Τα ρεμπέτικα στα χρόνια του πολέμου - Μέρος 3ο (Απελευθέρωση – Εμφύλιος)

Γράφει ο Βαγγέλης Ρέτσας*

Και να, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου και η φοβερή και τρομερή στρατιωτική μηχανή του Χίτλερ άρχισε να λυγά μπροστά στο δίκιο των λαών.

Εκατομμύρια οι νεκροί. Πόλεις και χώρες εξ ολοκλήρου κατεστραμμένες, (στην Ευρώπη κυρίως), τρέχουν άρον-άρον μέσα απ' τα ερείπιά τους να γυρίσουν στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής.

Στη χώρα μας, διαδραματίζονται κοσμοϊστορικά γεγονότα, που όλα, μα όλα οδηγούν στην εμφύλια σύρραξη με την βοήθεια βεβαίως και των Άγγλοαμερικάνων.

Οι συλλήψεις λαϊκών αγωνιστών κι οι εκτοπίσεις τους στα ξερόνησα του Αιγαίου γίνονται πλέον καθημερινό φαινόμενο.

"Ανέβηκες στο βουνό να παλέψεις για τη λευτεριά ενάντια στους Γερμανούς;" σε ρωτούσαν. Πάρε την πληρωμή σου λοιπόν:

Μια ωραιότατη εξορία συνοδευόμενη από φρικτά βασανιστήρια και στο τέλος εκτέλεση στα έξι βήματα.

Παράλληλα, στα βουνά μαίνονται σκληρές μάχες και αδερφός σκοτώνει τον αδερφό, πατέρας το γιό, ανηψιός το θείο και πάει λέγοντας.

Πώς ήταν δυνατόν να μην ασχοληθεί το λαϊκό τραγούδι με όλον αυτόν το σάλο που συνέβαινε στην πατρίδα;

Πολλά κομμάτια γράφονται για τον αδερφοπόλεμο, ενώ αρκετά απ' αυτά καταφέρνουν μέσα από την αλληγορία του στίχου και περνούν τις συμπληγάδες της λογοκρισίας. Της λογοκρισίας, που πια είναι αυστηρότατη σε τραγούδια που έχουν άμεση ή και έμμεση αναφορά στα δραματικά γεγονότα που βίωνε ο λαός μας αυτή τη μαύρη εποχή.

Από το 1946 έχει πια ανοίξει το εργοστάσιο δίσκων και πάλι. Η τεχνολογία είναι πλέον υψηλότερου επιπέδου συγκριτικά με την προπολεμική περίοδο και το λαϊκό τραγούδι φαίνεται ν’ αλλάζει σιγά σιγά την μορφή του. Κυρίαρχος συνθέτης και πρωτοπόρος στην αναμόρφωση του τραγουδιού είναι χωρίς αμφιβολία ο Βασίλης Τσιτσάνης.

Με την απελευθέρωση, είναι ο πρώτος που μπαίνει στο στούντιο για να ηχογραφήσει κι επίσης είναι εκείνος που έχει την μεγαλύτερη παραγωγή.

Τα τραγούδια αρχίζουν κι αποκτούν διαφορετική ενορχήστρωση, βάζοντας συχνά πυκνά ακορντεόν, πιάνο, απαραιτήτως δυό μπουζούκια πρίμο-σιγόντο και τέλος γίνονται πολυφωνικά. Ακόμα καθιερώνεται στα περισσότερα και η εισαγωγή του ρεφρέν.

Όσον αφορά τους παλιούς συνθέτες, πολλοί δεν μπόρεσαν να αντέξουν τη φρίκη της κατοχής κι άφησαν τούτο το μάταιο κόσμο, ενώ άλλοι απεβίωσαν απ’ τη υπερβολική χρήση σκληρών ναρκωτικών ουσιών. 

Κατά τη διάρκεια της μαύρης αυτής περιόδου πέθαναν απ’ την πείνα, ο Βαγγέλης Παπάζογλου, ο τεράστιος αυτός Σμυρνιός συνθέτης, ο Πάνος Τούντας, ο Κώστας Σκαρβέλης και  άλλοι. Ο Ανέστος Δελιάς βρέθηκε νεκρός ένα πρωινό, στα 32 του μόλις χρόνια, ύστερα από υπερβολική δόση ηρωίνης. Στα 1942 φεύγει απ’ τη ζωή ύστερα από αλλεπάληλλα εγκεφαλικά επεισόδια η πιο όμορφη και γλυκιά φωνή του ρεμπέτικου, ο Γιώργος Κάβουρας.

Βέβαια, από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 και κυρίως από το ‘36 με ’37, το λαϊκό τραγούδι είχε γίνει μελωδικότερο, αφού το σμίξιμο του μικρασιάτικου στιλ με το λεγόμενο Πειραιώτικο ρεμπέτικο είχε αποφέρει τεράστιους καρπούς και στη θεματολογία και στην ενορχήστρωση και στο φωνητικό μέρος.

Όπως προείπαμε, μετά το 1946 έως το 1950, στα δύσκολα αυτά χρόνια του εμφυλίου, η λογοκρισία ήταν αυστηρότατη και σε τραγούδια που αναφέρονταν σε ουσίες και νταηλίκια, αλλά κυρίως σε αυτά που έστω και υπό τη μορφή υπονόησης αναφέρονταν σε κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες. Εκεί, ο πέλεκυς της λογοκρισίας ήταν αμείλικτος και οι συντελεστές αυτών των τραγουδιών είχαν δυσάρεστες συνέπειες.

Έχουμε αναφέρει όμως, ότι ήταν αδύνατο να μη καταπιαστεί το λαϊκό τραγούδι μ’ όλον αυτόν το σάλο που υπήρχε στη χώρα. Αυτήν την περίοδο λοιπόν γράφονται σπουδαία τραγούδια με κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο που ζωγραφίζουν ανάγλυφα την κατάσταση.

Στα 1947, το καλοκαίρι, γίνονται οι μεγάλες συλλήψεις των εαμιτών αγωνιστών. Τα ξερόνησα γέμισαν με όλον τον ανθό της ελληνικής νεολαίας, η οποία κατά συντριπτική πλειοψηφία, είχε λάβει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο μέρος στην αντίσταση. Απλός κόσμος, αλλά και μεγάλες μορφές της τέχνης και των γραμμάτων, στιβάζονται στους κλωβούς γιατί είχαν συμμετοχή σε αυτήν. 

Τότε είναι που γράφει ο Απόστολος Καλδάρας το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι».

Ένα γοργό ζεϊμπέκικο με την γάργαρη κι αξεπέραστη φωνή της Στέλλας Χασκίλ.

Το τραγούδι λογοκρίθηκε φυσικά, όσο γινόταν, ώστε να φαίνεται ερωτικό στην τελική μορφή του. Άπαντες όμως, όταν το άκουγαν ή το σιγοτραγουδούσαν, νοερά μεταφέρονταν στους τόπους του μαρτυρίου και της εξορίας. Καταρχήν, αφαιρέθηκε ένα ολόκληρο κουπλέ, ενώ αλλάχτηκαν και στίχοι. Παραθέτω το κομμένο τετράστιχο:

«Πόρτα ανοίγει, πόρτα κλείνει, μα διπλό είναι το κλειδί

τί έχει κάνει και το ρίξαν το παιδί στη φυλακή;»

Στα 1947 αν δεν είχες υποπέσει σε κάποιου είδους ποινικό αδίκημα, τότε ήταν σίγουρο πως για να βρίσκεσαι στη φυλακή, ήσουν σίγουρα πολιτικός κρατούμενος. 

Στα 1948 ο Τσιτσάνης με τη συνδρομή του Μπάμπη Μπακάλη γράφει το εξαιρετικό κομμάτι με τίτλο «Κάποια μάνα αναστενάζει». Η πρώτη εκτέλεση έγινε με το ντούο Χάρμα. Όμως το τραγούδι πέρασε ελαφρώς απαρατήρητο.

Έτσι, ο Τσιτσάνης μπαίνει εκ νέου στο στούντιο και το ξαναγραμμοφωνεί με τη φωνή της Στέλλας Χασκίλ, τη δική του και του Μάρκου Βαμβακάρη.

Video από 1iakov

Πράγματι, έγινε τεράστια επιτυχία. Και το αξιοσημείωτο φυσικά είναι πως τραγουδήθηκε απ’ όλους, λες κι ήταν ο εθνικός ύμνος της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Όταν απ’ τα γραμμόφωνα ακουγόταν το εν λόγω κομμάτι όλοι σταματούσαν να μιλούν, να κάνουν οτιδήποτε άλλο κι άκουγαν με ευλαβική προσοχή το τραγούδι πέφτοντας σε μαύρη συλλογή.

Όταν το πήγε ο Τσιτσάνης στην εταιρεία, του είπαν πως ήταν αδύνατο να περάσει. Θα το κόψουν Βασίλη, ως «άκρως ανατρεπτικόν». Γι’ αυτό κανόνισε ν’ αλλάξεις κάποια λόγια, ώστε να καταφέρει να περάσει.

Στην πρωταρχική του μορφή το τελευταίο κουπλέ έλεγε: 

« Με υπομονή προσμένει και λαχτάρα στην καρδιά,

   ο λεβέντης να γυρίσει απ’ τα μαύρα τα νησιά»

Έτσι, ο Τρικαλινός Βάρδος αναγκάστηκε να διαγράψει «τα μαύρα τα νησιά» κι αντ’ αυτού προσέθεσε «απ’ τη μαύρη ξενιτιά». 

Βέβαια, στα ξερονήσια οι κρατούμενοι το τραγουδούσαν ελαφρώς παραφρασμένο λέγοντας «ο λεβέντης να γυρίσει απ’ τη μαύρη Ικαριά».

Όλων όμως η ψυχή έκλαιγε, μιά και το τραγούδι μιλούσε για τη μάνα που περίμενε το παιδί της, είτε ήταν στο δεξιό είτε στο αριστερό στρατόπεδο. Για τη μάνα, το παιδί που υπηρετούσε στον εθικό στρατό και το παιδί που πολεμούσε στον δημοκρατικό στρατό (ΔΣΕ) ήταν το παιδί της, που με λαχτάρα περίμενε να γυρίσει σώο και αβλαβές. Δεξιό ή αριστερό, ήταν το ίδιο της το σπλάχνο.

Πάντως, η «ξενιτιά» πολιτογραφήθηκε ως ο τόπος εξορίας.

Για την ιστορία το κομμάτι κυκλοφόρησε ελεύθερα περίπου ένα μήνα. Μετά απαγορεύθηκε.

Πόσα τραγούδια γράφτηκαν τότε έχοντας ως θέμα τον εμφύλιο; Πάρα πολλά. Τα περισσότερα κόπηκαν. Αρκετά όμως με την βοήθεια της αλληγορίας του στίχου κατάφεραν να περάσουν το σκόπελο της λογοκρισίας και να βγουν σε δίσκο.

Ο Απόστολος Καλδάρας γράφει αυτή την εποχή το «Σ’ ένα βράχο φαγωμένο από κύμα αγριωπό» που τραγουδά ο Στράτος Παγιουμτζής και παραπέμπει στην Μακρόνησο.  Ο μπάμπης Μπακάλης το «Κλαιν’ οι μανούλες τα παιδιά»

Video από 1iakov

Ο Τσιτσάνης το «Ρημαγμένο σπίτι», ο Γιώργος Μητσάκης το «Σβηστό φανάρι», ο Τσιτσάνης «Το γράμμα» με την Στέλλα Χασκίλ, επίσης το «Κάνε λιγάκι υπομονή» με τη Σωτηρία Μπέλλου, ο Χατζηχρήστος το «Παλιοζωή ψεύτη ντουνιά και παλιοκοινωνία», κ.λ.π. κ.λ.π. Αμέτρητα, αγαπητοί φίλοι. Κάποια απ’ αυτά, μερικά χρόνια αργότερα, απαγορεύτηκαν διά νόμου από την κρατική ασφάλεια Αθηνών.

Video από sekarius87

Video από Dimokratis Chamalidis

Όμως, αυτή την εποχή, γράφτηκαν κατά την γνώμη μας και τα σπουδαιότερα τραγούδια που αφορούσαν τον έρωτα, το γλέντι, τα νιάτα και την μελλούμενη καλύτερη ζωή, χωρίς πολέμους, μίση, έχθρες. Το αίμα που χύθηκε ήταν άφθονο. Ο πόνος αβάσταχτος. Δεν υπήρχε οικογένεια που δεν θρηνούσε ένα νεκρό. Σ’ όλες τις λαϊκές οικογένειες οι μάνες, οι σύζυγοι κι οι αδερφές ήταν ντυμένες στα μαύρα. Κορυφαία δράματα. Μακάρι να μη ξανασυμβούν ποτέ πια τέτοιου είδους καταστάσεις που, εκτός των άλλων, πήγαν τη χώρα πίσω, όταν όλα τα άλλα κράτη  της Ευρώπης προχωρούσαν με σταθερά και γοργά βήματα στο μέλλον.

 Βαγγέλης Ρέτσας, 9 Σεπτεμβρίου 2023 

*Μουσικός