Ηγεσία ή εξουσία; - Του Γιάννη Γκλάβατου

Εξουσία λοιπόν ή ηγεσία; Αυτός που ασκεί εξουσία είναι και ηγέτης; Ο ηγέτης εκτός από ηγεσία ασκεί και εξουσία; Και αν ναι, πως ασκείται αυτή;

Γεννιέται ο ηγέτης ή γίνεται; Η εξουσία αλλά και η ηγεσία απευθύνεται στο μυαλό ή στην καρδιά; Στην διανόηση ή στο συναίσθημα;

Οι δύο αυτές λέξεις  εννοούν απλά και μόνο την διοίκηση, την αρχηγία και την διακυβέρνηση;  Έχουν σχέση με την τυραννία ή με την δημοκρατία; Με την ελευθερία ή την δουλεία; Με την αριστεία και την πρωτοπορία σε ένα κλάδο ίσως; Με το κύρος και την αυθεντία;

Στην περίπτωση που οι δύο όροι είναι διαφορετικοί  ποιος και πότε οδηγεί στην «δυστοπία» και ποιος στην «ευτοπία»;

Η μόρφωση έχει σχέση με τα παραπάνω;

Μήπως οι δύο αυτές λέξεις είναι απλά και μόνο η δυνατότητα η οποία έχει κάποιος να επιβάλλει την θέλησή του, την επιθυμία του, τις εντολές -διαταγές του σε άλλους;

Ας δούμε τους ορισμούς:  I. ηγεσία η [ijesía] : η άσκηση ανώτατης εξουσίας· αρχηγία, διοίκηση: Tου ανατέθηκε η ~ του κόμματος. Yπό την ~ κάποιου. Τον διαδέχτηκε στην ~ του στρατεύματος. || το σύνολο των προσώπων που διοικούν, καθοδηγούν και ασκούν ανώτατη εξουσία (πολιτική, πνευματική κτλ.): H ~ του στρατεύματος. Πνευματική ~. Συλλογική ~.[λόγ. < ελνστ. ἡγεσία].

II. εξουσία η [eksusía]  : 1α.η δυνατότητα που έχει κάποιος να υποχρεώνει κπ. άλλο να ενεργεί ή να συμπεριφέρεται με ορισμένο τρόπο: β. το δικαίωμα ή η δύναμη που έχει κάποιος να επιβάλλει την υπακοή των άλλων και που μπορεί να βασίζεται σε έθιμα, συνήθειες, κανόνες, νόμους κτλ.: H ~ του φυλάρχου / του πατριάρχη / του βασιλιά. H ~ του πατέρα στα πλαίσια της οικογένειας ή πατρική ~. Kοσμική / εκκλησιαστική ~. Yπέρτατη ~.  || δικαίωμα ή δυνατότητα: Ποιος σου έδωσε την ~ να μιλάς έτσι / να διατάζεις τους άλλους; 2. η εξουσία του κράτους όπως αυτή καθορίζεται από το σύνταγμα και τους νόμους· πολιτική εξουσία α. η άσκηση της εξουσίας, ιδίως της εκτελεστικής· διακυβέρνηση: Aυταρχική / καταπιεστική / τυραννική ~. Kατάχρηση της εξουσίας. H ~ φθείρει ηθικά τον άνθρωπο. Kόμμα  εξουσίας, που επιδιώκει να κυβερνήσει. β. (συνήθ. πληθ.) το τμήμα της εξουσίας που αντιστοιχεί σε ορισμένο πολιτειακό αξίωμα· αρμοδιότητες.

Μάλλον εύκολα διακρίνεται από τους παραπάνω ορισμούς πως άλλο   εννοούμε  με την λέξη  «ηγεσία» και έτερο με την λέξη «εξουσία».

Ο επικεφαλής, αυτός που ασκεί  εξουσία  δεν είναι πάντοτε ουσιαστικός ηγέτης. Σαφώς έχει  δικαίωμα να επιβάλλει τις επιθυμίες του στους άλλους μέσω της υπακοής.  Όμως πχ μπορεί να έλαβε την θέση αυτή ( να διορίστηκε ) από μια άλλη αρχή, έχοντας συγκεκριμένα δικαιώματα, ευθύνες αρμοδιότητες και προνόμια ,ή από μια παρελθοντική εθιμοτυπία ίσως(και δεν εννοούμε μόνο το κληρονομικό δικαίωμα), είτε λόγω αρχαιότητας, ή λόγω των καλών δημοσίων σχέσεων  που δυνητικά μπορεί να έχει,  ή με αιτία μια ανόητη και πανίσχυρη γραφειοκρατία, ή  εξαιτίας «υψηλών» συγγενών ή και από διεργασίες  εντός ενός πολιτικού σχήματος, όπως και άλλα πολλά.

Ο ηγέτης όμως συνήθως αναδεικνύεται εκ του λαού. Η δε αναγνώρισή του  πραγματοποιείται κατά κανόνα εκουσίως,  οικειοθελώς, πρόθυμα, ελεύθερα, φυσικά  και σε ειδικές περιπτώσεις αυθόρμητα .  Εμπνέει και  επηρεάζει την ομάδα των ανθρώπων  μέσω της καθοδήγησης, της ανέλιξης της προσωπικότητας  κάθε μέλους εμφυτεύοντας σε αυτήν υψηλές προσδοκίες -άρα και αίσθημα αποστολής-, της εμψύχωσης, της δημιουργίας οράματος, της πειθούς,  της θετικής υποκίνησης. Επικεντρώνεται στην έννοια άνθρωπος με συνέπεια την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό που απολαμβάνει.

Έχει ισχυρό γόητρο , αλλά και επί της ουσίας αυθεντία, σαφή αντίληψη της υφισταμένης πραγματικότητας, δημιουργεί αλλαγές επί του κατεστημένου όντας ο ίδιος κύριος φορέας  αναγκαίων κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, χαρακτηρίζεται από μακροπρόθεσμη προοπτική, ενόραση, συναισθηματική νοημοσύνη και ενσυναίσθηση, αφοσίωση, πρωτοβουλία.

Επίσης διαθέτει  χιούμορ, ενθουσιασμό και ρεαλισμό, διόραση προς το μέλλον, πλήρη αίσθηση ευθύνης όσο και άριστη κρίση και αντίληψη, επιείκεια και εφαρμογή δικαίου ταυτόχρονα,  περίσσευμα δεκτικότητας και  εξωστρέφειας, ηθικό και ιδεολογικό υπόβαθρο.

Ο γνήσιος ηγέτης συσπειρώνει την ομάδα με το παράδειγμα και την υπόστασή του, διαθέτει μια  «φυσική» αυτοπεποίθηση και  ευφυΐα οι οποίες ακτινοβολούν … ο κατάλογος είναι μακρύς!

Βέβαια δεν αποκλείεται το γεγονός ο αρχηγός να είναι και πραγματικός ηγέτης. Είναι οι εξαιρετικές εκείνες περιπτώσεις στις οποίες υπάρχει ταυτότητα εξουσίας και ηγεσίας

Πότε ένας ηγέτης εμφανίζεται;

Η απάντηση, όπως διασαφούν μελετητές της ιστορίας του ανθρωπίνου πνεύματος όσο και ειδικοί επί του θέματος επιστήμονες, είναι τόσο απλή που σχεδόν σοκάρει.

Ο ηγέτης εμφανίζεται όταν η κοινωνία τον χρειάζεται! Με άλλα λόγια τα αναφυόμενα έντονα προβλήματα καλούν τον ηγέτη.

Μάλλον είναι αδύνατη η αυτοδιοίκηση – αυτοκυβέρνηση μιας ομάδας. Και τούτο διότι όταν δεν υφίσταται μια ενιαία και αποδεκτή γραμμή πλεύσης στην οποία να πιστεύουν τουλάχιστον οι περισσότεροι, η ομάδα (η οποία απόντος του ηγέτη δεν έχει συνοχή) είναι αδύνατον να επιτύχει τα δέοντα.

Βέβαιο είναι πως το φαινόμενο της ηγεσίας είναι οικουμενικό, με ουσιαστικές βέβαια διαφοροποιήσεις από χρονική στιγμή σε χρονική στιγμή, τόπο, τρόπο, μορφή, τύπο κτλ.  Παρ’ όλα αυτά, πάντοτε υφίσταται το πρόσωπο (ή τα πρόσωπα) που κυβερνά, που προΐσταται .

Σαφώς  απαιτείται  συναισθηματική ωριμότητα, ορθοκρισία και ένα κάποιο ποσοστό καλλιέργειας ψυχής και πνεύματος για την εξεύρεσή του. Πολίτες με αυτά τα στοιχεία προσφέρουν υψίστη αρωγή στους ηγέτες τους.

Στην παρούσα εποχή την οποία χαρακτηρίζουν οι μεγάλες ανακατατάξεις, η αμφισβήτηση παλαιών στερεότυπων αλλά και οι περισσότερες γνώσεις, προφανώς το θέμα της ηγεσίας (πρέπει να) αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Αλήθεια είναι πως και παλαιότερα υπήρχαν αλλαγές στον τρόπο σκέψης με παράγωγο αποτέλεσμα  την τροποποίηση των ιδεών η οποία τροποποίηση  οδήγησε στην μεταβολή των συνθηκών της κοινωνίας. Εδώ όμως θα πρέπει να σημειωθεί πως  οι αλλαγές στον παρόντα χρόνο διακρίνονται από καταιγιστική ταχύτητα, γεγονός που δεν υπήρχε σε αυτόν τον υψηλό βαθμό πριν..

Ο σημερινός πολίτης μάλλον δείχνει να θέλει περισσότερες ελευθερίες με λιγότερες υποχρεώσεις, δίνοντας βέβαια σημασία στην εξασφάλιση  του δικαίου και της ομαλότητας. Για να επιτευχθούν  αυτά, απαραίτητη είναι η εξεύρεση των πολιτικών εκείνων οι οποίοι έχουν τα χαρακτηριστικά του αληθινού ηγέτη.

Υπογραμμίζοντας την αλληλεπίδραση ηγέτη και ομάδας πρέπει να ειπωθεί πως η μόρφωση των πολιτών είναι ουσιαστικά (και;) προσωπική τους υπόθεση. Η μόρφωση των πολιτών, όλων μας δηλαδή, είναι αυτή που θα εντοπίζει την άξια ηγεσία.

Δεδομένου του γεγονότος πως στο σύντομο αυτό σημείωμα είναι αδύνατον να εξαντληθεί το θέμα της ορθής και ενάρετης ηγεσίας θα τελειώσουμε δίνοντας τον λόγο στην κλασσική Ελλάδα.

Ο Πλάτωνας (στο έργο του «Μένων»)  θεωρεί την ηγεσία επιστήμη.

Μας αναφέρει πως οι αρετές φρόνηση, σωφροσύνη, δικαιοσύνη και ανδρεία, αποτελούν ορθογνωμία της ηγεσίας και δεν διδάσκονται. Όμως σε άλλο μεταγενέστερο έργο του  («Αλκιβιάδης»), τονίζει πως όποιος κατέχει  την επιστήμη της ηγεσίας,  μπορεί να την διδάξει και να την μεταδώσει και σε άλλους που πληρούν κάποιες  έμφυτες προϋποθέσεις. Στην δε «Πολιτεία», κρίνει ως πλέον κατάλληλους ηγέτες τους «φιλοσόφους - βασιλείς» (προβλέποντας βέβαια πως αυτό δεν θα συμβεί), δηλαδή τους σώφρονες ηγέτες που είναι συστηματικά προετοιμασμένοι με αυστηρή παιδεία ως τα πενήντα χρόνια της ηλικίας τους και διαθέτουν τα αναγκαία πνευματικά και ηθικά εφόδια για την υπεύθυνη διακυβέρνηση των κοινών υποθέσεων.

Ο Αριστοτέλης(στο έργο του «Αθηναίων Πολιτεία») περί διοικήσεως θα εκφραστεί λέγοντας: «Ούτε η υπέρμετρη αυστηρότητα ούτε η απόλυτη ελευθερία είναι τα ενδεδειγμένα μέτρα για τη διοίκηση της ομάδας».

Και το πιο λαμπρό τέκνο της πολιτείας των Αθηνών που η ίδια θανάτωσε, ο Σωκράτης, θα επισημάνει: «Για να αποκτήσει κάποιος το χάρισμα της ηγεσίας απαιτείται όχι μόνον εκπαίδευση και κατάλληλη προδιάθεση αλλά και να εμπνέεται αυτός από το Θεό. Γι’ αυτό, το να κυβερνά κανείς ανθρώπους με τη θέληση τους δεν είναι ανθρώπινο έργο αλλά θεϊκό».