Λατινικές επιγραφές - Του Αθανασίου Τσακνάκη*

Facilis descensus Averni

Εύκολη η κάθοδος στον Άδη

Οτιδήποτε εξαρτάται από την βούλησή μας δύναται να χαρακτηρισθεί «εύκολο» ή «δύσκολο», ενώ οτιδήποτε οφείλεται στην αβουλία μας είναι πάντοτε εύκολο στην εφαρμογή του. Εύκολα αδικούμε όταν θέλουμε να αδικήσουμε, δύσκολα υποχωρούμε όταν δεν θέλουμε να υποχωρήσουμε, αλλά εύκολα αδικούμε ή υποχωρούμε όταν δεν γνωρίζουμε τι θέλουμε.

Κανείς μας δεν επιθυμεί να υποβληθεί σε αιματηρές θυσίες προκειμένου να αντιμετωπισθεί η οικονομική κρίση. Δύσκολα, λοιπόν, υποχωρούμε ενώπιον όλων εκείνων που επιχειρούν να μας επιβάλλουν την συμμετοχή μας σε αυτές τις θυσίες, και εύκολα αντιδρούμε ενάντια σε κάθε απόπειρα μείωσης τού εισοδήματός μας. Σχεδόν όλοι, όμως, βιώνουμε μία ολοένα αυξανόμενη απαισιοδοξία, μία συνεχώς διογκούμενη κατάθλιψη, μία «μιζέρια», φαινόμενα που με περισσή αφέλεια αποδίδουμε στην οικονομική κρίση, επειδή ακριβώς δεν έχουμε διακρίνει – ή φοβόμαστε να διακρίνουμε – την υποβόσκουσα ηθική κρίση που την συνοδεύει. Και όλα τούτα τα ψυχικά φαινόμενα, που καθημερινά ταλανίζουν κάθε πτυχή τού βίου μας, εύκολα μας επηρεάζουν, εύκολα μας καταβάλλουν, εύκολα κυριαρχούν μέσα και γύρω μας.

Δύσκολα θυσιάζουμε τα ευρώ των αποδοχών μας, επειδή ακριβώς δεν θέλουμε να τα θυσιάσουμε, εύκολα ξεσπαθώνουμε εναντίον των αυξήσεων των τιμών, επειδή ακριβώς έτσι θέλουμε να πράξουμε, αλλά εύκολα γινόμαστε θύματα τού φόβου γιά το αύριο, τής θλίψης γιά το σήμερα, τής γενικής απελπισίας, επειδή ακριβώς στηνόμαστε αμήχανοι και άβουλοι απέναντί τους.

Εάν εξακολουθήσουμε να παραμένουμε αμήχανοι έναντι αυτής τής ηθικής κρίσης, εάν εγκαταλείψουμε τον εαυτό μας στην θανάσιμη αβουλία του, τότε η οικονομικά δύσκολη ζωή μας θα μεταμορφωθεί σε έναν εύκολο ηθικό θάνατο, αφού πάντοτε είναι «εύκολη η κάθοδος στον Άδη».

Natura abhorret a vacuo

Η Φύση αποστρέφεται το κενό

Η ζωή μας είναι χώρος και χρόνος. Κατανοούμε ότι ζούμε όταν γεμίζουμε τον χώρο και τον χρόνο μας. Όλοι δεχόμαστε ότι αυτή η εποχή μάς προσφέρει ένα πλήθος επιλογών ώστε καθένας μας να δύναται να γεμίσει και τον χώρο και τον χρόνο του. Ωστόσο, όλοι μας έχουμε εμπειρία τού κενού.

Άλλοτε το εντοπίζουμε μέσα μας («νιώθω ένα κενό»), άλλοτε στους άλλους («είναι κενός»), άλλοτε στην κοινωνία μας («όλα είναι τόσο άδεια»), άλλοτε στην εργασία μας («δεν με γεμίζει καθόλου»), άλλοτε αλλού. Το κενό μάς γεννά αποστροφή. Επιχειρούμε να το καλύψουμε. Πετύχαμε; Αισθανόμαστε γεμάτοι, ικανοποιημένοι, ενίοτε ευτυχισμένοι. Αποτύχαμε; Με την ίδια αποστροφή το αισθανόμαστε να μας πλήττει και πάλι.

Εάν, όμως, διαθέτουμε όντως ένα πλήθος επιλογών γιά την κάλυψη τού κενού ή των κενών μας, γιατί η πραγματικότητά μας είναι ολοένα και συχνότερα κενή; Δύο απαντήσεις, με κοινή καταγωγή και κοινή κατάληξη, είναι οι πιθανότερες: είτε γιατί η πλήρωση τού κενού μας είναι φανταστική, δηλαδή θεωρούμε ότι το καλύπτουμε ενώ τελικά το διατηρούμε, είτε γιατί το γέμισμα τού κενού γίνεται με άλλου είδους κενά, άρα επιστρέφουμε στην ίδια κατάσταση.

Παρά ταύτα, η φύση μας, και μάλιστα η εσώτερη μορφή της, αδιάλειπτα εξακολουθεί να αποστρέφεται το κενό μας και να εκμηδενίζει την κάθε αυταπάτη ή εθελοτυφλία μας. Ο αυστηρός της έλεγχος επιβραβεύει μόνον την ουσιαστική πλήρωση ενώ καταδικάζει την παρουσία τού κενού μας. Αυτή η εσώτερη φύση μας, λοιπόν, εννοεί πληρέστερα και σαφέστερα την κενότητά μας. Οι εμπειρίες μας, εξάλλου, από τις διάφορες ανεπιτυχείς απόπειρές μας (κραιπάλη, κερδοσκοπία, ματαιοδοξία, εγωισμός, αυτοπροβολή κ.ά.) γιά την πλήρωση τού κενού, είναι εκείνες που ενισχύουν την σαφήνεια τής φωνής τής φύσης μας.

Στην βούλησή μας, τελικά, επαφίεται η ορθή επιλογή μεταξύ των προτεινόμενων, προβαλλόμενων και μη, επιλογών, και στο ψυχικό σθένος μας επαφίεται η επιλογή των «φυσικών λύσεων» (φιλανθρωπία, δικαιοσύνη, ηρεμία, γνώση, τέχνη, δημιουργικότητα, αλληλοκατανόηση κ.ά.), δηλαδή των στοιχείων που συνθέτουν την ανθρώπινη φύση μας και είναι σε θέση να γεμίσουν το ανθρώπινο κενό μας, αφού η Φύση είναι ο αδέκαστος κριτής μας και «η Φύση αποστρέφεται το κενό».

Timeo hominem unius libri

Φοβάμαι τον άνθρωπο τού ενός βιβλίου

Εάν είσαι νοήμων, είσαι ένα σκεπτόμενο ον. Ως σκεπτόμενο ον, αναζητάς την γνώση, δηλαδή ένα σύνολο ιδεών, επειδή η γνώση είναι η τροφή τής σκέψης σου και γι’ αυτό σού είναι εκ φύσεως απαραίτητη. Η σκέψη σου, όμως, δεν δύναται να τρέφεται επ’ αόριστον από την ίδια πάντοτε, επαναλαμβανόμενη γνώση, αφού κάθε αποκτημένη γνώση αναλύεται σε ιδέες, έπειτα αυτές αξιολογούνται και, στην συνέχεια, άλλες γίνονται αποδεκτές από την σκέψη σου, τρέφοντας, ενισχύοντας και αναπτύσσοντας τον νου σου, ενώ άλλες απομακρύνονται ή απορρίπτονται από αυτήν. Και τότε η σκέψη σου, εάν όντως είσαι και παραμένεις ένα νοήμων και σκεπτόμενο ον, αναζητά μία νέα γνώση, ώστε να συνεχίσει και η ίδια να τρέφεται και τον νου να εφοδιάζει με νέες ιδέες.

Οι ιδέες ενυπάρχουν και στα βιβλία. Εάν οι ανάγκες τής σκέψης σου καλύπτονται από την ανάγνωση, τότε η γνώση σου προκύπτει από τα βιβλία. Το βιβλίο, όμως, είναι πομπός, αλλά δεν είναι δέκτης, οπότε δεν δύνασαι να αναπτύξεις μία διαλεκτική σχέση μαζί του. Οι ιδέες του, λοιπόν, ή θα σε πείσουν ή δεν θα σε πείσουν, ή θα τις αποδεχτείς ή θα τις απορρίψεις. Εάν τις απορρίψεις, θα αναζητήσεις τροφή σε νέες ιδέες. Εάν, όμως, τις αποδεχτείς, μήπως προτίθεσαι να σταματήσεις να αναζητάς νέες ιδέες, θεωρώντας ότι δεν θα χρειαστείς άλλη γνώση επειδή προς στιγμήν ικανοποίησες την ανάγκη σου;

Εάν οι ιδέες ενός εντυπωσιακού βιβλίου καλύψουν προς στιγμήν την ανάγκη τής σκέψης σου και, εξαιτίας αυτής τής κάλυψης, αποφασίσεις να παραιτηθείς από την διαδικασία τής αναζήτησης νέας γνώσης, τότε είναι βέβαιο ότι, αργά ή γρήγορα, θα καταδικάσεις την σκέψη σου, την γνώση σου και τον νου σου σε ασιτία, θα τους οδηγήσεις συλλήβδην στην ασθένεια, οπότε θα επέλθει ο πνευματικός θάνατός σου, τού οποίου συμπτώματα είναι η εμμονή, η ημιμάθεια, η άγνοια, η μισαλλοδοξία και η πώρωση. Και όλα αυτά, επειδή παρέμεινες αυστηρά και αμετακίνητα και τυφλά προσηλωμένος σε ένα και μόνο βιβλίο, σε μία και μόνη ιδέα, σε μία και μόνη οπτική. Τώρα νομίζω ότι μπορείς να καταλάβεις γιατί «φοβάμαι τον άνθρωπο τού ενός βιβλίου».

Probitas laudatur et alget

Η εντιμότητα επαινείται και παγώνει

Έντιμος είναι ο άνθρωπος που φροντίζει γιά την καλή φήμη και υστεροφημία του αφού ελεγχθεί από την συνείδησή του και υπακούσει σ’ αυτήν. Ο ίδιος, ανερχόμενος εκούσια την κλίμακα τής εντιμότητας, αυξάνει και ενδυναμώνει την αυτογνωσία του, αναγνωρίζει και παγιώνει τις ηθικές αρχές του, αισθάνεται οργανικό τμήμα τού Κόσμου και αποκτά υπευθυνότητα έναντι αυτού, οπότε καθίσταται δημιουργός μέσα σε αυτόν.

Ο Έντιμος κατανοεί τι όντως τον ωφελεί και πρώτα ωφελεί πραγματικά τον εαυτό του, και ακριβώς γι’ αυτό είναι σε θέση να ωφελήσει έπειτα και τον Κόσμο. Οι συνάνθρωποι τού Έντιμου ευεργετούνται άμεσα ή έμμεσα από αυτόν. Όσοι εξ αυτών είναι επίσης έντιμοι, κατανοούν επαρκώς ή πλήρως και την αιτία και το αποτέλεσμα τής ευεργεσίας, και δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να τον επαινέσουν, αφού ούτε οι ίδιοι αποβλέπουν σε επαίνους κατά την δράση τους, έχοντας αντιληφθεί ότι η εντιμότητα είναι ο κατά φύση, ο αυτονόητος, τρόπος ζωής. Όσοι, όμως, δεν είναι Έντιμοι, κατανοούν μόνον το αποτέλεσμα. Αγνοώντας, λοιπόν, την πραγματική αιτία τής ευεργετικής δράσης τού Έντιμου και μη θέλοντας να υποφέρουν από αυτή την άγνοια, αναγκάζονται να δικαιολογήσουν την στάση του αναζητώντας απερίσκεπτα τα ελατήριά της μέσα στον δικό τους εαυτό και μέσα στις αιτίες τής προσωπικής δράσης τους. Τότε έρχεται η στιγμή που τρομάζουν.

Μέσα στον πανικό τής αυτοθεώρησης και τού αυτελέγχου, που δικαιολογημένα τους προκαλεί η δική τους ανεντιμότητα, υφίστανται έναν έντονο ψυχικό κλονισμό, ένα είδος διχασμού προσωπικότητας, οπότε συναγελάζονται και κατασκευάζουν εκείνον τον όχλο, ο οποίος φροντίζει ώστε «η εντιμότητα να επαινείται», αφού έχει αποδείξει την καθολική ευεργετικότητά της, αλλά αμέσως μετά «να παγώνει», επειδή η εξάπλωσή της θέτει σε κίνδυνο τα ζωτικά συμφέροντα τής ανεντιμότητας, από την οποία εξαρτά αφελώς την ζωή, την σκέψη και την δράση του κάθε αδύναμος και αξιολύπητος άνθρωπος.

* Ο κ Αθανάσιος Τσακνάκης είναι καθηγητής Λατινογενών Γλωσσών, Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής και της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Συγγραφέας και Μεταφραστής.