Πώς η Τουρκία εκβίασε την ΕΕ

Το να ψωνίζει σε τουρκικό παζάρι δεν είναι ποτέ σοφό για έναν πρωτάρη.

Η ΕΕ πήρε αυτό το μάθημα με τον δύσκολο τρόπο όταν ανακάλυψε πως η προσεκτικά σχεδιασμένη προσφυγική συμφωνία που πίστευε ότι είχε πουλήσει στους τούρκους ηγέτες πριν από τη σύνοδο κορυφής της Δευτέρας αποδείχτηκε να είναι μόνο η αρχή της διαπραγμάτευσης.

Η Τουρκία έκανε μιαν αντιπρόταση στην Ευρώπη νωρίς τη Δευτέρα που πριν από έξι μήνες θα είχε κάνει τους διαπραγματευτές της ΕΕ να σηκωθούν και να φύγουν. Στα ευρωπαϊκά μάτια, η πρόταση που έφερε η Άγκυρα στο τραπέζι ήταν περισσότερο αίτημα για λύτρα: 3 δισεκατομμύρια ευρώ σε βοήθεια για τους πρόσφυγες επιπλέον των 3 δισεκατομμυρίων ευρώ που έχει ήδη υποσχεθεί, πλήρης απελευθέρωση βίζας για τους τούρκους πολίτες στην ΕΕ μέχρι τον Ιούνιο, επιτάχυνση της αίτησης της Τουρκίας για να μπει στην ένωση και μετεγκατάσταση πολλών από τους σύρους πρόσφυγες που δέχεται η Τουρκία.

Το μήνυμα της Τουρκίας στην Ευρώπη ήταν ξεκάθαρο: μας χρειάζεται περισσότερο απ’ ότι σας χρειαζόμαστε.

Το ότι η Ευρώπη όχι μόνο σκέφτεται την πρόταση της Τουρκίας αλλά είναι πιθανό να δεχτεί το μεγαλύτερο κομμάτι της, αν όχι ολόκληρη, είναι ένδειξη της απελπισίας της Ένωσης και του μεγαλύτερου μέλους της, της Γερμανίας, να εξασφαλίσει μια συμφωνία για να περιορίσει τη ροή των προσφύγων και να δώσει τέλος σε μια κρίση που δοκιμάζει την αλληλεγγύη της ΕΕ όσο τίποτε άλλο στην ιστορία της.

Η Άνγκελα Μέρκελ, που βλέπει μια σαρωτική συμφωνία με την Τουρκία ως τη μόνη βιώσιμη έξοδο από αυτήν τη δύσκολη κατάσταση, προσπάθησε τις πρωινές ώρες της Τρίτης να πείσει τους ομολόγους της να δεχτούν το πλαίσιο. Εν τέλει, συμφώνησαν να αναβάλουν την απόφαση μέχρι την επόμενη τακτική σύνοδο της ΕΕ, η οποία είναι προγραμματισμένη για την επόμενη εβδομάδα.

Αυτό που ανησύχησε πολλούς στο δωμάτιο ήταν πως η αποδοχή των τουρκικών όρων θα δημιουργούσε ένα επικίνδυνο προηγούμενο, σηματοδοτώντας πως οι θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές της ένωσης είναι προς πώληση. Δίνοντας στην Άγκυρα ό,τι θέλει, τη στιγμή που ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει αυξήσει την έλεγχό του στην εξουσία, μετατρέποντας την Τουρκία σε αυτό που πολλοί θεωρούν δικτατορία, θα μπορούσε να αποτελέσει ανεπανόρθωτη ζημιά για την αξιοπιστία της ΕΕ, υποστηρίζουν οι επικριτές.

Ωστόσο, για την Ευρώπη, η πιθανή εναλλακτική – η κατάρρευση των ανοιχτών συνόρων της Ευρώπης και της δημόσιας εμπιστοσύνης στους θεσμούς – θα ήταν ακόμη χειρότερη.

Μιλώντας μετά τη σύνοδο, η Μέρκελ τόνισε πως με δεδομένο τον πόλεμο στη Συρία και τη γεωστρατηγική κατάσταση, μια συμφωνία με την Τουρκία είναι «απολύτως προς το συμφέρον της Ευρώπης».

Το να πειστεί η υπόλοιπη Ευρώπη δε θα είναι εύκολο.

Μόλις την Παρασκευή οι τουρκικές αρχές ανέλαβαν τον έλεγχο της μεγαλύτερης εφημερίδας της χώρας, της Zaman, αποκρούοντας τους διαδηλωτές με δακρυγόνα. Μία τέτοια ενέργεια θα προκαλούσε υπό κανονικές συνθήκες την επίπληξη των Βρυξελλών.

Το στεγνό επίσημο σχόλιο της Ευρώπης στο τέλος της συνόδου ήταν: «οι κρατικοί και κυβερνητικοί επικεφαλής της ΕΕ συζήτησαν επίσης με τον τούρκο πρωθυπουργό την κατάσταση του Τύπου στην Τουρκία».

Αντί να συζητά κυρώσεις, η ΕΕ σκέφτεται να επισπεύσει τις διαπραγματεύσεις της Τουρκίας για ένταξη στην ΕΕ. Αυτή η διαδικασία, η οποία έχει παγώσει για χρόνια, απαιτεί υπό κανονικές συνθήκες από την υποψήφια χώρα να τηρήσει κάποια βασικά πρότυπα σε όλα, από την ανεξαρτησία της δικαστικής αρχής, μέχρι την ελευθερία του Τύπου. Η αποδοχή του αιτήματος της Τουρκίας για άνοιγμα των συζητήσεων σε πέντε βασικούς τομείς σχετικούς με την προσπάθεια ένταξης θα ανάγκαζαν την ένωση να αγνοήσει το ιστορικό της Τουρκίας στα ανθρώπινα δικαιώματα, τον εκφοβισμό του Τύπου και τη χειραγώγηση της δικαστικής αρχής.

«Σίγουρα μπορούμε να τα κάνουμε όλα αυτά. Το μόνο ερώτημα είναι τι θα κάνει αυτό στην ΕΕ» είπε αξιωματούχος με συμμετοχή στις διαβουλεύσεις.

Η ειρωνεία είναι πως κατά πάσα πιθανότητα ο Ερντογάν δεν σκοπεύει να μπει στην ΕΕ. Η συμμετοχή στην ΕΕ είναι πολύ απλά ασύμβατη με το απολυταρχικό του στυλ. Όμως αναγκάζοντας τις ευρωπαϊκές χώρες να καλέσουν την Τουρκία ξανά στο τραπέζι, μπορεί να δείξει στους πολίτες του πως η Τουρκία είναι ακόμη αποδεκτή στη Δύση και να διαψεύσει τους εγχώριους επικριτές του που υποστηρίζουν το αντίθετο. Κερδίζοντας την ελεύθερη μετακίνηση στην Ευρώπη θα επιβεβαιώσει περαιτέρω τη θέση της Τουρκίας στον πρώτο κόσμο.

Οι ευρωπαίοι αξιωματούχοι προσπάθησαν να παρουσιάσουν τη σύνοδο κορυφής ως επιτυχία, υποστηρίζοντας πως οι δεσμεύσεις που είναι πρόθυμη να κάνει η Τουρκία σε όρους αποδοχής προσφύγων και βοήθειας στην αντιμετώπιση της λαθραίας διακίνησης ανθρώπων θα αποτελούσαν σημαντική πρόοδο.

«Αυτό αλλάζει πραγματικά το παιχνίδι» είπε μετά ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κομισιόν Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ. «Θα κάνουμε ξεκάθαρο πως ο μόνος διαθέσιμος τρόπος για να έρθει κανείς στην Ευρώπη είναι μέσω νόμιμων καναλιών.»

Σε κάποιους τομείς, η νέα πρόταση της Τουρκίας ξεπερνά το αρχικό σχέδιο που είχε συζητήσει με την ΕΕ, συγκεκριμένα σε ότι αφορά τον αριθμό των προσφύγων που η Άγκυρα θα δεχόταν πίσω και τα μέτρα που θα υιοθετούσε για να αποτρέψει τη λαθραία διακίνηση.

Όμως το τίμημα είναι υψηλότερο απ’ ότι πίστευε οποιοσδήποτε στις Βρυξέλλες ότι θα χρειαζόταν να πληρώσουν.

Μόλις την περασμένη εβδομάδα, μια παρέλαση ευρωπαίων αξιωματούχων, με πρώτο τον πρόεδρο του Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ, επισκέφτηκαν την Τουρκία για να θέσουν τα θεμέλια για μια συμφωνία.

Σύμφωνα με το προσχέδιό του,  η Τουρκία θα είχε συμφωνήσει να πάρει πίσω πρόσφυγες που ανακόπτονται στο Αιγαίο, μεταξύ αυτών και σύρους, καθώς και κάποιους από τους πρόσφυγες που βρίσκονται παγιδευμένοι στην Ελλάδα. Σε αντάλλαγμα, η ΕΕ θα εκταμίευε περισσότερα από τα 3 δισεκατομμύρια βοήθειας που υποσχέθηκε το περασμένο φθινόπωρο για να βοηθήσει την Τουρκία να φροντίσει τους πρόσφυγες.

Το Βερολίνο θεωρούσε πως η συμφωνία, μαζί με άλλα πρόσφατα μέτρα, όπως η ενίσχυση της ακτοφυλακής με την εμπλοκή πλοίων του ΝΑΤΟ, θα συνέβαλε στην περιορισμό της ροής των προσφύγων.

Ο κύκλος του Τουσκ ενθαρρύνθηκε από την πρόοδο που επιτεύχθηκε. Ύστερα από μήνες καθυστέρησης του λεγόμενου Σχεδίου Δράσης ΕΕ-Τουρκίας, οι τούρκοι επιτέλους προχωρούσαν.

Η ευρωπαίοι συμπέραναν πως ο Ερντογάν είχε αλλάξει γνώμη επειδή χρειαζόταν τη στήριξη της ΕΕ στη διαμάχη του με τη Ρωσία και τη διαχείριση των γενικότερων προκλήσεων ασφαλείας που αντιμετωπίζει η Τουρκία στη Μέση Ανατολή.

«Για πρώτη φορά από το ξεκίνημα της μεταναστευτικής κρίσης, μπορώ να δω να προκύπτει μια ευρωπαϊκή συναίνεση» έγραψε ο Τουσκ στο twitter αφού συναντήθηκε με τον Ερντογάν, στην τελευταία στάση μιας επταήμερης περιοδείας στα Βαλκάνια.

Το πρώτο δείγμα πως η ανάγνωση της ΕΕ για την Τουρκία ήταν λανθασμένη ήρθε λίγα λεπτά μετά την αναχώρηση του αεροπλάνου του Τουσκ από την Κωνσταντινούπολη. Αργά την Παρασκευή, τουρκικό δικαστήριο ενέκρινε την κατάληψη από τις κρατικές αρχές της εφημερίδας Zaman. Λίγο αργότερα η αστυνομία μπήκε μέσα.

Έχοντας πιαστεί απροετοίμαστοι, οι ευρωπαίοι ηγέτες είπαν ελάχιστα για την καταστολή τις επόμενες 48 ώρες πέρα των συνηθισμένων στερεότυπων για τη σημασία της ελευθερίας του Τύπου.

Στα παρασκήνια, οι αξιωματούχοι ανησυχούσαν πως οποιαδήποτε κριτική στον Ερντογάν θα μπορούσε να εκτροχιάσει τη συμφωνία πριν από τη σύνοδο της Δευτέρας. Υποψιάζονταν πως η ενέργεια κατά της Zaman ήταν πρόκληση που είχε σκοπό να δείξει στην Ευρώπη ποιος είχε τον έλεγχο.

Αυτό που δε γνώριζαν οι ευρωπαίοι ήταν πως η συμφωνία που θεωρούσαν ότι είχαν ήταν ήδη νεκρή.

Ο τούρκος πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου κάλεσε τη Μέρκελ σε δείπνο στην τουρκική πρεσβεία στις Βρυξέλλες το βράδυ της Κυριακής. Ο ολλανδός πρωθυπουργός Μαρκ Ρούτε, η χώρα του οποίου έχει την προεδρεία της ΕΕ, παραβρέθηκε επίσης.

Το δείπνο σχεδιάστηκε ως προετοιμασία για τη σύνοδο της επόμενης ημέρας. Όμως αντί να ξεκαθαρίσει τις λεπτομέρειες όσων συζητήθηκαν τις προηγούμενες εβδομάδες, ο Νταβούτογλου έριξε τη βόμβα.

Η Τουρκία, τους είπε, είχε νέο πακέτο απαιτήσεων. Τις επόμενες ώρες, οι τρεις τους συζήτησαν τους νέους όρους της Άγκυρας.

Η Μέρκελ κατάλαβε γρήγορα πως θα ήταν αδύνατον να φτάσουν σε συμφωνία στη σύνοδο της Δευτέρας, με δεδομένο το εύρος της συμφωνίας που είχε θέσει ο Νταβούτογλου στο τραπέζι.

Το πρωί της Δευτέρας, η Μέρκελ έφτασε νωρίς στην έδρα του Συμβουλίου για να συναντηθεί με τους υπόλοιπους ηγέτες. Η προσοχή στράφηκε στον περιορισμό της ζημιάς.

Το πρόγραμμα προέβλεπε γεύμα με την Τουρκία και στη συνέχεια συνάντηση των 28 της ΕΕ για την επεξεργασία των τελικών λεπτομερειών της συμφωνίας. Η τουρκική κίνηση αναστάτωσε τη σύνοδο. Η συνάντηση με τους τούρκους κράτησε ώρες. Το δείπνο ανακοινώθηκε μόνο και μόνο για να ακυρωθεί, ώστε οι ηγέτες να μπορέσουν να συντάξουν μια δειλή δήλωση. Το αποκορύφωμα: «Πρέπει να σπάσουμε τον σύνδεσμο μεταξύ της επιβίβασης σε μια βάρκα και της εγκατάστασης στην Ευρώπη».

Η Μέρκελ, που βρίσκεται αντιμέτωπη με σημαντικές περιφερειακές εκλογές στη Γερμανία την Κυριακή, είχε ελπίσει να φύγει από τις Βρυξέλλες με μια βέβαιη συμφωνία που θα μπορούσε να παρουσιάσει στο ολοένα και πιο σκεπτικιστικό εκλογικό σώμα απέναντι στη διαχείριση της κρίσης από την κυβέρνησή της.

Αντ’ αυτού, το μόνο που μπορεί να τους προσφέρει είναι μια αόριστη υπόσχεση πως μια συνολική συμφωνία με την Τουρκία είναι κοντά.

Άλλοι ηγέτες της ΕΕ, εν τω μεταξύ, εξεπλάγησαν. Ο Τουσκ διαμαρτυρήθηκε πως όλες οι προσπάθειές του την περασμένη εβδομάδα ήταν μάταιες.

Κάποιες εθνικές αποστολές κατηγόρησαν τη Γερμανία για περιπλοκή των διαπραγματεύσεων με την Τουρκία, δίνοντας στον Νταβούτογλου την ευκαιρία να αλλάξει τη συμφωνία.

Η Μέρκελ προσπάθησε απελπισμένα να δώσει θετική χροιά στα γεγονότα της ημέρας μετά τη σύνοδο.

«Αυτή η τουρκική πρόταση θα είναι σημαντική πρόοδος αν πραγματοποιηθεί» επέμεινε.

«Ναι, αυτό έχει κάνει τα πράγματα πιο δύσκολα… Όμως ειλικρινά πιστεύω πως είναι προτιμότερο να έχουμε μια τέτοια πρόταση τώρα από το να μην την έχουμε καθόλου.»

Σοφοκλέους 10