Νικηφόρος Βρεττάκος. Ο Υμνητής του Ήλιου και της Αγάπης - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Μου βάσταξες τις σκαλωσιές του ήλιου – ώσπου αναλήφθηκα.

Είδα τον κόσμο από το ύψος του τελευταίου φωτός.

Είσαι συ, που με βοήθησες ν’ ανακαλύψω λοιπόν

πως ο κόσμος γυρίζει έξω απ’ τη νύχτα.

Πως ο άνθρωπος είναι ένα σύστημα ήλιου. Πως όλα

τα κύτταρά μου είναι λίμνες που αναδίνουνε φως…

…Όλα λένε: «Αγάπη». Κι όταν γράφω «αγάπη» δεν έχω πια άλλο.

Αλλά εγώ σ’ αγαπώ. Και γι’ αυτό κομματιάζω

τη λέξη «αγάπη» σε χιλιάδες ρινίσματα

και ζυμώνω τα χρώματα, όχι σαν να ’ναι να ειπώ ή να γράψω, αλλά

σα να ’μαι ο παντοκράτορας ενός μεγάλου περιβολιού

και να θέλουν τα χέρια μου να υφάνουνε κρίνα…

…Το Μάρτη σε στεφάνωσα με χελιδόνια.

Κ’ έκαμα να φυτρώσουνε κάτω στο γύρο του φουστανιού σου αγριολούλουδα,

που κυνηγιούνται σαν φώτα πολύχρωμα όταν χορεύεις

ή όταν ονειρεύεσαι πως χορεύεις και τινάζεσαι ανάλαφρα

σα να ζητάς να πιαστείς απ’ το υπέρτατο φως…

(Αποσπάσματα από το ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου «Ο χορός του κορυδαλλού», που ανήκει στη Συλλογή «Ο Χρόνος και το Ποτάμι» [1957]).

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος ύμνησε, ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο ποιητή, το Φως, τον Ήλιο και την Αγάπη. Μέσα στο πολυδιάστατο και τεράστιο – τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά – έργο του, συναντάμε πολύ συχνά τις λέξεις Φως, Ήλιος και Αγάπη… Ακόμη και στα ποιήματα της πρώτης περιόδου (1929 – 1938) της ποίησής του, η οποία κυριαρχείται από ένα κλίμα μελαγχολίας και απαισιοδοξίας, η έννοια του Φωτός είναι παρούσα…

...δίχως ήλιο αν μας καλεί η ημέρα,

πού είναι ο κόσμος;

(Απόσπασμα από το ποίημα «Δίχως πανί» της Συλλογής «Κάτω από σκιές και φώτα» [1929]).

Και τις αχτίδες σου, ήλιε, θα στις επιστρέψω.

Στου σύμπαντος τον οργασμό θα ζεσταθώ…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Περιφρόνηση» της Συλλογής «Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων» [1933]).

…Έβλεπα τον ήλιο που ανέβαινε

και δε μου ’λειπε η ελπίδα.

Μα όλο και μ’ έδιωχναν

απ’ το φως της ημέρας

οι άνθρωποι…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Το λυπημένο τραγούδι της νιότης μου» της Συλλογής «Οι γκριμάτσες του ανθρώπου» [1935]).

…Μεθυσμέν’ από τον ήλιο

τα φτερά των αετών

μου τραντάζουν τη στέγη…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Η επιστολή του Κύκνου» της ομότιτλης Συλλογής [1937]).

…Έρχεται ο ήλιος

και ζωογονεί τη χτίση, ενώ διαλύεται

κ’ η πιο άγρια συννεφιά…

…και ο ήλιος,

που συντηρεί του κόσμου την ελπίδα,

δίχως να βγαίνει ρίχνει κάπου – κάπου

το φως του σαν αριές χιονονιφάδες

απάνω από τη θάλασσα…

(Αποσπάσματα από το ποίημα «Το ταξίδι του Αρχάγγελου» της ομότιτλης Συλλογής [1938]).

Στη δεύτερη περίοδο (1939 – 1960) της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, η οποία χαρακτηρίζεται από αισιοδοξία και αγωνιστικότητα, ο ποιητής υμνεί τους αγώνες των Ελλήνων για την απόκτηση της εθνικής τους ανεξαρτησίας, συγκινείται ιδιαίτερα από την αυτοθυσία των νέων αγωνιστών και εκφράζει την πίστη του ότι ο αγωνιζόμενος άνθρωπος γίνεται ισότιμος με τον Θεό. Επίσης, κατά την περίοδο αυτή, ο ποιητής – απογοητευμένος από τη συντριβή των ιδεολογικών ιδανικών του – καταφεύγει στο παρελθόν, στα παιδικά χρόνια και στην πατρική γη. Έτσι, ο Ταΰγετος και η Πλούμιτσα γίνονται ο παράδεισός του. Η πανέμορφη φύση της πατρικής γης τον γεμίζει από αισιοδοξία, και ο αγαπημένος του Ταΰγετος, χώρος αγνότητας και καθαρότητας, είναι πια ο οδηγητής του…

…Μέσα μου μια σειρά κολώνες από αγάπη και ήλιο

γέρνουνε! Πρόλαβέ τες, αγαθέ μου γέροντα! Μη μ’ αφήσεις,

γιατ’ είμαι το άνθος σου! Είμαι το άνθος που φύτρωσε μέσα στη μοίρα σου!

Εμένα πάντοτε θα βρίσκουνε να κάθουμαι χάμω στα πόδια σου,

εγώ θα ’μαι το αιώνιο σου λιοντάρι που θα σε φυλάει!...

…Άνοιξα μια πηγή στα πόδια σου! Πολλοί θα περάσουν.

Στις πέτρινές σου φούχτες θα κάθουνται τα πουλιά,

θα ξεδιψάνε οι άνθρωποι κι όπως θα σε κοιτάζουν,

με των δασών σου τον ατέλειωτο ψίθυρο, θα τους εξηγάς:

«Αυτό το νερό το λένε αγάπη…»

«Αυτό το νερό το λένε αγάπη…»

…Κάμε να ξαναϊδώ

πίσω απ’ τις αγερόχυτες κορφές σου ν’ ανατέλλει

σαν ήλιος πάλι το όραμα της παγκόσμιας αγάπης.

(Αποσπάσματα από το ποίημα «Χτες τη νύχτα ξαναγύρισα στον Ταΰγετο» της Συλλογής «Ο Ταΰγετος και η σιωπή» [1949]).

Στα ποιήματα αυτής της περιόδου, τα μοτίβα του Φωτός, του Ήλιου και της Αγάπης διαδραματίζουν τον σημαντικότερο ρόλο.

…Κι απλώνοντας τα χέρια της είπε: «Ευαγγελίζομαι

την Ακατοίκητη Χώρα!». Κ’ είπε: «Δεν είναι όνειρο

η Αγάπη. Είναι όπως ό ήλιος και το χώμα.

Εκεί το πλούτος κ’ η ομορφιά» είπε…

…Η Μαργαρίτα

έγινε αγάπη και γυρνά στο σύμπαν. Βρέχει, φέγγει,

κι αδειάζει, χαμηλώνοντας, στ’ άνθη, με την ποδιά της,

γύρη απ’ την Ακατοίκητη Χώρα. Ενώ κ’ εγώ

σαν ένας Δωδεκαετής όρθιος πάνω σε μια

πέτρα, φωνάζω αδιάκοπα στη φωτεινή ερημιά:

«Ο κόσμος είναι, αδέρφια μου, αγάπη κι ομορφιά!»

(Αποσπάσματα από το ποίημα «Η ακατοίκητη χώρα» της Συλλογής «Το βιβλίο της Μαργαρίτας» [1949]).

Η Μαργαρίτα, πρόσωπο φανταστικό, είναι το σύμβολο της ομορφιάς, της αθωότητας και του ερωτισμού, και γίνεται το Φως, που εκπέμπει το Κάλλος και την Αγάπη σε ολόκληρο τον κόσμο…

Βρήκα μέσα στα μάτια σου τα βιβλία που δεν έγραψα.

Θάλασσες. Κόσμους. Πολιτείες. Ορίζοντες. Κανάλια.

Βρήκα τ’ αυτοκρατορικά όρη της γης κι απάνω τους

τις δύσες με τα κόκκινα σύννεφα. Τα μεγάλα

ταξίδια που δεν έκαμα βρήκα μέσα στα μάτια σου…

Βρήκα μέσα στα μάτια σου τον πόλεμο τελειωμένο.

Πουλάκια και ήλιος στα κλαδιά! Το παιδικό μου σύμπαν

με τις χρυσές του ζωγραφιές, βρήκα μέσα στα μάτια σου…

Βρήκα την αιωνιότητα του ήλιου ανανεωμένη.

Τη χλόη να φέγγει των αρνιών τα πόδια. Την αυγή

να φέγγει το άσπρο τους μαλλί. Στ’ άσπρα σαν την ειρήνη

ντυμένη τη μητέρα μου βρήκα μέσα στα μάτια σου…

Αύριο, όταν φύγεις, άνοιξε τα μάτια σου να ιδεί,

να ξέρει ο ήλιος, ο Θεός να ιδεί, όσα με γνώρισαν

όλα να ιδούν στα μάτια σου…

(Αποσπάσματα από το ποίημα «Τα μάτια της Μαργαρίτας» της Συλλογής «Το βιβλίο της Μαργαρίτας» [1949]).

Και μόνο το ποίημα «Το μεσουράνημα της φωτιάς» (από την ομότιτλη Συλλογή [1940]) αποτελεί έναν θεσπέσιο και αθάνατο ύμνο για την Αγάπη…

…Καλοκαίρι, μην πίστεψες πως δεν συλλογιέμαι!

Η σκέψη μου είναι αγάπη κ’ η αγάπη μου σκέψη.

Μυστηριακή θεία δύναμη που αναθρώσκει

απ’ τα βάθη μου, αντανακλά και στολίζει

με την εξαίσιά της λάμψη το μηδέν και τη νύχτα.

Μη ρωτείστε πού πέφτουν τα ποτάμια της γης

τί στηρίζουν οι κορφές των βουνών

τί κρύβει από πάνω μας η μεγάλη φωτιά.

Δεν ρωτώ γι’ άλλο τίποτα.

Τραγουδώ σαν πουλί στ’ ακρινότερο δέντρο του κόσμου:

Α γ α π ώ, ά ρ α υ π ά ρ χ ω .

Και το Φως του Ήλιου και της Αγάπης, ζεστό, επίμονο, αβασίλευτο, προβάλλει με μιαν απίστευτη συχνότητα στους στίχους του Ποιητή και κατακλύζει την ψυχή μας από ελπίδα, θαλπωρή κι αισιοδοξία…

Και σηκώναμε τα κεφάλια μας όλοι μαζί και βλέπαμε

τη σημαία μας να κυματίζει ψηλότερα.

Ο ήλιος, σημαία των αδερφιών.

Η σημαία μας.

- Ελευθερία ή θάνατος!

(Απόσπασμα από το ποίημα «33 ημέρες» της ομότιτλης Συλλογής [1945]).

…Να τους το πούμε να το καταλάβουνε: Δε χαμηλώνει ο Όλυμπος!

Να τους το πούμε να το καταλάβουνε πως δεν αλλάζει ο ήλιος!...

(Απόσπασμα από το ποίημα «Ακόμα τούτ’ η Άνοιξη» της Συλλογής «Παραμυθένια Πολιτεία» [1947]).

…Σαν άστρο ανάμεσα στο φως του ήλιου και της αγάπης

φτεροκοπώντας στο ψηλό δέντρο του παραθύρου σου

ραμφίζω του πρωινού το φως και του απαντώ σφυρίζοντας

σαν τα πουλιά με δίχως λέξεις…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Ο κορυδαλλός του πρωινού» της Συλλογής «Το βιβλίο της Μαργαρίτας» [1949]).

Μαζεύω τα πεσμένα στάχυα να σου στείλω λίγο ψωμί· μαζεύω

με το σπασμένο χέρι μου ό,τι έμεινε απ’ τον ήλιο

να σου το στείλω να ντυθείς. Έμαθα πως κρυώνεις…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Μαζεύω τα πεσμένα στάχυα» της Συλλογής «Τα θολά ποτάμια»[1950]).

…Τώρα μόλις γυρίζω απ’ τους ανθρώπους.

Τους μίλησα πολύ για την αγάπη,

πληγώθηκα γι’ αυτούς. Ήμουν μαζί τους

κ’ ήμουνα μόνος, πάντα προσπαθώντας

να ’μαι μαζί τους…

…Κι είχες πάντα

φωτιές από μικρούς ήλιους ανάψει

για μένα τον ικέτη…

…Χρειάζεται πολύς ήλιος για ν’ ανθίσεις!...

(Απόσπασμα από το ποίημα «Πλούμιτσα» της ομότιτλης Συλλογής [1951], εμπνευσμένης απ’ αυτή την εξοχική περιοχή στη Λακεδαίμονα, όπου ο ποιητής πέρασε τα παιδικά του χρόνια και πέθανε).

Ω, τι καλά που ’ναι σ’ αυτό τον κόσμο,

κάτω απ’ τη ρόδα του ήλιου που δε χάνει

ούτε ένα χιλιοστό καθώς γυρίζει

απ’ το πρωί ως το βράδυ πάνωθέ μου!

Ω, τι καλά που ’ναι σ’ αυτό τον κόσμο,

τον κόσμο που ’ναι γιομάτος μάγια

και βρυσούλες φωτός!...

(Απόσπασμα από το ποίημα «Η βρύση του πουλιού» της Συλλογής «Ο χρόνος και το ποτάμι» [1957]. «Βρύση του πουλιού» ονομάζεται μια πηγή στον Ταΰγετο).

Και μέσα στους ελάχιστους μόνο στίχους του ποιήματος «Ειρήνη» (της Συλλογής «Βασιλική Δρυς» [1958]) συνοψίζεται το σύμπαν της ποιητικής δημιουργίας του Μεγάλου Λάκωνα Ποιητή μας, οι έννοιες του Φωτός, της Ειρήνης και της Αγάπης, οι αστείρευτες πηγές έμπνευσής του για τη γραφή του μεγαλόπνοου κι αθάνατου Έργου του…

Είναι σαν κλώνος μυγδαλιάς σε ποτήρι

στην καρδιά μου η αγάπη. Πέφτει πάνω της ο ήλιος

και γιομίζει πουλιά.

Το καλύτερο αηδόνι λέει τ’ όνομά σου.

Στην τρίτη περίοδο (1961 – 1974) της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, συναντάμε και πάλι τις έννοιες του Φωτός, της Φύσης, της Αγάπης και της Αγνότητας, οι οποίες μάλιστα αναδεικνύονται ακόμη περισσότερο, καθώς αντιπαρατίθενται στις αντίθετές τους έννοιες: φως – σκοτάδι, αγάπη – μίσος. Επίσης προστίθενται οι έννοιες της Γνώσης, της Επιστήμης και της Ποίησης.

…Μαζί μ’ όλα

τα πλάσματα, λέπια, φτερά, φύλλα, χρώματα, χέρια,

σας αναπέμπω αυτό το μέγα ρήμα που ανεβάζει

τυλιγμένο με ψήγματα ήλιου ο υπόγειος

ποταμός της καρδιάς: Επιστρατέψετε την

αιωνιότητα, ανάβοντας το άστρο: «Α γ ά π η».

(Απόσπασμα από το ποίημα «Αυτοβιογραφία» της ομότιτλης Συλλογής [1961]).

Στην μεγαλύτερη σε έκταση Συλλογή όχι μόνον της τρίτης περιόδου αλλά ολόκληρης της ποιητικής δημιουργίας του Νικηφόρου Βρεττάκου, στο «Βάθος του κόσμου» (1961), οι αναφορές του ποιητή στις έννοιες του Φωτός και της Αγάπης είναι ιδιαίτερα συχνές και κυριολεκτικά συναρπαστικές…

Κ’ ένας ήχος γιομάτος ήλιο κι αγάπη

είναι ένας έπος. Είναι μια σφαίρα

σε αιώνια κίνηση…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Η επική ποίηση»).

Γράφοντας, προσπαθώ να μπάσω στις λέξεις μου

την ημέρα με την αγάπη της. Τον ήλιο, τ’ αστέρια,

τα πράγματα – όλα να στρέφονται, όπως

και μέσα στο σύμπαν, μέσα στην ποίηση…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Ανασύνθεση»).

Ήρθες προχτές και μου αντάλλαξες

το παρόν με το μέλλον. Κατάκλυσες

με φως τα τετράδιά μου. Τόσος πολύς

ουρανός που περίσσεψε, τί να τον κάνω;

Λογαριάζω να γράψω λοιπόν το Αναγνω-

στικό της χαράς. Το «Ήλιος και Ζωή» για τ’

αγράμματα παιδιά του αιώνα μου…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Το αναγνωστικό “Ήλιος και Ζωή”»).

…Προσπαθώ ν’ αποχτήσω

μια επαφή με το φως, μ’ αυτές τις αμέτρητες

λέξεις που λάμπουν, μια επαφή με τη γλώσσα

που θα ’γραφα ένα προσκλητήριο, σαν την

ανατολή του ήλιου: Με στίχους αχτίνες.

Με στίχους σπαθιά. Με στίχους αγάπη.

(Απόσπασμα από το ποίημα «Η γλώσσα και το προσκλητήριο»).

…«Δεύτε λάβετε πάντες…»

Το γέλιο σου,

σπιθίζει στον ήλιο σαν φώσφορο αγάπης.

(Απόσπασμα από το ποίημα «Γέλιο στη μοναξιά»).

…Κύριε,

πού τελειώνει το φως;

Πού τελειώνει η αγάπη;

Πού τελειώνουν τα χρώματα;

(Απόσπασμα από το ποίημα «Το βάθος της σταγόνας»).

Κάθισα σήμερα να γράψω ένα γράμμα.

Όμως όλες μου οι λέξεις

έγραφαν «ήλιος». Μήπως θα πρέπει

ν’ αλλάξω γραφή;…

(Απόσπασμα από το ποίημα «Παραίτηση από το αλφάβητο»).

Κατά την τέταρτη και τελευταία περίοδο (1975 – 1990) της ποίησής του, η οποία χαρακτηρίζεται επίσης από αισιοδοξία, ο Βρεττάκος προβάλλει τον διαρκή αγώνα του ανθρώπου για μια πορεία προς τον ήλιο, για μια ζωή πιο ανθρώπινη… Αναμφισβήτητα ένα από τα πιο όμορφα ποιήματα αυτής της περιόδου είναι το «Νέο ηλιοβασίλεμα πίσω από τον Ταΰγετο» της Συλλογής «Απογευματινό ηλιοτρόπιο» (1976).

Αν κλαίω

είναι για μένα.

Ήλιε που δύεις

σαν ένα μεγάλο διάφανο ρόδο

(όμοια ως ν’ άνοιξεν

σαν ένα μπουμπούκι

η ίδια η κορφή)

δεν βρίσκω άλλον τρόπο,

αυτή τη στιγμή,

να εκφράσω το φως.

Τον Νικηφόρο Βρεττάκο, έναν από τους πιο σημαντικούς κι αγαπημένους εκπροσώπους της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τιμά φέτος το Υπουργείο Πολιτισμού, ανακηρύσσοντας το 2012 ως «Έτος Νικηφόρου Βρεττάκου».

Ο Μεγάλος μας Ποιητής συνέδεσε τόσο τη ζωή του όσο και το έργο του με τις πνευματικές και τις κοινωνικές αναζητήσεις των Ελλήνων, κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα. Επικεντρωμένος στην Ανθρώπινη Ύπαρξη, στα Ιδανικά της Φυλής μας, στο απερίγραπτο κάλλος του φυσιολατρικού στοιχείου, στην ακατάβλητη δύναμη της Αγάπης – σε όλες τις μορφές της –, στους ολόφωτους κόσμους της Ειρήνης και της Ελπίδας, καθώς και στο υπέρτατο μεγαλείο της Ελληνικής Γλώσσας, δημιούργησε ένα Μεγαλόπνοο Έργο, το οποίο συγκίνησε, συγκινεί και θα συγκινεί, για πάντα, ολόκληρη την Ανθρωπότητα….

Η Ελληνική γλώσσα

Όταν κάποτε φύγω από τούτο το φως

θα ελιχθώ προς τα πάνω όπως ένα

ρυακάκι που μουρμουρίζει.

Κι αν τυχόν κάπου ανάμεσα

στους γαλάζιους διαδρόμους

συναντήσω αγγέλους, θα τους

μιλήσω ελληνικά, επειδή

δεν ξέρουνε γλώσσες. Μιλάνε

μεταξύ τους με μουσική.

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Ποιητής του Ήλιου και της Αγάπης, δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας. Βρίσκεται, όμως, το έργο του χαραγμένο με γραφή ανεξίτηλη στο βιβλίο της σκέψης μας... Βρίσκονται οι στίχοι του, αστραφτεροί από τον Ήλιο και την Αγάπη, ολοζώντανοι κι αναλλοίωτοι μέσα στην ψυχή μας… Για να μας φωτίζουν, για να μας καθοδηγούν, για να μας ταξιδεύουν… Εκεί, όπου ο ίδιος ταξίδευε ακατάπαυστα… Στο Φως της Αγάπης!

* Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών