Νικηφόρου Βρεττάκου «Μεγαλυνάρι» - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Το όνομά σου: πορεία πέντε κύκνων που σέρνουν την πούλια μεσούρανα.

Κάποιο όνομα…, ίσως αποτελούμενο από πέντε γράμματα (αν κρίνει κανείς από τον παραπάνω στίχο), ήταν η πηγή έμπνευσης του Μεγάλου μας Ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου για τη σύνθεση του αριστουργηματικού ποιήματός του με τίτλο «Μεγαλυνάρι»· μία σύνθεση αποτελούμενη από 8 στροφές, από τις οποίες οι μεν 6 είναι τετράστιχες, οι δε 2 τελευταίες μονόστιχες. Το ποίημα αυτό, μία από τις πιο γνωστές κι αγαπημένες μας ποιητικές δημιουργίες, ανήκει στη Συλλογή «Ο Χρόνος και το Ποτάμι».

Από τη λέξη «μεγαλυνάρι», που, όπως είναι γνωστό, αποτελεί εκκλησιαστικό κυρίως όρο, με τον οποίο υμνούνται η Παναγία, ο Χριστός και οι Άγιοι, καταλαβαίνει κανείς ότι το Ποίημα έχει υμνητικό χαρακτήρα και ότι εδώ ο Ποιητής υμνεί το όνομα κάποιου αγαπημένου προσώπου. Ο κάθε στίχος, από την αρχή μέχρι και το τέλος της σύνθεσης, είναι νοηματικά πλήρης και ανεξάρτητος και αποτελεί μία ωραιότατη εικόνα, σχετιζόμενη κυρίως με το φυσιολατρικό στοιχείο…

Τ’ όνομά σου: ψωμί στο τραπέζι.

Τ’ όνομά σου: νερό στην πηγή.

Τ’ όνομά σου: αγιόκλημα αναρριχώμενων άστρων.

Τ’ όνομά σου: παράθυρο ανοιγμένο τη νύχτα στην πρώτη του Μάη.

Τ’ όνομά σου: ρινίσματα ήλιου.

Τ’ όνομά σου: στροφή από φλάουτο τη νύχτα.

Τ’ όνομά σου: στα χείλη των αγγέλων τριαντάφυλλο.

Τ’ όνομά σου: κουδούνισμα αλόγων που σέρνουν την άνοιξη πίσω τους.

Τ’ όνομά σου: βροχούλα στου σπορέα το μέτωπο.

Τ’ όνομά σου: περίσσευμα στου βοσκού την καλύβα.

Τ’ όνομά σου: τοπίο χωρισμένο με χρώματα.

Τ’ όνομά σου: δυό δρυς που το ουράνιο τόξο στηρίζει τις άκρες του.

Τ’ όνομά σου: ένας ψίθυρος απ’ αστέρι σε αστέρι.

Τ’ όνομά σου: ομιλία δυό ρυακιών μεταξύ τους.

Τ’ όνομά σου: μονόλογος ενός πεύκου στο Σούνιο.

Τ’ όνομά σου: ένα ελάφι βουτηγμένο ως το γόνατο σε μιαν άμπωτη ήλιου.

Τ’ όνομά σου: ροδόφυλλο σ’ ενός βρέφους το μάγουλο.

Τ’ όνομά σου: πεντάγραμμο στις κεραίες των γρύλλων.

Τ’ όνομά σου: ο Ηνίοχος στην άμαξα του ήλιου.

Τ’ όνομά σου: πορεία πέντε κύκνων που σέρνουν την πούλια μεσούρανα.

Τ’ όνομά σου: Ειρήνη στα κλωνάρια του δάσους.

Τ’ όνομά σου: Ειρήνη στους δρόμους των πόλεων.

Τ’ όνομά σου: Ειρήνη στις ρότες των πλοίων.

Τ’ όνομά σου: ένας άρτος, βαλμένος στην άκρη της γης που περίσσεψε.

Τ’ όνομά σου: αέτωμα περιστεριών στον ορίζοντα.

Τ’ όνομά σου: αλληλούϊα πάνω στο Έβερεστ.

Το κύριο χαρακτηριστικό του ποιήματος είναι αναμφίβολα η έντονη παρουσία της φύσης. Στοιχεία της φύσης, όπως το τρεχούμενο νερό (νερό στην πηγή, βροχούλα, ομιλία δυό ρυακιών μεταξύ τους), ο ουρανός, άλλοτε τη μέρα (ρινίσματα ήλιου, ουράνιο τόξο, …σε μιαν άμπωτη ήλιου, …στην άμαξα του ήλιου) κι άλλοτε τη νύχτα (…αναρριχώμενων άστρων, ένας ψίθυρος απ’ αστέρι σε αστέρι, …που σέρνουν την πούλια μεσούρανα), κάποια δέντρα (δυό δρυς, …ενός πεύκου στο Σούνιο, …στα κλωνάρια του δάσους), ένα φυτό (αγιόκλημα), ένα άνθος (…τριαντάφυλλο), κάποιο φύλλο (ροδόφυλλο), κάποια είδη του ζωικού βασιλείου (κουδούνισμα αλόγων, ένα ελάφι…, …στις κεραίες των γρύλλων, πορεία πέντε κύκνων, αέτωμα περιστεριών…), όπως και δυό άνθρωποι που σχετίζονται άμεσα με τη φύση (…στου σπορέα το μέτωπο, στου βοσκού την καλύβα), χρησιμοποιούνται από τον ποιητή για τη δημιουργία των εκπληκτικών αυτών εικόνων, με τις οποίες παρομοιάζεται και συνάμα ταυτίζεται το «αγαπημένο όνομα»…

Το θαυμάσιο είναι ότι πολλά από αυτά τα στοιχεία της φύσης εμφανίζονται προσωποποιημένα, ένα χαρακτηριστικό που – εκτός των άλλων – υπογραμμίζει την απαράμιλλη δεξιοτεχνία και την εκφραστική δεινότητα του Ποιητή. Για παράδειγμα, συναντάμε τα αστέρια να ψιθυρίζουν, τα δυο ρυάκια να μιλάνε μεταξύ τους, ένα πεύκο στο Σούνιο να μονολογεί… Οπτικοακουστικές εικόνες μιας πραγματικά σπάνιας και υπέρτατης ομορφιάς…

Αλλά και πέρα από την ομορφιά της φύσης, ο Μεγάλος μας Ποιητής δεν παραλείπει να κάνει λόγο και για τον μαγικό κόσμο της μουσικής, αναφερόμενος στους ήχους του φλάουτου (Τ’ όνομά σου: στροφή από φλάουτο τη νύχτα), και γενικότερα στο πεντάγραμμο (Τ’ όνομά σου: πεντάγραμμο στις κεραίες των γρύλλων), όπου κι εδώ παρατηρούμε για μία ακόμη φορά τον αριθμό 5 (πορεία πέντε κύκνων - πεντάγραμμο).

Ένα ακόμη αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αυτού του ποιήματος είναι το ότι ο Νικηφόρος Βρεττάκος αναφέρεται κάποιες φορές σε στοιχεία που μας παραπέμπουν στον Αθάνατο Κόσμο της Ελληνικής Αρχαιότητας, όπως είναι ο ιερός χώρος του Σουνίου (μονόλογος ενός πεύκου στο Σούνιο), ο περίφημος Ηνίοχος (…στην άμαξα του ήλιου), αλλά και το αέτωμα (αέτωμα περιστεριών στον ορίζοντα), το οποίο ανακαλεί στη μνήμη μας τα καλλιτεχνικά εκείνα τριγωνικά επιστεγάσματα των αρχαιοελληνικών ναών, τα οποία κοσμούνταν από υπέροχες γλυπτές διακοσμήσεις.

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος συμπεριλαμβάνει, επίσης, στο «Μεγαλυνάρι» του το υπέρτατο αγαθό της Ειρήνης, το οποίο μάλιστα επαναλαμβάνει τρεις φορές στην 6η στροφή, επιθυμώντας να υπογραμμίσει την ιδιαίτερα μεγάλη αξία του (Ειρήνη στα κλωνάρια του δάσους / Ειρήνη στους δρόμους των πόλεων / Ειρήνη στις ρότες των πλοίων). Δηλαδή Ειρήνη στη φύση, Ειρήνη στις πόλεις, Ειρήνη στις θάλασσες… Με δυό λέξεις: Ειρήνη παντού!

Τέλος, πιστεύω πως ένα ακόμη αξιοσημείωτο, αξιοθαύμαστο και αξιέπαινο στοιχείο αυτού του Ποιήματος είναι η αξιολογικά ανερχόμενη κλίμακα των εικόνων – παρομοιώσεων… Στον πρώτο στίχο (Τ’ όνομά σου: ψωμί στο τραπέζι) ο Ποιητής παρομοιάζει το «όνομα» με το ψωμί, αυτό το απλό, το καθημερινό και απαραίτητο στοιχείο της διατροφής του ανθρώπου, ενώ στον τελευταίο στίχο (Τ’ όνομά σου: αλληλούϊα πάνω στο Έβερεστ) αυτό το «λατρεμένο όνομα» ταυτίζεται με τον αγγελικό ήχο του «Αλληλούϊα» πάνω στην ψηλότερη κορυφή των Ιμαλαΐων, εκεί που τελειώνουν τα γήινα και αρχίζει ο θεϊκός, ο αέναος και ατελεύτητος χώρος του Απαστράπτοντος και Αναλλοίωτου Φωτός…

Το εκπληκτικό αυτό Ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου διασκευάστηκε και μελοποιήθηκε «μοναδικά» (με την κυριολεκτική αλλά και μεταφορική σημασία της λέξης) από την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου και ερμηνεύτηκε εξαιρετικά από την Δανάη Μπαραμπούτη και τη Χορωδία Τρικάλων. Το τραγούδι αυτό εμπεριέχεται στον δίσκο «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», που περιλαμβάνει 13 ακόμη τραγούδια.

Οι στίχοι του Λάκωνα Ποιητή μας, η μουσική της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και η ερμηνεία της Δανάης Μπαραμπούτη καταφέρνουν, μέσα σ’ ελάχιστα λεπτά της ώρας, να μας απογειώσουν από την άχρωμη και ανούσια καθημερινότητα, να δονήσουν την ψυχή μας με τα αλλεπάλληλα ρίγη μια βαθύτατης και ιερής συγκίνησης και να μας μεταφέρουν εκεί ψηλά…, κάπου στο Έβερεστ… Εκεί…, κάπου ανάμεσα σε γη και ουρανό… Μέσα σ’ ένα αβασίλευτο φως… Μέσα στην απόλυτη ομορφιά… Ίσως κι ακόμη πιο ψηλά… Εκεί… που ο καθένας μας έχει ονειρευτεί…

* Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.