Το προοίμιο του ολοκαυτώματος, μια άβολη αλήθεια για τη Γερμανία - Του Μιχάλη Γιαννεσκή

Τριάντα χρόνια πριν από τον Χίτλερ και το ολοκαύτωμα των Εβραίων, Γερμανοί στρατιώτες πραγματοποίησαν στη Νοτιοδυτική Αφρική την πρώτη γενοκτονία του 20ου αιώνα. Τουλάχιστον 75.000 Αφρικανοί εκτελέστηκαν ή εξουθενώθηκαν μέχρι θανάτου σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν παρόμοιες με αυτές των Ναζί, και μερικοί από τους πρωτεργάτες της γενοκτονίας είχαν πρωτεύοντα ρόλο στο ολοκαύτωμα της δεκαετίας του 1940.

Το μοίρασμα της Αφρικής

Το 1884, ο καγκελάριος Βίσμαρκ της Γερμανίας συγκάλεσε τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής στο Βερολίνο για να συμφωνήσουν τον καταμερισμό των αφρικανικών εδαφών. Στη συνέλευση συμμετείχαν 12 Ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι ΗΠΑ και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά δεν προσκλήθηκε ούτε ένας Αφρικανός.

Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις μοίρασαν τα εδάφη της Αφρικής μεταξύ τους με βάση την «Αρχή της Ουσιαστικής Κατοχής». Σύμφωνα με αυτή την «Αρχή», κάθε περιοχή της αφρικανικής ηπείρου ανήκε στο κράτος που είχε ήδη αποικιακές, εμπορικές ή διοικητικές δομές στα εν λόγω εδάφη. Μέχρι το 1902, τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν καταλάβει το 90% της αφρικανικής γης.

Η Γερμανική Νοτιοδυτική Αφρική

Από όλα τα εδάφη που παραχωρήθηκαν στη Γερμανία, η Γερμανική Νοτιοδυτική Αφρική (η σημερινή Ναμίμπια) ήταν η μόνη περιοχή η οποία, παρότι σημαντικό μέρος της ήταν έρημος, είχε μεγάλες εκτάσεις κατάλληλες για κτηνοτροφία. Ωστόσο, οι εκτάσεις αυτές ανήκαν στους γηγενείς Αφρικανούς και χρησιμοποιούνταν από αυτούς. Η καλύτερη γη ανήκε στη φυλή των Χερέρο. Οι άποικοι ιδιοποιήθηκαν μεγάλο μέρος της γης των Χερέρο και των άλλων φυλών, όπως και πολλά πηγάδια και νερόλακκους, χωρίς τους οποίους οι Αφρικανοί και τα κοπάδια τους δεν μπορούσαν να επιβιώσουν.

Ένας από τους πρώτους κυβερνήτες της αποικίας (από το 1885 μέχρι το 1890) ήταν ο Χάινριχ Γκέρινγκ - ο πατέρας του Χέρμαν Γκέρινγκ, ο οποίος 20 χρόνια αργότερα έγινε το δεξί χέρι του Χίτλερ και ίδρυσε την περιβόητη Γκεστάπο. Οι άποικοι, πεπεισμένοι για τη φυλετική ανωτερότητά τους, η οποία τους εξασφάλιζε ότι δεν θα τιμωρούνταν από τις τοπικές αρχές, άρχισαν να μεταχειρίζονται τους γηγενείς με βαναυσότητα. Οι Χερέρο υπέστησαν δολοφονίες, βάναυσους ξυλοδαρμούς και βιασμούς γυναικών, δεν πληρωνόντουσαν για την εργασία τους στις φάρμες των αποίκων και δεν είχαν καμία δυνατότητα προσφυγής στη δικαιοσύνη.

Όταν οι Αφρικανοί άρχισαν να αντιστέκονται στις βιαιοπραγίες, οι Γερμανοί στρατιώτες και άποικοι βρήκαν αφορμή για να αρχίσουν να εξοντώνουν τους Χερέρο. Η φυλή κατάλαβε ότι έπρεπε να υπερασπιστεί τη γη της και την αξιοπρέπειά της.

Η αφορμή για την εξόντωση της φυλής

Η εξέγερση των Χερέρο άρχισε τον Ιανουάριο του 1904 και αρχικά περιορίστηκε σε μια σχετικά μικρή περιοχή. Όμως οι στρατιώτες και οι άποικοι δολοφονούσαν αδιάκριτα, γιατί ήθελαν να έχουν στη διάθεσή τους όλα τα εδάφη της αποικίας. Για παράδειγμα, στις 23 Ιανουαρίου, στρατιώτες επιτέθηκαν σε μια κοινότητα των Χερέρο, πυροβολώντας τους άμαχους Αφρικανούς, παρότι αυτοί είχαν δηλώσει εγγράφως την υποταγή τους στη Γερμανία.

Οι άποικοι, υποστηριζόμενοι από ακροδεξιούς πολιτικούς στη Γερμανία, άσκησαν πίεση στη γερμανική κυβέρνηση, ζητώντας από τον Κάιζερ να στείλει στρατό για να εξασφαλίσουν τον έλεγχο όλων των εδαφών της αποικίας. Έξι μήνες αργότερα, γερμανικός στρατός με επικεφαλής το στρατηγό Λούτα φον Τρότα (Luthar von Trotha) αποβιβάστηκε στη χώρα. Ο φον Τρότα ανέλαβε στην ουσία τη διακυβέρνηση της αποικίας.

Ένα πρωτοφανές διάταγμα γενοκτονίας

Ο φον Τρότα ήταν ένας αδίστακτος ρατσιστής. Θεωρούσε ότι η ανωτερότητα των Γερμανών καθιστούσε κάθε διαβούλευση με τους γηγενείς ντροπή για την τιμή της Γερμανίας και ένδειξη αδυναμίας.

Ωστόσο, η εξέγερση των Χερέρο είχε ουσιαστικά λήξει προτού φτάσει ο φον Τρότα με το στρατό του στην περιοχή. Οι Χερέρο είχαν απομακρυνθεί από τους γερμανικούς οικισμούς και είχαν συγκεντρωθεί κοντά στην τελευταία πηγή νερού πριν από την έρημο Καλαχάρι.  Παρά την υποχώρηση των Χερέρο, ο φον Τρότα έστειλε το στρατό του εναντίον τους. Στις 11 Αυγούστου 1904 οι Γερμανοί περικύκλωσαν τους Χερέρο και άρχισαν να τους βομβαρδίζουν.

Οι στρατιώτες καταδίωξαν τους επιζώντες Χερέρο μέσα στην έρημο Καλαχάρι, όπου η επιβίωσή τους χωρίς πηγές νερού ήταν πολύ δύσκολη. Επιπλέον, οι στρατιώτες δηλητηρίασαν τα πηγάδια των Χερέρο και τις πηγές νερού στην περιοχή (μια τακτική που σύμφωνα με τη Συνθήκη της Χάγης του 1899 συνιστά έγκλημα πολέμου). Όμως ο φον Τρότα δεν σταμάτησε εκεί. Εξέδωσε ένα πρωτοφανές διάταγμα εξόντωσης (Vernichtungsbefehl) των Χερέρο, μια επίσημη εντολή γενοκτονίας, την οποία διάβασε στο στρατό του. Το διάταγμα κατέληγε ως εξής:

«Κάθε Χερέρο [που βρίσκεται] μέσα στα γερμανικά σύνορα, ένοπλος ή άοπλος, με ή χωρίς βοοειδή, θα εκτελεστεί. Δεν θα αναλάβω άλλες γυναίκες ή παιδιά, αλλά είτε θα επιστραφούν στους δικούς σας, ή θα εκτελεστούν. Αυτά τα λόγια τα απευθύνω στους Χερέρο. Ο μέγας στρατηγός του πανίσχυρου Κάιζερ, φον Τρότα.»

Ο φον Τρότα έδινε ξεκάθαρα μια εντολή εξόντωσης όχι μόνο όλων των ανδρών των Χερέρο, ακόμα και αμάχων κτηνοτρόφων, αλλά και των γυναικών και των παιδιών τους.

Στρατόπεδα συγκέντρωσης

Η εξόντωση των Χερέρο συνεχίστηκε μέχρι τις 9 Δεκεμβρίου 1904, όταν  ο φον Τρότα έλαβε τηλεγράφημα από το Βερολίνο που τον διέταζε να αποδεχθεί την παράδοση των Χερέρο. Ήδη, από τους 80.000 Χερέρο, μόνο περίπου 13.000 είχαν επιβιώσει. Για να πείσουν τους επιζώντες να παραδοθούν, οι Γερμανοί τους βεβαίωσαν ότι θα συγχωρούνταν για την εξέγερση τους και θα μπορούσαν να επιστρέψουν στα χωράφια τους.

Ωστόσο, παρά τις υποσχέσεις τους, οι αποικιακές αρχές χρησιμοποίησαν τότε μια διαφορετική μέθοδο εξολόθρευσης των επιζώντων: τη συγκέντρωση τους σε στρατόπεδα, όπου η επιβίωση ήταν δύσκολη έως αδύνατη, λόγω της έλλειψης φαγητού, τους συνεχείς ξυλοδαρμούς και την εξουθενωτική καταναγκαστική εργασία. Οι αιχμάλωτοι στα στρατόπεδα κοντά στον Ατλαντικό αντιμετώπιζαν επιπλέον το έντονο κρύο που κυριαρχεί για μερικούς μήνες στην ακτή της Ναμίμπια, λόγω του ψυχρού θαλάσσιου ρεύματος Benguele που προέρχεται από τα πελάγη της Ανταρκτικής.

Παρόμοια ήταν και η αντιμετώπιση μιας άλλης φυλής, των Νάμα, οι οποίοι αντιστάθηκαν στους Γερμανούς όταν αντιλήφθηκαν τι είχαν υποστεί οι Χερέρο. Μέχρι το 1909, τουλάχιστον 65.000 Χερέρο (το 80% του πληθυσμού της φυλής) και 10.000 Νάμα (το 50% της φυλής) είχαν εξοντωθεί από τις εκτελέσεις και τις κακουχίες.

Προσχέδιο του ολοκαυτώματος

Η μεταχείριση των αιχμαλώτων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν παρόμοια με αυτή που υπέστησαν 30 χρόνια αργότερα οι Εβραίοι και άλλοι κρατούμενοι των Ναζί: κακουχίες, βασανιστήρια, εξουθένωση λόγω πείνας και σκληρής εργασίας. Μια άλλη ομοιότητα ήταν η αρίθμηση των αιχμαλώτων. Κάθε αιχμάλωτος είχε έναν αριθμό σε ταμπελίτσα κρεμασμένη στο λαιμό του. Στα μετέπειτα στρατόπεδα των Ναζί, παρόμοιοι αριθμοί ζωγραφίζονταν με τατουάζ στα χέρια των κρατουμένων.

Όσοι αιχμάλωτοι δεν πέθαιναν από την πείνα και τις κακουχίες, «νοικιαζόντουσαν» από το στρατό σε ιδιωτικές εταιρείες για καταναγκαστική εργασία: άντρες, γυναίκες, ακόμα και παιδιά άνω των 6 ετών. Μερικές εταιρείες ήταν αρκετά μεγάλες ώστε να τους επιτραπεί να έχουν δικά τους στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι θάνατοι των αιχμαλώτων καταγραφόντουσαν επακριβώς από τις αρχές. Τα σχετικά αρχεία ανέφεραν ως αιτία θανάτου στις περισσότερες περιπτώσεις «λόγω εξάντλησης».

Για παράδειγμα, στην εταιρεία Lenz είχαν κατανεμηθεί 2.014 αιχμάλωτοι για να δουλέψουν στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών.  Σύμφωνα με στοιχεία της εταιρείας, τα 2/3 των αιχμαλώτων είχαν πεθάνει μετά από 6 μήνες καταναγκαστικής εργασίας. Παρόμοια ήταν η θνησιμότητα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο σκοπός των οποίων ήταν η εξόντωση των αιχμαλώτων. Από τους 1.732 Νάμα που στάλθηκαν στο διαβόητο στρατόπεδο του Shark Island, 1.032 πέθαναν μέσα σε 7 μήνες. Όπως έχει σχολιάσει ο καθηγητής ιστορίας Ben Madley του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια:

«Το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Shark Island αποτέλεσε ξεκάθαρα ένα προσχέδιο για τα στρατόπεδα εξόντωσης του καθεστώτος των Ναζί».

Παρόμοια, οι συγγραφείς του βιβλίου «Το ολοκαύτωμα του Κάιζερ», David Osuloga και Casper Erichsen, αναφέρουν ότι:

«Η κατανόηση του τι ήταν ο ναζισμός και από που προέρχονταν οι υποβόσκουσες φιλοσοφίες του είναι μάλλον ατελής, εάν δεν ερευνήσουμε τι συνέβη στην Αφρική [την εποχή] του Κάιζερ Γουλιέλμου Β’».

Ο αριθμός των Χερέρο ή των Νάμα που πέθαναν από τις κακουχίες ή την πείνα δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια. Μεγάλες εκτάσεις με πρόχειρους τάφους είναι εμφανείς σε διάφορα μέρη της Ναμίμπια ακόμα και σήμερα. Αεροφωτογραφίες μιας έκτασης κοντά στην πόλη Swakopmund δείχνουν ένα μακάβριο τοπίο με χιλιάδες τάφους: κάθε κουκκίδα στις φωτογραφίες αντιστοιχεί σε έναν πρόχειρο ρηχό τάφο.

Τα στρατόπεδα καταργήθηκαν το 1908. Όσοι Χερέρο και Νάμα είχαν επιζήσει, πουλήθηκαν -ουσιαστικά ως σκλάβοι – σε Γερμανούς αποίκους. Οι άποικοι παραποίησαν την ιστορία της εξέγερσης και της εξόντωσης των γηγενών, παρουσιάζοντας τη γενοκτονία σαν έναν ένδοξο πόλεμο. Το πιο σημαντικό μνημείο για τη «νίκη» των Γερμανών κατά των Χερέρο βρίσκεται μέχρι σήμερα σε τοποθεσία που υπήρχε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, ενώ κανένα μνημείο δεν έχει αναγερθεί στη Ναμίμπια για τα θύματα της γενοκτονίας.

Προοίμιο του ναζισμού

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν μια άλλη φρικτή ομοιότητα με τα αντίστοιχα των Ναζί. Οι φρουροί σε στρατόπεδα όπως στο Shark Island έλαβαν μέρος στις «φυλετικές έρευνες» που χρησιμοποιήθηκαν ως δικαιολογία για την εξόντωση των Αφρικανών. Οι στρατιώτες πουλούσαν νεκροκεφαλές των Χερέρο σε γερμανικά μουσεία και «επιστήμονες».

Kομμένο κεφάλι Αφρικανού - ΣΟΚΑΡΙΣΤΙΚΗ φωτο

Ένας πρωτεργάτης τέτοιων «ερευνών» ήταν ο Eugene Fischer, ο οποίος επισκέφθηκε την περιοχή το 1908. Ο στόχος του ήταν να δείξει ότι η μαύρη φυλή ήταν κατώτερη της Αρίας, χρησιμοποιώντας μετρήσεις κρανίων για να υποστηρίξει ότι οι Αφρικανοί ήταν «υπάνθρωποι» (Untermenschen). Οι ιδέες του αποτέλεσαν τις βάσεις για τις ρατσιστικές θεωρίες των Ναζί. Ο διαβόητος «άγγελος του θανάτου» του Άουσβιτς, Γιόζεφ Μένγκελε, ακολούθησε επακριβώς το παράδειγμα του Fischer, στέλνοντας νεκροκεφαλές σε γερμανικά ινστιτούτα για παρόμοιες «έρευνες».

Ένας από τους βετεράνους της γενοκτονίας στη Ναμίμπια ήταν ο αξιωματικός (και μετέπειτα στρατηγός) Franz Ritter von Epp. Επιστρέφοντας στη Γερμανία, ο von Epp είχε ηγετικό ρόλο στην ακροδεξιά παραστρατιωτική οργάνωση των Freikorps. Το 1919 η κυβέρνηση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας χρησιμοποίησε τους Freikorps για να πνίξει στο αίμα την εξέγερση των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο, και τη Σοβιετική Δημοκρατία της Βαυαρίας στο Μόναχο. Ο Ρούντολφ Χες, ο Χάινριχ Χίμλερ και άλλοι μετέπειτα ηγέτες των Ναζί ήταν μέλη των Freikorps και επηρεάστηκαν από την ιδεολογία του von Epp, ο οποίος στα συλλαλητήρια των Ναζί στη Νυρεμβέργη στεκόταν περήφανα δίπλα στο Χίτλερ.

Εκπρόθεσμη η αναγνώριση της γενοκτονίας

Τα συμβάντα σχετικά με τη γενοκτονία δεν ήρθαν στη δημοσιότητα για πολλά χρόνια. Η μόνη εξαίρεση ήταν μια έκθεση που εκδόθηκε από το Βρετανικό Τυπογραφείο το 1918. Ωστόσο, όπως επισήμανε ο καθηγητής ιστορίας Jan-Bart Gewald του πανεπιστημίου Leiden της Ολλανδίας, η δημοσίευση έγινε με σκοπιμότητα. Η βρετανική αποικιακή διοίκηση της Νότιας Αφρικής προέβη στη δημοσίευση της έκθεσης απλά και μόνο για να πιέσει τη γερμανική κυβέρνηση στις διαπραγματεύσεις μετά τη λήξη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1928, όταν η Βρετανία και η Γερμανία είχαν πλέον συμφωνήσει μεταξύ τους την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της Νοτιοδυτικής Αφρικής, η έκθεση αποσύρθηκε και όλα τα αντίτυπα της που δεν είχαν αρχειοθετηθεί καταστράφηκαν.

Μετά την ήττα της Γερμανίας στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής ανέλαβε τη διοίκηση της Νοτιοδυτικής Αφρικής, και το 1948 επέβαλε το ρατσιστικό καθεστώς του απαρτχάιντ στη χώρα. Ακόμα και όταν η Ναμίμπια απέκτησε την  ανεξαρτησία της από τη Νότια Αφρική το 1990, η γενοκτονία των Χερέρο και των Νάμα δεν αναγνωρίστηκε. Σήμερα περίπου 4.000 – κυρίως λευκοί - αγρότες κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος της γης των δύο φυλών που ιδιοποιήθηκαν οι άποικοι στις αρχές του 20ου αιώνα. Ενώ οι απόγονοι των γηγενών που εκδιώχθηκαν από τη γη τους βρίσκονται εκτοπισμένοι σε οριοθετημένες ημιέρημες εκτάσεις.

Οι σημερινοί αρχηγοί των Χερέρο προσέφυγαν το 2001 σε δικαστήρια των ΗΠΑ ζητώντας αποζημίωση 2 δις. δολαρίων από τη γερμανική κυβέρνηση για να αγοράσουν τη γη των προγόνων τους. Η Γερμανία δεν έχει προσφέρει μέχρι στιγμής αποζημίωση, ούτε έχει αναγνωρίσει επίσημα τη γενοκτονία. Η μοναδική γερμανική παραχώρηση έγινε το 2004, στην τελετή για την εκατονταετή επέτειο της γενοκτονίας, όταν η τότε Υπουργός Ανάπτυξης της Γερμανίας Heidi Marie Wiecworek-Zeul μίλησε στους Χερέρο που είχαν συγκεντρωθεί, λέγοντας τους:

«Σήμερα θέλω να αναγνωρίσω τη βία που επιβλήθηκε από τις αρχές της γερμανικής αποικίας στους προγόνους σας, ιδιαίτερα στους Χερέρο και στους Νάμα. Οι θηριωδίες, οι δολοφονίες και τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εκείνη την εποχή σήμερα ονομάζονται γενοκτονία. Και σήμερα ένας άλλος στρατηγός φον Τρότα θα διώκονταν και θα καταδικάζονταν. ... σας ζητώ να συγχωρήσετε τα αμαρτήματά μας και την ενοχή μας».

Παρότι η υπουργός ζήτησε από τους Χερέρο να φερθούν μεγαλόψυχα, η στάση της Γερμανίας ήταν κάθε άλλο παρά μεγαλόψυχη. Παρά τις πιέσεις του προέδρου του γερμανικού Κοινοβουλίου, ο οποίος έγραψε άρθρο στην εφημερίδα Die Zeit το 2015, χαρακτηρίζοντας την εξόντωση των Χερέρο και Νάμα ως γενοκτονία, και του αριστερού κόμματος Die Linke που κατέθεσε πρόταση το 2015 στο Κοινοβούλιο για την αποζημίωση των απογόνων των θυμάτων, η Γερμανία δεν έχει αναγνωρίσει επίσημα τη γενοκτονία και δεν έχει προσφέρει αποζημίωση, ενώ ο πρόεδρος της Γερμανίας δεν δέχθηκε να συναντήσει την αντιπροσωπεία των Χερέρο που επισκέφθηκε τη Γερμανία το 2015.

Μια άβολη αλήθεια

Ο αντιπρόσωπος  της Γερμανίας στις διαβουλεύσεις με αντιπροσωπία των Χερέρο το Νοέμβριο του 2016 στη Ναμίμπια δήλωσε εμφατικά ότι η γενοκτονία των Αφρικανών δεν μπορεί να συγκριθεί με το ολοκαύτωμα. Ωστόσο, η γενοκτονία των Χερέρο και των Νάμα υποδεικνύει ότι η ναζιστική εποχή δεν αποτελεί τη μόνη «εκτροπή» στην ιστορία της Γερμανίας. Η εν λόγω εκτροπή είχε προηγούμενο, πάνω στο οποίο βασίστηκαν οι θηριωδίες του ναζιστικού καθεστώτος. Όπως έχει σχολιάσει ο Jürgen Zimmerer, καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Αμβούργου:

«Το κοινό τείνει να βλέπει τη ναζιστική περίοδο ως εκτροπή μιας κατά τα άλλα λαμπρής ιστορίας. Όμως εξετάζοντας την αποικιακή μας ιστορία βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα πολύ άβολο θέμα».

Σήμερα οι Χερέρο και οι Νάμα είναι ουσιαστικά εκτοπισμένοι από την πατρική τους γη, η οποία βρίσκεται στα χέρια των απογόνων των βασανιστών των προγόνων τους. Η διεθνής αναγνώριση της γενοκτονίας θεωρείται εκπρόθεσμη, διότι η  Σύμβαση για τις Γενοκτονίες  του ΟΗΕ (Ψήφισμα 260) ισχύει μόνο για συμβάντα μετά τις 12 Ιανουαρίου 1951. Οι Χερέρο και οι Νάμα συνεχίζουν μόνοι τον αγώνα τους για την αναγνώριση της γενοκτονίας και των δικαιωμάτων τους: στις 5 Ιανουαρίου 2017 υπέβαλλαν νέα προσφυγή στα δικαστήρια των ΗΠΑ για αποζημιώσεις από τη Γερμανία. Και ενόσω η αναγνώριση της θηριωδίας και η δικαίωση των θυμάτων εκκρεμεί, το φάσμα της πρώτης γενοκτονίας του 20ου αιώνα θα εξακολουθεί να πλανάται πάνω από τη Γερμανία.

Σημείωση

Οι παρακάτω πηγές ανασκοπούν εκτενώς τα συμβάντα σχετικά με την αποίκηση της Νοτιοδυτικής Αφρικής από τους Γερμανούς και τη γενοκτονία των Χερέρο και των Νάμα:

Adhikari, Μ. (2008). Streams of Blood and Streams of Money: New Perspectives on the Annihilation of the Herero and Nama Peoples of Namibia, 1904-1908, Kronos, vol. 31, pp. 303-320.

Erichsen, C. (2005). The Angel of Death Has Descended Violently Among Them: Concentration Camps and Prisoners-of-war in Namibia, 1904-1908. PrintPartners Ipskamp, Enschede, The Netherlands. Βιβλίο αναρτημένο στο https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/4646 (τελευταία πρόσβαση 23 Ιανουαρίου 2017).

Gann, L.H. and Duignan, P. (1977). The Rulers of German Africa, 1884-1914. Stanford University Press, Stanford.

Gewald, J.-B. (1999). Herero Heroes: A Socio-political History of the Herero of Namibia, 1890-1923.  David Phillip Publishers, Cape Town.

Olusoga, D. and Erichsen, C. W (2010). The Kaiser's Holocaust. Germany's Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism. Faber & Faber, London.

Ντοκιμαντέρ «Namibia - Genocide and the Second Reich» του BBC (2005). Αναρτημένο στο YouTube (τελευταία πρόσβαση 23 Ιανουαρίου 2017)

The Press Project

Αποστολή: Γιώργος Θαλασσινός