Μάνου Χατζιδάκι «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη» - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας

μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές,

σμίγοντας

θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας

με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές…

(Η αρχή από την «Έρημη Χώρα» του Τ. Σ. Έλιοτ. Μετάφραση Γιώργου Σεφέρη, α΄ έκδοση, Ίκαρος, Ιούλιος 1936).

«Ο τίτλος του έργου μου – γράφει ο Μάνος Χατζιδάκις για τις “Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη” – βγήκε μέσα από τον δεύτερο στίχο της Έρημης Χώρας του Eliot, που πρωτογνώρισα το 1943 στη θαυμαστή μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη. Ήμουν δεκαοχτώ χρονώ και ως τα είκοσί μου, που τελείωσε ο πόλεμος, ανακάλυπτα τη Μεσόγειο, τον Ήλιο, τον Χριστό, την Ελλάδα και τα Ρεμπέτικα. Κάτι περίεργες και πρωτοφανέρωτες για μένα μελωδίες μού κινήσαν την προσοχή και με φέρανε σε περιοχές πιο αυστηρές και πιο αληθινές…».

«Μπήκα μέσα σε μικρά μαγαζιά, – συνεχίζει ο Μάνος Χατζιδάκις – απίθανα κρυμμένα κι απλησίαστα, σε χώρους μυσταγωγικούς, με κείνη την τολμηρή αστοχασιά της νεότητας, μαγεμένος από τα γυάλινα κεντήματα των μπουζουκιών, από τον επίμονο και διαπεραστικό ήχο του μπαγλαμά, θαμπωμένος από το μεγαλείο και τη βαθύτητα των μελωδικών φράσεων, ξένος, μικρός κι αδύναμος, και πίστεψα με μιας πως το τραγούδι αυτό που άκουγα ήταν δικιά μου, μια ολότελα δικιά μου υπόθεση. Τον ίδιο καιρό, ο Τσαρούχης μού συνειδητοποιούσε τον λυρισμό της γειτονιάς μου, ο Ελύτης τη λατρεία του Ελληνικού Ήλιου και ο Σεφέρης με τον Γκάτσο τη δυσκολία και τη σοφία της Ελληνικής γης, ενώ το υγιές ένστικτό μου με οδηγούσε μακριά από τη ρηχότητα των “πολιτισμένων” ελαφρών μας τραγουδιών ή από τη Βαλκανική Ρωμιοσύνη της “σοβαρής” μας μουσικής…».

Ο δίσκος του Μάνου Χατζιδάκι «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη» (Για μικρή ορχήστρα [1961]) περιλαμβάνει τις ακόλουθες 14 συνθέσεις: 1) Το κομπολογάκι (Φτωχό κομπολογάκι μου του Γιώργου Μητσάκη), 2) Περίπατος (Μπαξέ Τσιφλίκι του Βασίλη Τσιτσάνη), 3) Το δωμάτιο ενός παιδιού (Μες στον οντά του Σπύρου Περιστέρη), 4) Ανδρέας Ζέππος (Καπετάν Αντρέας Ζέππος του Γιάννη Παπαϊωάννου), 5) Ένα κορίτσι από την Αλεξάνδρεια (Αλεξανδριανή Φελάχα, ένα προπολεμικό τσιφτετέλι), 6) Η ώρα του αποχαιρετισμού (Πέρα στους πέρα κάμπους, ένα παραδοσιακό τραγούδι της Δωδεκανήσου), 7) Επιμονή (Φραγκοσυριανή του Μάρκου Βαμβακάρη), 8) Ευγενικά παιδιά (Ζούσα μοναχός χωρίς αγάπη του Δημήτρη Γκόγκου – Μπαγιαντέρα), 9) Ένα δειλινό (Χωρίσαμε ένα δειλινό του Βασίλη Τσιτσάνη), 10) Ο παλιός δρόμος (Πάλιωσε το σακάκι μου του Βασίλη Τσιτσάνη), 11) Το Χατζηκυριάκειο του Δημήτρη Γκόγκου – Μπαγιαντέρα, 12) Όταν ανάψουν οι φωτιές (Όταν συμβεί στα πέριξ του Βασίλη Τσιτσάνη), 13) Απ’ της Ζέας το λιμάνι του Γιάννη Παπαϊωάννου και 14) Το τραγούδι του γέρο – ναύτη (Ναύτη, γέρο – ναύτη του Μάνου Χατζιδάκι).

Ο Μάνος Χατζιδάκις αναφέρει χαρακτηριστικά πως «… τα μπουζούκια τότε, στα μικρά και χωρίς αξιώσεις κέντρα τους, δεν είχαν φωτεινές επιγραφές…, δεν είχαν βεντέτες και ονόματα ηχηρά, δεν παρίσταναν τους “Έλληνες” για τους τουρίστες, αλλά με σεμνότητα, με λάμπες πετρελαίου πολλές φορές, λειτουργούσαν απλά και ξεδίπλωναν με φανταστική δύναμη μεράκια, βιώματα και πάθη, γνησίως Ελληνικά…».

Σε μία από τις διαλέξεις που έδωσε ο Μάνος Χατζιδάκις στο Θέατρο Τέχνης, το 1949, τόνισε μεταξύ άλλων και το εξής: «… Το ρεμπέτικο, κι αυτό είναι γεγονός αναμφισβήτητο, έχει επιβάλει πια τη δύναμή του, λίγο – πολύ σ’ όλους μας, είτε θετικά είτε αρνητικά, είτε δηλαδή το παραδεχόμαστε είτε όχι, ενώ συγχρόνως βλέπουμε να έχει δημιουργηθεί γύρω του μια επιπόλαιη κατάσταση μόδας, που μας κάνει ν’ αντιδρούμε δικαιολογημένα σ’ αυτήν και ν’ αμφιβάλλουμε για τη μελλοντική ποιοτική εξέλιξη του είδους…

«Το τραγούδι του γέρο – ναύτη» είναι ένα από τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, σε στίχους του Ιάκωβου Καμπανέλλη, τα οποία ο Κορυφαίος μας Μουσικοσυνθέτης έγραψε για το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Παραμύθι χωρίς όνομα», βασισμένο στο ομώνυμο έργο της Πηνελόπης Δέλτα. Η μουσική και τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι γράφτηκαν το 1959, επ’ ευκαιρία του πρώτου ανεβάσματος του έργου από τον Θίασο του Βασίλη Διαμαντόπουλου.

Για τη σύνθεση του περίφημου έργου του «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη» ο Μέγιστος Μάνος Χατζιδάκις έχει ομολογήσει: «… Σαν προσευχή, θέλησα να κάμω αυτό τον δίσκο, και νομίζω πως πέτυχα να ξαναζωντανέψω όλο εκείνο το μελωδικό υλικό, που χρόνια τώρα διατηρούσα μέσα μου και, συγχρόνως, να εκφράσω όλη την εφηβική ευαισθησία ενός Νέου Έλληνα με παράδοση, μαζί με κείνη τη λεπτή κι ανοιξιάτικη θρησκευτική ατμόσφαιρα του Επιταφίου. Μαζί κι ο Eliot με τον Τσαρούχη, που ζωγράφισε το εξώφυλλο, συνθέτουν την αληθινή νεανική μου ευαισθησία και ζωγραφίζουν μ’ όλες τις αποχρώσεις μια λιτανεία από εντατικές στιγμές. Η φιλοδοξία μου ήταν να φτιάξω ένα έργο, για όλους του αληθινά Νέους. “Για τους γενναίους, τους ελεύθερους και δυνατούς”, όπως θα έλεγε ο Εγγονόπουλος την εποχή εκείνη» …

*Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και λογοτέχνης