Πόρτολας : Ψυχολογία και Οικονομική κρίση. Το ψέμα και η βλακεία οι κινητήριες δυνάμεις της κατάντιας μας…

(Μέρος 2ο)

11/01/2013

Επανέρχομαι κοντά σας με το 2ο μέρος της (ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός) αφυπνιστικής επικοινωνίας μας. Αρχικά θέλω να ευχαριστήσω όλους αυτούς που διάβασαν και μπήκαν στον κόπο να κάνουν «like» στο 1ο άρθρο μου. Επίσης να ευχαριστήσω κάποιους, που μέσω γνωστών, μου διαμήνυσαν ότι αγγίζω ευαίσθητα θέματα και πρέπει να προσέχω. Τους ευχαριστώ γιατί όχι μόνο δεν με αποτρέπει η «προειδοποίησή» τους αλλά μου έδωσαν μεγαλύτερη ώθηση ώστε να συνεχίσω.

Για όσους καινούργιους προστέθηκαν στην παρέα, θα τους προτρέψω να αναζητήσουν το προηγούμενο άρθρο προτού διαβάσουν αυτό. Επίσης, για όλους τους αναγνώστες, θα ήθελα να επισημάνω ότι θα προσπαθήσω να υπεραπλουστεύσω πολυσύνθετα φαινόμενα της Κοινωνικής Ψυχολογίας, χωρίς να εμβαθύνω στους ψυχολογικούς μηχανισμούς που τα κατευθύνουν. Σε αυτά στηρίζονται οι πολιτικοί ώστε να αποβλακώνουν και να χειραγωγούν το λαό, να τον πείθουν ότι όλα γίνονται για την ευημερία του και ότι αυτοί θυσιάζουν τα πάντα, που αφορούν στο πρόσωπό τους, για το κοινό καλό (και δυστυχώς είναι πολλοί αυτοί που τους πιστεύουν). Αυτό το εγχείρημα εμπεριέχει, πάρα πολλές παγίδες, με πιο συχνή την εύκολη διαστρέβλωσή τους. Δεν πειράζει, ας προσπαθήσουν να το κάνουν. Θα λάβουν την απάντηση που τους αναλογεί.

Θα ξεκινήσω από ένα φαινόμενο που θα έπρεπε όλοι να γνωρίζουμε. Στην Κοινωνική Ψυχολογία ονομάζεται φαινόμενο του «προσώπου - άλλοθι». Με πολύ απλά λόγια, όταν σε μια ομάδα ατόμων που υφίσταται κάποια πίεση εμφανιστεί ένα εξ αυτών το οποίο αντιδρά, λεκτικά ή με πράξεις, ενάντια στον καταπιεστή, τότε αυτόματα και ασυνείδητα κάμπτεται η επιθυμία αντίδρασης των υπολοίπων. Δηλαδή, όταν κάποιος τα «χώνει» στους πολιτικούς ή π.χ. τους γιαουρτώνει (όχι προς θεού, μη το κάνετε, μη χαραμίζετε το γιαουρτάκι) τότε όσοι γίνονται μάρτυρες της δράσης του, ακόμα κι αν επιθυμούσαν να αντιδράσουν ακόμα πιο βίαια, κατευνάζονται και αισθάνονται ότι έχουν δικαιωθεί και εκτονωθεί «δια αντιπροσώπου».

Ψυχολογικά, το φαινόμενο αυτό στηρίζεται στην έμφυτη ανάγκη του ατόμου για ανάκτηση της όποιας ελευθερίας ή δικαιώματος, προσπαθούν να του αφαιρέσουν. Έτσι, αρκεί ένα άτομο να ανακτήσει την ελευθερία του, για να υποταχθούν οι υπόλοιποι με τη θέλησή τους στις έξωθεν ή άνωθεν διαταγές.

Είναι αδύνατο να μη λειτουργήσει κάποιος συνειρμικά απέναντι σε αυτό το φαινόμενο και να μην κάνει τον παραλληλισμό με καθημερινές καταστάσεις και πρακτικές που συναντάμε σε κάθε έκφανση της πολιτικό-κοινωνικής ζωής. Για παράδειγμα, μια παγιωμένη πλέον, τακτική όλων των πολιτικών κομμάτων είναι να τοποθετούν γυναίκες σε ορισμένες θέσεις κλειδιά, αλλά σε περιορισμένο πάντα αριθμό. Από τη στιγμή που υπάρχουν μια ή δύο γυναίκες υπουργοί ή σε κεντρικά πόστα κομμάτων, τότε όλες οι γυναίκες αισθάνονται δικαιωμένες, νοιώθουν ότι όλα λειτουργούν δημοκρατικά, ότι γίνονται σεβαστές οι περίφημες «ποσοστώσεις» και εξακολουθούν να αποδέχονται την κατά τα άλλα ανδροκρατούμενη κοινωνία που τις βάζει στο περιθώριο.

Άλλο παράδειγμα είναι η τοποθέτηση, «αραιά και που», σε κάποιες θέσεις ανθρώπων εκτός του συστήματος αλλά αντικειμενικά άξιων. Το γεγονός αυτό φροντίζουν οι πολιτικοί, να «διαφημιστεί» και να γίνει γνωστό παντού, ώστε ο καθένας να θεωρήσει ότι θα μπορούσε κι αυτός να καταλάβει αυτή τη θέση εάν το επιθυμούσε. Έτσι, κατευνάζεται το μένος του όταν αντιμετωπίζει καθημερινά το νεποτισμό και την ευνοιοκρατία, την αδικία και την ανεργία. Ένας διορισμός με αντικειμενικά κριτήρια, πεντακόσιοι από «το παράθυρο», αλλά όλοι μαθαίνουν για τον ένα που θα λειτουργήσει σαν «πρόσωπο - άλλοθι».

Έτερο παράδειγμα, η πρόσληψη σε καιρό παρατεταμένης ανεργίας, και μάλιστα ανεργίας που ξεπερνά το 25% του εργατικού δυναμικού της χώρας, ορισμένων ατόμων σε, συνήθως, πολύ υποδεέστερες των δυνατοτήτων τους εργασίες. Οι προσλήψεις αυτές διαφημίζονται από κάθε δυνατό μέσο σαν μοναδική επιτυχία του πολιτικού που τις πραγματοποίησε. Και πάλι όλοι οι υπόλοιποι άνεργοι ηρεμούν αφού υπάρχει αυτός ο «σπουδαίος» πολιτικός που στο μέλλον θα δώσει και σε αυτούς δουλεία. Τέλος, και πολύ επίκαιρο, το φαινόμενο πολιτικοί να αναγκάζονται να απολύσουν, μεταξύ άλλων που αναγκάστηκαν να διώξουν, και συγγενικά τους πρόσωπα, κολλητούς επί χρόνια, παρατρεχάμενους, «κουμπαράκια» και άλλους ευνοημένους τους. Και στη περίπτωση αυτή κάνουν ότι είναι δυνατό ώστε να γίνει γνωστό πόσο «δίκαιοι» και αμερόληπτοι είναι. Μόνο που ποτέ δεν βγήκαν να βροντοφωνάξουν με ποια κριτήρια είχαν διορίσει, και μάλιστα σε πολύ καλά αμειβόμενες θέσεις ή θέσεις κύρους, τα «κολλητάρια» τους αυτά. Και στην περίπτωση αυτή, ο απονήρευτος πολίτης θεωρεί ότι ο πολιτικός στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και έπραξε το καθήκον του, ότι υπήρξε αντικειμενικός και αμερόληπτος. Όμως δεν έγινε αυτό. Ο παμπόνηρος πολιτικός προκειμένου να αποφύγει το σκάνδαλο όταν πλέον δε μπορεί να το καλύψει, ξεφορτώνεται το «βάρος» και το χρησιμοποιεί υπέρ του, για να κατευνάσει τον αγανακτισμένο πολίτη που δε βρίσκει πουθενά το δίκιο του.

Η μεγαλύτερη χρήση όμως του φαινομένου γίνεται στην καθημερινή «αποβλάκωση» του κοσμάκη. Οι πολιτικοί χρησιμοποιούν το φαινόμενο για να ηρεμούν μαζικά τα πλήθη. Δημοσιογράφοι που φωνάζουν, βρίζουν ή «ξεμπροστιάζουν» τους πολιτικούς παίζουν ακριβώς αυτό το ρόλο: εμείς φωνάζουμε και τους αποκαλύπτουμε, εσείς μπορείτε από την άνεση του καναπέ σας να συμφωνήσετε μαζί μας, να ρίξετε, ενδεχομένως, και κάνα «μπινελίκι» και ευχαριστημένοι που ξεσπάσατε και πάλι, να πάτε για ύπνο (ζώα)!

Για να γίνει πιο κατανοητό το φαινόμενο θέλω να θυμηθείτε όλοι κάποια στιγμή που ακούγατε κάποιον ή βρισκόσασταν αρκετά άτομα σε μια ομιλία ενός προϊσταμένου σας, πολιτικού ή οποιουδήποτε άλλου, και αυτά που έλεγε σας ενοχλούσαν. Θυμηθείτε, ότι ενώ πασχίζατε να κρατηθείτε για να μη ξεσπάσετε, όταν αντέδρασε κάποιος άλλος από το ακροατήριο, αμέσως νοιώσατε ανακουφισμένοι και δικαιωμένοι. Είχατε εκτονωθεί, δια αντιπροσώπου, και δεν επιθυμούσατε πλέον να κάνετε οποιαδήποτε παρέμβαση. Ο κύριος που αντέδρασε, πρόσφερε στον ενοχλητικό ομιλητή μεγάλη εκδούλευση: ηρέμησε τους υπολοίπους αγανακτισμένους.

Επισήμανα στην αρχή ότι αυτό το φαινόμενο πρέπει οι αναγνώστες να το προσέξουν. Οφείλουν, για το δικό τους καλό, να «εμβολιαστούν», απέναντι στη επενέργειά του. Όταν ακούνε ή βλέπουν άλλους να αντιδρούν δεν πρέπει να εφησυχάζονται γιατί αυτό θα είναι προς όφελος αυτών που μας έφεραν σε αυτό το σημείο. Το γεγονός ότι κάποιοι λένε, αποκαλύπτουν ή αντιδρούν δεν πρέπει να γίνεται αιτία της δικής μας σιωπής. Η αμέτοχη παρακολούθηση των γεγονότων των τελευταίων δεκαετιών οδήγησε σε αυτό που είναι η Ελλάδα σήμερα, από κοιτίδα του πολιτισμού σε μια χώρα χρεωμένη, χωρίς κύρος, άνευ δύναμης, ίσως και με αβέβαιο μέλλον, τόσο για την ίδια σαν ανεξάρτητη χώρα όσο και για μας, τους νομοταγείς πολίτες και τα παιδιά μας που θα πεινάσουν. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στο βόλεμα και στην αδιαφορία του κόσμου, αλλά πάνω απ’ όλα στη σωστή χειραγώγηση του από τα «αφεντικά», τους πολιτικούς. Θα υπενθυμίσω τα λόγια του Paul Valery «πολιτική είναι η τέχνη να εμποδίζεις τον κόσμο να χώνει τη μύτη του σε πράγματα που τον αφορούν».  Αυτοί μας γέμισαν το κεφάλι με έννοιες παραποιημένες από το πραγματικό τους νόημα, έννοιες που ξεφτίλισαν, όπως η Δημοκρατία. Αναφέρονται στη «Δημοκρατία», αλλά μιλάνε για μια άλλου είδους δημοκρατία, μια δικιά τους δημοκρατία. Μια δημοκρατία που στηρίζεται στο «τα δικά μου, δικά μου και τα δικά σου, δικά μας».

Καλό είναι να θυμηθούμε το συμπέρασμα του Καθηγητή Κοινωνιολογίας, Β. Φίλια (στο: Όψεις της διατήρησης και  της μεταβολής του κοινωνικού συστήματος), «η Δημοκρατία υπήρξε μια τραγική φενάκη, γιατί πολύ συχνά το όνομά της δεν ήταν παρά ο μανδύας για τη συγκάλυψη και τη δικαιολόγηση των πιο στυγνών και πιο «νόμιμων» μορφών καταπίεσης και κοινωνικής αδικίας». Η παραπομπή αυτή δε σημαίνει ότι επικροτώ κάποιο άλλο πολιτικό σύστημα αλλά βαρέθηκα να ακούω περί "δημοκρατίας", κάθε φορά που κάποιος πολιτικός θέλει να περάσει το μηνυματάκι του. Θα υπενθυμίσω σε όσους νοήμονες απέμειναν, μετά την συνεχή παροχή "κουτόχορτου" που μας πασάρουν αφειδώς, τα λόγια κάποιων μεγάλων αντρών:

•  "Δημοκρατία είναι το όνομα που δίνουμε στον κόσμο όταν τον χρειαζόμαστε" (Arman De Caillavet)

•  "Δημοκρατία είναι η τέχνη και η επιστήμη να διοικείς ένα τσίρκο από το κλουβί των μαϊμούδων" (Henry Louis Mencken)

•  "Το φοβερό με τη δημοκρατία είναι ότι δίνει σε κάθε ψηφοφόρο την ευκαιρία να κάνει κάτι ανόητο" (Art Spander).

Και θα θέσω ένα - δύο ερωτήματα προς επεξεργασία μέχρι την επόμενη επικοινωνία μας: τι είδους δημοκρατία έχουμε όταν μια άποψη αληθινά και καταφανέστατα σωστή, αλλά διαφορετική  από αυτή που τα «αφεντικά» αυτού του τόπου και οι αντιπρόσωποί τους επιθυμούσαν να υιοθετηθεί, τιμωρείται με εξοβελισμό και κυνήγι του φορέα της; Τι δημοκρατία, δικαιοσύνη και ισονομία έχουμε, όταν οι νόμοι εφαρμόζονται διαφορετικά για τον «απλό» πολίτη και αλλιώς για τον τάδε που ανήκει στο διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα; Χρωστάει εκατομμύρια κάποιος, τον παρακαλάνε να καταβάλει κάποιο μέρος των χρεών του. Χρωστάς μερικές εκατοντάδες ευρώ στην εφορεία; Σου παίρνουν το σπίτι…

Νίκος Πόρτολας

Αξιωματικός Π.Ν. ε.α. - Ψυχολόγος,

MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας,  PhD Κοινωνικής Ψυχολογίας

APELA.gr