Για τις ανθρώπινες σχέσεις - Του Γιάννη Γκλάβατου

Έντονη δραστηριότητα παρατηρείται, εδώ και αρκετό καιρό στα λεγόμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης(κατά μία ορολογία «social networks»). Και ενώ σε άλλες εποχές η περίφημη κοινωνική δικτύωση πραγματωνόταν αποκλειστικά και μόνο μέσω των φυσικών παραδοσιακών ανθρώπινων επαφών, τώρα υπάρχουν και αυτού του είδους οι επαφές, οι διαδικτυακές. Αυτό που παρατηρείται μέσα από συνεχείς έρευνες που βλέπουν το φως της δημοσιότητας στην χώρα μας αλλά και στο εξωτερικό, είναι πως με την χρησιμοποίηση των μέσων αυτών, οι άνθρωποι παρουσιάζουν –κατά πώς νομίζουν- τις καλύτερες, «κομψότερες», πιο  ενδιαφέρουσες όσο και ελκυστικότερες πλευρές του εαυτού τους. Αγνοείται ίσως, αν παρουσιάζει κανείς τον εαυτό του όπως είναι, όπως θα ήθελε να είναι, ή όπως νομίζει ότι είναι.

Μάλλον αυτό είναι ένα «ρητορικό» ερώτημα...

Και στις περιπτώσεις εκείνες, λίγες ή πολλές, που υπάρχουν αρνητικά συναισθήματα, ανασφάλειες κτλ αυτά δεν εμφανίζονται και άρα είναι δύσκολο να αποκαλυφθούν, εφόσον μιλάμε για αυτού του είδους την ηλεκτρονική επικοινωνία. Έτσι παράγεται το εξής αποτέλεσμα: να είναι εξαιρετικά δύσκολο έως ακατόρθωτο να υπάρξει σχέση εις βάθος, αποδοχή άρα και πραγματική φιλία.

Κανείς δεν μπορεί να μην δεχτεί ότι η εξέλιξη αυτών των μέσων τα τελευταία χρόνια είναι ραγδαία. Επίσης γεγονός είναι πως υπάρχει επιρροή εξ αυτών στις σχέσεις αυτές που ονομάζουμε ανθρώπινες και κοινωνικές. Το θέμα είναι τι μορφή επιρροής υπάρχει και σε ποιο βαθμό. Ένα άλλο ερώτημα που εγείρεται είναι μήπως κάποιοι υποκαθιστούν τις πραγματικές σχέσεις με εικονικές, διαδικτυακές, αν προτιμάτε μια άλλη ορολογία. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε πως το διαδίκτυο είναι μια χρήσιμη ανθρώπινη κατασκευή επιστήμης και τεχνικής, που προσφέρει αρκετές ευκολίες, έχοντας πολλές χρήσεις και πρακτικές πλευρές. Π.χ. θα μπορούσαμε να πούμε πως βοηθά και στην επικοινωνία με τρόπο εύκολο, γρήγορο και σχετικά οικονομικό. Φανταστείτε τις περιπτώσεις της ανάγκης επικοινωνίας όταν κάποιος βρίσκεται σε άλλη χώρα, σε άλλη πόλη, ή υπάρχουν άλλο είδους δυσκολίες στην παραδοσιακή επικοινωνία. Ναι, γεγονός είναι πως κατά περίπτωση, ενισχύει την προσπάθεια διατήρησης της επαφής και καταπολεμά την μοναξιά. Είναι ένα εργαλείο!

Αρκεί να γνωρίζει κάποιος το πώς, το πότε και πού το χρησιμοποιεί. Εργαλείο π.χ. είναι και το μαχαίρι... Παρ’ όλα αυτά έχουν γίνει ατυχήματα όπως και εγκλήματα με μαχαίρια. Δεν φταίει η επινόηση του μαχαιριού αλλά ό τρόπος που επέλεξε κάποιος να το χρησιμοποιήσει... έτσι δεν είναι; Ούτε για αυτό τον λόγο πρέπει να απαγορεύσουμε (ούτε και μπορούμε) την χρήση, την κατασκευή ή την πώληση μαχαιριών.

Δεν είναι και λίγοι αυτοί που διατείνονται πως η συνεχής και μετά μανίας χρήση αυτών των μέσων (λ.χ. του Facebook), προκαλεί προοδευτικά και ένα άλλου είδους εθισμό: την ανάγκη για διαρκή αλλαγή, ανανέωση του «profile», προς τέρψη των φίλων του διαδικτύου. Κατ’ αυτό τον τρόπο παραγκωνίζεται (αν δεν εξαφανίζεται) η φυσική ανθρώπινη επικοινωνία. Χάνονται οι συζητήσεις με κοντινούς μας ανθρώπους, και επιδιώκονται τα πολλά «Likes».

Στο τέλος χάνονται και οι δικοί μας άνθρωποι...

Οι διαδικτυακές «φιλίες» δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αντικαταστήσουν αυτό που ονομάζουμε, θεωρούμε και αισθανόμαστε ως φιλία στην πραγματική ζωή και σε πραγματικό χρόνο.

Λέτε να  κινδυνεύουμε να μεταλλαχθούμε σε «touch screen» όντα;

Η πραγματική ζωή και η φιλία εμπεριέχει ουσιαστικές σχέσεις με εμπειρίες κοινές με άλλους συνανθρώπους, εγγύτητα και οικειότητα, μοίρασμα ιδεών, πεποιθήσεων, αλληλεπίδραση, στάση και θέση ζωής με αίσθημα ευθύνης και πνευματική ωριμότητα. Συμμετοχή στην χαρά και στον πόνο. Συναίσθημα ενεργό. Ειλικρίνεια όσο και λεβεντιά. Και βέβαια ρίσκο.

Η ματιά, το βλέμμα απευθείας και όχι μέσω οθόνης, η αίσθηση του γεγονότος ότι είναι κάποιος δίπλα μου, το απλό άγγιγμα,  η αγκαλιά, η οσμή περιβάλλοντος και ανθρώπων, το φιλικό χτύπημα στον ώμο, το χάδι, η μυρουδιά ενός αρώματος, η γνήσια και ατόφια αίσθηση της συντροφικότητας δεν μπορούν να μεταφερθούν, επί της ουσίας, με κανένα ηλεκτρονικό μέσο. Τουλάχιστον όχι ακόμη.

Η επιστήμη αποφαίνεται πως μέσω των «πρωτευουσών» μορφών θετικής επικοινωνίας εκκρίνεται η ορμόνη της ευτυχίας (της αγάπης και χαράς) η ωκυτοκίνη. Η ωκυτοκίνη, παραγόμενη στον εγκέφαλο, είναι αυτή που μας κάνει ευτυχισμένους, μας ωθεί προς την δημιουργία συνεκτικών κοινωνικών συνδέσμων, μας κάνει δεκτικούς, ήρεμους με αίσθημα ανθρωπισμού και αγάπης, μας δείχνει την σωστή οδό, υποστηρίζοντας τις σχέσεις ποιότητας. Ταυτόχρονα, αποκτώντας αίσθημα αποδοχής και υποστήριξης από τους συνανθρώπους, θωρακίζει την ψυχική μας υγεία.

Όπως είχαμε σημειώσει σε προηγούμενο άρθρο «Τόσο σημαντική είναι η καλλιέργεια των διαπροσωπικών σχέσεων ώστε στις μελέτες του Βερμπάλις αναφέρεται, συνοπτικά μιλώντας, πως η  θεραπευτική ορμόνη της αγάπης(της ευτυχίας), η ωκυτοκίνη  αυξάνεται (και) όταν μοιραζόμαστε ένα γεύμα με άλλους ανθρώπους».*

Μπορεί αυτό να γίνει διαδικτυακά;

Ακόμη και η φωτογραφία δεν χρησιμοποιείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως στιγμιότυπο του χρόνου, λ.χ. ώστε να έχουμε ένα όμορφο ενθύμημα, αλλά προς θήρευση «Likes». Μάλλον μέσω τέτοιων σελίδων μερικές φορές πραγματοποιείται μια εθελουσία έκθεση (ίσως και διαφήμιση) προσωπικών δεδομένων με την δέουσα «σκηνοθεσία».

Πολλοί πρωταγωνιστές χωρίς καν συμπρωταγωνιστές!

«Μονόλογοι μοναξιάς» ο φερόμενος ως τίτλος;

Όπως όμως ανέφερε και σε παλαιότερη μελέτη του περί τηλεόρασης(Sur la television) ο Πιέρ Μπουρντιέ «σπάνια το εντυπωσιακό είναι και ουσιαστικό».

Ίσως όταν και αν  υπάρχει η λαθεμένη χρήση όλων αυτών των «εργαλείων», παύει (δια σταδίων και όχι άμεσα) να υπάρχει επικοινωνία με το ρεαλιστικό κοινωνικό γίγνεσθαι, με την πραγματική κοινωνία ανθρώπων, αποκοπή από τον κόσμο και όδευση προς ένταξη σε μια κοινωνία, κυρίως διαδικτύου. Μάλλον αυτή η ενέργεια, όταν γίνεται έξη είναι παρά φύση της ψυχής με άμεσο αποτέλεσμα μοναξιά, αποξένωση, μάκρεμα από τους συνανθρώπους και συμπεριφορά αντικοινωνική.

Και το οξύμωρο:  πολλές φορές όλα εκκινούν από το έλλειμμα παρέας, συντροφιάς...

Είναι αρκετοί οι επί του θέματος ειδικοί, των οποίων η θέση είναι πως ο τρόπος της χρήσης των ισότοπων κοινωνικής δικτύωσης, δεν προάγουν την επικοινωνία αλλά την απομόνωση από την πραγματικότητα, βλάπτοντας σε μεγάλο βαθμό τον ψυχισμό των χρηστών. Ενδεικτικά θα αναφερθούμε στο βιβλίο «Alone Together: Why we expect more from technology and less from each other» της Δρος Sherry Turkle** διδάσκουσα στο Μ.Ι.Τ.

Διατυπώνει, μεταξύ άλλων, την θέση, ότι η χρήση της online επικοινωνίας με τον ιλιγγιώδη ρυθμό της στο Facebook, Twitter κτλ, επίσης των γραπτών μηνυμάτων και σε γενικές γραμμές όλα τα παρόμοια «οδηγούν σε μια ψυχοπαθολογική συμπεριφορά», για να υπερθεματίσει τονίζοντας ότι η τεχνολογία απειλεί  να μας απομονώσει δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι μας επιτρέπει να επικοινωνούμε καλύτερα.

Τι λέτε πάμε για ένα κρασάκι (ή και τσιπουράκι) να το συζητήσουμε από κοντά το θέμα;

Υποσημειώσεις

*  Verbalis, J.G., McCann, M., McHale, C.M. and Stricker, E.M. ‘Oxytocin secretion in response to cholecystokinin and food: differntiation of nausea from satiety.’ Science 1986;232: 1417 – 19.

**Η Sherry Turkle είναι ψυχολόγος και καθηγήτρια στο M.I.T. Το ερευνητικό της ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία και ιδιαίτερα στις επιπτώσεις του ψυχισμού και τους μετασχηματισμούς των ανθρωπίνων δεσμών από τις νέες τεχνολογίες. Στα πιο γνωστά έργα της συγκαταλέγονται: Psychoanalytic Politics: Jacques Lacan and Freud’s French Revolution (1978), Life on the Screen: Identity in the Age of Internet (1995), Simulation and its Discontents (2009) και Alone Together (2011).