Περί μόρφωσης ο λόγος - Του Γιάννη Γκλάβατου

Δεδομένου του γεγονότος  της τόσο ιδιαίτερης σύστασης του γένους μας, των ιδιομορφιών αυτής αλλά και της προσωπικής ανέλιξης του κάθε ατόμου, όλοι έχουμε μια άποψη περί της σημασίας του όρου μόρφωση. Βέβαια οι θεωρήσεις και γνώμες αυτές δεν βρίσκονται πάντα στον χώρο της αλήθειας και αρκετές εξ αυτών εμπεριέχουν μεγάλο ποσοστό υποκειμενικότητας. Οι προσωπικές πεποιθήσεις, το περιβάλλον που αναπτυχθήκαμε, το είδος της εκπαίδευσης που λάβαμε από το σχολείο  και από έτερες πηγές, αλλά και πως εργαστήκαμε επ’ αυτού, διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν την αντίληψή μας και την του κόσμου(με την ευρεία έννοια) ερμηνεία, την στάση και θέση ζωής, όσο και την πορεία του βίου μας.

Κάποιες σκέψεις στην χώρα μας οι οποίες ταυτίζουν το επάγγελμα με την μόρφωση, κάποιες φορές τείνουν να βρίσκονται εκτός του χώρου της πραγματικότητας. Πχ ότι  ο ιατρός ή ο δικηγόρος κτλ είναι πάντα μορφωμένος, ή ότι κάποιος ταλαντούχος με την εκπαίδευση και ένα «καλό» επάγγελμα έχει αποκτήσει αυτομάτως και μόρφωση. Δεν είναι πάντα έτσι. Σαφώς με όλα αυτά τα εφόδια που αναφέρθηκαν στο τελευταίο παράδειγμα  παρέχεται σε κάποιον η δυνατότητα να φτάσει σε ένα υψηλό επίπεδο μόρφωσης. Το αν θα φτάσει  εκεί εξαρτάται, συνήθως, από την προσωπική του θέληση και προσπάθεια. Η πλάνη που ορίζει πως έχει υπερπληρωθεί στο θέμα  της εξέλιξης (πνευματικής, ψυχικής κτλ) σε αυτές τις περιπτώσεις, μόνο ζημιά στο υποκείμενο αλλά  και στο  κοινωνικό σύνολο δημιουργεί.

Σαφές βεβαίως είναι πως η απλή και μόνο συσσώρευση γνώσεων (πχ πολλών ακαδημαϊκών τίτλων) ή δεξιοτήτων δεν σημαίνει απαραίτητα μόρφωση. Ακόμη και αυτή η ύπαρξη ταλέντου σε οποιοδήποτε τομέα της επιστήμης ή και της τέχνης, από μόνο του χωρίς να καλλιεργηθεί  να αξιοποιηθεί, να στραφεί προς τον σωστό ορίζοντα  δεν ποιεί αυτομάτως κάποιον μορφωμένο. Γεγονός επίσης είναι σε κάθε μελετητή της ιστορίας του ανθρωπίνου πνεύματος, πως κανένας δεν χαρακτηρίστηκε από τις επόμενες γενιές ως μεγάλος μύστης, μεγάλος δάσκαλος, σοφός αν θέλετε με μοναδικό κριτήριο τις πολλές γνώσεις του. Κανένας απολύτως.

Μόρφωση επίσης δεν είναι η στείρα και χωρίς κρίση κατοχή κάθε πληροφορίας, αν δεν είναι χρήσιμη. Ο Ισοκράτης  «Προς Δημόνικον» θα μιλήσει συγκεκριμένα: «Ὥσπερ γὰρ τὴν μέλιτταν ὁρῶμεν ἐφ’ ἅπαντα μὲν τὰ βλαστήματα καθιζάνουσαν ἀφ’ ἑκάστου δὲ τὰ βέλτιστα λαμβάνουσαν, οὕτω δεῖ καὶ τοὺς παιδείας ὀρεγομένους νεανίας μηδενὸς μὲν ἀπείρως ἔχειν, πανταχόθεν δὲ τὰ χρήσιμα συλλέγειν» (Όπως ακριβώς βλέπουμε τη μέλισσα να κάθεται σε όλα τα φυτά και να παίρνει απ' το καθένα ό,τι καλύτερο υπάρχει, έτσι πρέπει και αυτοί που επιθυμούν να μορφωθούν, να μην αφήνουν τίποτε χωρίς να το γνωρίσουν, από παντού όμως να επιλέγουν τα ωφέλιμα).

Η μόρφωση, όπως έγκριτοι διανοητές σημειώνουν, στοχεύει  στο «όλον» του ανθρώπου ως πρόσωπο, ως υπόσταση. Αλλά και η προέλευση της λέξεως μας δίνει και την σημασία της: Από την αρχαία ελληνική λέξη μορφή (= σχήμα, είδος)< μορφάω (=μορφώνω, δίνω μορφή, σχήμα σε κάτι, μορφοποιώ)< μόρφωσις-ση (=η μορφή που παίρνει κάτι, ο σχηματισμός, η μορφοποίηση). Στην μόρφωση βασικότατο ρόλο διαδραματίζει και το ίδιο το υποκείμενο σε αυτή. Δηλαδή ο κάθε άνθρωπος έχει(και θα πρέπει πάντοτε να έχει) ενεργό όσο και πρωταγωνιστικό ρόλο στην διαμόρφωση του «είναι» του, της προσωπικότητάς του. Και αυτονόητο είναι πως η βελτιστοποίηση της διαμόρφωσης αυτής υφίσταται καθ’ όλη την διάρκεια της γήινης ζωής. Βέβαια είναι συνάρτηση και του περιβάλλοντος και ότι αυτό συνεπάγεται(εκπαίδευση, πολιτιστικοί, κοινωνικοί κτλ παράγοντες) αλλά το κάθε πρόσωπο πρέπει να  δημιουργήσει το ποίημα της ζωής του, ως αυτόφωτο και έχοντας  πλήρη  ευθύνη. Η συνεχής επίδραση που υφίσταται ως κοινωνικό ον και το κατά πόσο αυτή διαμορφώνει τον ψυχικό και πνευματικό του κόσμο, βρίσκεται σε άμεση σχέση με την προδιάθεση  του, αλλά και την δική του ιδιαίτερη πορεία . Θα λέγαμε πως η μόρφωση είναι μια συνεχής διαδικασία η οποία εξαρτάται σε ύψιστο βαθμό και από τα προσωπικά κίνητρα της κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Δεδομένο  είναι πως η εξέλιξη της κριτικής ικανότητας, η παιδεία, η πνευματική καλλιέργεια βρίσκονται εντός του πεδίου αυτού που ως μόρφωση ορίζουμε.

Μιλώντας πιο απλά θα λέγαμε πως μοιάζει η μόρφωση να είναι ο αγώνας του κάθε ανθρώπου να εξελιχθεί ως ον, να ερμηνεύσει τον κόσμο, να πλησιάσει όσο πιο κοντά μπορεί την έννοια «άνθρωπος» και «ανθρωπισμός». Η πραγματική μόρφωση είναι το «ευ πράττειν» απέναντι στους συνανθρώπους και στην φύση. Η ανακάλυψη του προορισμού μας ως άνθρωποι. Η εύρεση της «υπαρξιακής» μας γνώσης.

Ο Schleiermacher είπε πως  η μόρφωση  «βοηθάει τον άνθρωπο να συλλάβει το νόημα του κόσμου και της ύπαρξής του, να πετύχει τον εξανθρωπισμό του σύμφωνα με την ιδέα του αγαθού». Ο Πλούταρχος θα τονίσει: «Το μυαλό είναι φωτιά που πρέπει να ανάψεις

κι όχι δοχείο που πρέπει να γεμίσεις». Γενικά σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία, σημειώνεται η διαφορά της άσκοπη συσσώρευσης γνώσεων η οποία στηλιτεύεται, από την ουσιαστική μόρφωση, η οποία χαρακτηρίζεται από έμπνευση και πνευματικότητα.

Ο τρόπος που θα χρησιμοποιηθούν  οι όποιες γνώσεις που υπάρχουν ή θα υπάρξουν, ποιεί τον μορφωμένο.

Η μόρφωση δεν είναι ζήτημα γνώσης είναι ζήτημα ζωής. Διαλύει τις προκαταλήψεις, την αλαζονεία της δήθεν αλάθητης γνώσης, επαναπροσδιορίζει όταν χρειάζεται έωλες αντιλήψεις, εξετάζει νεοφανείς ιδέες, αναζητεί πάντα με ζωηρό ενδιαφέρον την αλήθεια, την ηθική στην επιστήμη, τον ανθρωπισμό στην τέχνη, την ψυχική αυτή καλλιέργεια που θα επιτρέψει την όραση να στραφεί προς τα πάνω. Εξαιρετικά εύστοχος ο Αλ. Δελμούζος θα υπογραμμίσει: «Γίνεται καλύτερη η ζωή του ανθρώπου, όσο περισσότερο δουλεύεται η ψυχή του και όσο βαθύτερα ποτίζεται με την αγάπη και την καλοσύνη. Καλύτερη στο βάθος θα ειπεί πιο καλλιεργημένη, πιο ηθική και πιο ελεύθερη.

Η ψυχική όμως καλλιέργεια και η ελευθερία δεν έρχονται έτοιμα απ' έξω, παρά είναι καρπός που ωριμάζει μέσα μας ολοένα και περισσότερο με αδιάκοπη ατομική προσπάθεια. Με προσπάθεια και δοκιμασία λυτρώνεται με τον καιρό το άτομο από το βάρος της ύλης και υψώνεται σκαλί το σκαλί προς τον ελεύθερο άνθρωπο».

Σε παλαιότερο κείμενό μας «Περί ευτυχίας»  είχαμε σημειώσει: «Το ‘ευ ζην’ κατά τον Αριστοτέλη σημαίνει ότι ο άνθρωπος κινείται και ενεργεί σε συνάρτηση με το ‘τέλος’ δηλαδή με τον σκοπό για τον οποίο είναι προορισμένος στην ζωή. Αρκεί βέβαια να ανακαλύψει, (μορφώνοντας την ύπαρξή του εφόσον υπάρχει βούληση), αυτόν τον σκοπό. Αντίθετη ενέργεια και στάση προς αυτό τον σκοπό είναι η ύβρις κατά την αρχαιοελληνική έννοια. Δηλαδή όταν κάποιος υπερεκτιμώντας την δύναμη του, την ισχύ του σε διάφορους τομείς, συμπεριφερόμενος αλαζονικά, βίαια και προσβλητικά ως προς τους συνανθρώπους του, τους νόμους την πολιτεία, τον κόσμο, την φυσική τάξη αν θέλετε, όσο και απέναντι στο Θείο με σκοπό να υπερβεί την φθαρτή ανθρώπινη φύση του, τότε διαπράττει ύβρη. Συνεχίζοντας την α-νοησία καταλήγει ο υβριστής να προκαλέσει την ‘νέμεσιν’, την οργή των Θεών με αποτέλεσμα την ‘τίσιν’ δηλαδή την τιμωρία και την συντριβή του. (…)Τελικά η ευτυχία μάλλον πηγάζει και προέρχεται από τις κινήσεις, τις πνευματικές κινήσεις, του ανθρώπου. Κύρια προϋπόθεση της προφανώς είναι η στάση μας απέναντι στην ζωή, όσο και η ερμηνεία της. Ίσως ευτυχισμένος είναι αυτός ο οποίος διαισθάνεται αδιαλείπτως ότι με τις δημιουργικές επιλογές του βίου του προσφέρει χρήσιμες ωφέλιμες εποικοδομητικές και αγαθές υπηρεσίες προς το σύνολο της ανθρωπότητας, αντιλαμβανόμενος ότι με αυτό τον τρόπο αποδίδει ένα υψηλό νόημα στην ύπαρξη του».

Η έννοια της ουσιαστικής μορφώσεως φαίνεται να οδηγεί στην ευτυχία, όπως πιο πάνω ορίστηκε.