Δουλεμπόριο, αποικιοκρατία και η ιστορία σε άσπρο-μαύρο - Της Σώτης Τριανταφύλλου

Το δουλεμπόριο και η δουλοκτησία είναι έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας, αλλά συνιστούν μια ιστορία χιλιετηρίδων που δεν αφορά μόνο τις ευρωπαϊκές δυνάμεις

Η Σώτη Τριανταφύλλου σχολιάζει τις δηλώσεις του Εμανουέλ Μακρόν για την αποικιοκρατία κάνοντας μια ιστορική αναδρομή.

Κάθε τόσο ο Εμμανουέλ Μακρόν ξεστομίζει μια δήλωση πολιτικής ορθότητας: είτε από άγνοια της ιστορίας, είτε από συνήθεια, είτε από την ακατανίκητη επιθυμία να τον αγαπούν. Προπάντων, δεν θέλει να αποξενώσει ακόμα περισσότερο το αριστερό εκλογικό σώμα που βουλιάζει άνετα στη χριστιανική ενοχικότητα. Γι’ αυτό, τελευταία, ο Γάλλος πρόεδρος επαναλαμβάνει ότι «η αποικιοκρατία ήταν έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας».

© EUROKINISSI/ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΥΠΟΥ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ/ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΜΗΤΣΟΣ

Το 2001 το γαλλικό Κοινοβούλιο με πρωτοβουλία της Κριστιάν Τομπιρά είχε αναγνωρίσει το δουλεμπόριο ως «έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας»: φαίνεται δίκαιο και εύλογο, αλλά από το ψήφισμα δεν έλειπε η σκοτεινή πλευρά. Υπενθυμίζω ότι η Κριστιάν Τομπιρά έγινε υπουργός Δικαιοσύνης επί προεδρίας Φρανσουά Ολάντ, κι ότι προηγουμένως ήταν μέλος του κοινοβουλίου, εκλεγμένη στον υπερπόντιο νομό της Γουιάνας με το «Ριζοσπαστικό Κόμμα» της άκρας αριστεράς. Η Τομπιρά παραιτήθηκε από την κυβέρνηση Ολάντ-Βαλς όταν άρχισε να γίνεται λόγος για αφαίρεση της γαλλικής υπηκοότητας από τους τζιχαντιστές. Θέλω να πω: άλλο η Κριστιάν Τομπιρά, άλλο ο Εμμανουέλ Μακρόν. Αλλά μπορεί και όχι. Εν πάση περιπτώσει, το δουλεμπόριο αναγνωρίστηκε ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και εισήχθη με μεγαλύτερη έμφαση στα σχολικά εγχειρίδια ― ωστόσο, παρά τις προσθαφαιρέσεις που επιχείρησε η Γερουσία επί της εν λόγω απόφασης, η καταγγελία δεν αφορά το δουλεμπόριο γενικά, αλλά το δουλεμπόριο που έκαναν οι Ευρωπαίοι με αντικείμενο τους Αφρικανούς. Παρότι υπογραμμίζουμε συχνά την ηθική σπουδαιότητα και τη χρησιμότητα της «ιστορικής μνήμης», εδώ πρόκειται απλώς για πολιτική την οποία επιβάλλουν οι σύγχρονες ισλαμικές και αντιευρωπαϊκές ηγεσίες: κανείς δεν μιλάει για το δουλεμπόριο και την καταναγκαστική εργασία στην Οθωμανική αυτοκρατορία, ούτε για τους γιανίτσαρους και τους «ντέηδες» της Βόρειας Αφρικής οι οποίοι κατείχαν σκλάβους μέχρι το 1820 (τουλάχιστον). Καθώς λοιπόν οι συνθήκες του δουλεμπορίου παραμένουν ομιχλώδεις, ίσως θα έπρεπε να δείχνουμε περισσότερη σύνεση στον ορισμό των ενόχων, ιδιαίτερα επειδή η αναμόχλευση παθών ή το ξαναγράψιμο της ιστορίας σύμφωνα με ανάγκες και καπρίτσια της κάθε εποχής έχουν πάντοτε τρομακτικό αντίκτυπο στην κοινωνική συνοχή. Το δουλεμπόριο και η δουλοκτησία είναι βεβαίως έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας αλλά επίσης συνιστούν μια ιστορία χιλιετηρίδων η οποία δεν αφορά μόνο τις ευρωπαϊκές δυνάμεις του 1500-1960, αλλά ολόκληρο τον αρχαίο και μεσαιωνικό κόσμο. Ο Οlivier Pétré-Grenouilleau που έγραψε το μέχρι τώρα λεπτομερέστερο χρονικό της δουλείας, περιελάμβανε, εκτός από τους Ευρωπαίους που έφτασαν αργά στη σκηνή, τους Αφρικανούς και τους Άραβες δουλεμπόρους και περιέγραφε τις μεγάλες εξεγέρσεις των Μαύρων στην Αραβία. Η σειρά των εργασιών του αποκαλύπτει γεγονότα που ήδη γνωρίζαμε ―τη συνεργασία αυτοχθόνων και λευκών δουλεμπόρων― τα οποία ωστόσο θεμελιώνει με αξιόπιστες πηγές. Ο Pétré-Grenouilleau βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση κι αν δεν τον στήριζαν μεγάλοι ιστορικοί, ειδικοί στην αποικιοκρατία, όπως ο Μαρκ Φερρό και ο Πιερ Νορά, ίσως τον είχαμε βρει σφαγμένο σε χαντάκι. Μεταξύ των θέσεων που αναπτύσσει στα βιβλία του είναι ότι 1) αντιθέτως προς τη μυθολογία που εξισώνει το δουλεμπόριο με τη γενοκτονία, το συμφέρον των δουλοκτητών δεν ήταν να σκοτώνουν τους Αφρικανούς αλλά να τους διατηρούν σε επαρκώς καλή κατάσταση προκειμένου να δουλεύουν και 2) ότι το «ανατολικό» δουλεμπόριο, δηλαδή προς τις μουσουλμανικές χώρες αφορούσε, περίπου 17 εκατομμύρια σκλάβους, το «εσωτερικό» αφρικανικό δουλεμπόριο γύρω στα 14 εκατομμύρια και το ατλαντικό (προς την Αμερική) περίπου 11 εκατομμύρια. Όπως λέει ο Pétré-Grenouilleau, το δουλεμπόριο δεν είναι μια ιστορία λευκών και μαύρων. Εξυπακούεται ότι καμιά γεωγραφική παραλλαγή δεν νομιμοποιείται, αλλά ως «έγκλημα» θεωρούμε, συμφώνως προς το ψήφισμα του 2001, μόνο το ατλαντικό δουλεμπόριο.

Παρ’ όλ’ αυτά, η τάση που επικρατεί είναι η αναγνώριση της αποικιοκρατίας ως παρόμοιο έγκλημα. Το διεθνές δίκαιο δεν έχει συμπεριλάβει την αποικιοκρατία ―μια εξαιρετικά ευρεία και μακραίωνη διαδικασία και κατάσταση― στα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας. Και πώς θα μπορούσε; Στην πορεία της ιστορίας όλοι αποίκισαν όλους, με ποικίλους βαθμούς αγριότητας, με ποικίλες φάσεις οικονομικής εκμετάλλευσης και με ποικίλα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Κι όμως, η συζήτηση βρίσκεται στο επίκεντρο της πολιτικής, κυρίως διότι το ισλάμ ανασκευάζει την ιστορία για να δικαιολογήσει αφενός τις αποτυχίες των πρώην «αποικισμένων» ισλαμικών χωρών, αφετέρου την επιθετικότητα και την κατακτητικότητά τους έναντι της Δύσης. Οι ισλαμολόγοι, οι ισλαμοαριστεροί και οι ισλαμοφασίστες ξεχνούν ότι οι ισλαμικές δυνάμεις στην πορεία της ιστορίας ήταν δουλοκτητικές και αποικιοκρατικές. Όσο για μας, σήμερα μόνο μια μικρή μειοψηφία πιστεύει αυτά που έλεγε ο Κάρλος Κάλβο το 1880 περί «δικαιώματος στον αποικισμό», εννοώντας ότι οι άποικοι ―Πορτογάλοι, Ισπανοί, Γάλλοι, Ολλανδοί, Βρετανοί, Βέλγοι· δευτερευόντως Γερμανοί και Ιταλοί― φτάνοντας στα ξένα εδάφη εκτελούσαν μεγαλόπνοο εμπορικό και εκπολιτιστικό έργο. Ίσως κάποιοι ηγέτες να το πίστευαν· ίσως έβλεπαν τον εαυτό τους στην πρωτοπορία μιας παγκόσμιας αποστολής διάδοσης ανθρωπιστικών ιδεών: παιδείας, χειραφέτησης και απο-βαρβαροποίησης. Στην πράξη, όπως ξέρουμε, τα πράγματα εξελίχθηκαν λιγάκι πιο βρόμικα, σε συνδυασμό με το δουλεμπόριο, τη δουλοκτησία, την καταναγκαστική εργασία και το πνεύμα της λευκής υπεροχής, το υποβοηθούμενο από τις βιολογικές ψευτοεπιστήμες της κάθε χρονικής στιγμής.

Ο ΟΗΕ έχει καταδικάσει την αποικιακή κατοχή με διάφορες αφορμές: για παράδειγμα, το 1967, κατήγγειλε την Πορτογαλία για τον πόλεμο που κήρυξε εναντίον της Αγκόλας, της Γουινέας και της Μοζαμβίκης που ζητούσαν την ανεξαρτησία τους· επίσης, έχει επανειλημμένως καταγγείλει το Ισραήλ για τον εποικισμό της ανατολικής Ιερουσαλήμ και για τις εκτοπίσεις Παλαιστινίων από εδάφη που κατείχαν πριν από το 1948 (και πριν από το 1967). Υπάρχει, επισήμως, μακρά σειρά εγκλημάτων κατά της ειρήνης και της ασφάλειας, καθώς και σειρά εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας (μαζικοί εκτοπισμοί, διωγμοί, φυλακίσεις, εξοντώσεις, παραβιάσεις των κανόνων του πολέμου, όπως βομβαρδισμοί ή σφαγές αμάχων: ο βομβαρδισμός της Δρέσδης, η ρίψη ατομικών βομβών στην Ιαπωνία, η χρήση χημικών ή βιολογικών όπλων). Αλλά είναι πολύ δύσκολο να καταδικάσουμε μια τόσο παρατεταμένη και ποικιλόμορφη υπόθεση όπως η αποικιοκρατία.

Η αναμόχλευση των παθών δεν επιτυγχάνεται παντού. Η Κίνα σπανίως υπενθυμίζει τη δυτική παρουσία στο έδαφός της, τους πολέμους του οπίου ή τα όσα διαμείφθηκαν στον Πόλεμο των Μπόξερς· το Βιετνάμ ουδέποτε κάνει λόγο για «το Βιετνάμ», όπου διεπράχθησαν απείρως ειδεχθέστερα εγκλήματα πολέμου από όσα στον πολύ πιο βραχυχρόνιο πόλεμο της Αλγερίας. Παρ’ όλ’ αυτά, πολλοί αποδίδουν στην αποικιοκρατία την ισλαμική εχθρότητα και την τρομοκρατία· πιστεύουν ότι εμείς οι φριχτοί Ευρωπαίοι επινοήσαμε και εκτελέσαμε όλα τα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας ― αυτή η στάση δεν είναι μόνο ενοχική· είναι επίσης μια μορφή φιλαυτίας κατά την οποία όλοι οι άλλοι ιστορικοί παίκτες είτε αγνοούνται, είτε υποτιμώνται.

Athens Voice