Μεγάλες επαναστάσεις: Το τέλος της αρχαιότερης μοναρχίας του κόσμου

Ρούσσος Βρανάς

Ζωντανός-νεκρός, ο σάχης προστάζει τον στρατό του να ανοίξει πυρ εναντίον ειρηνικών διαδηλωτών. Τέσσερις µήνες αργότερα, ο Ρεζά Παχλεβί θα πάρει τον δρόµο της εξορίας και ο αγιατολάχ Χοµεϊνί τον δρόµο της επιστροφής στην πατρίδα του. Στις 16 Ιανουαρίου 1979, ηαυτοκρατορική µεγαλειότης του, ο βασιλεύς των βασιλέων, το φως των Αρίων, ο αυτοκράτορας του Ιράν Μοχάµεντ Ρεζά Παχλεβί, αναχωρεί από το αεροδρόµιο της Μεχραµπάντ για µια εξορία από την οποία δεν θα επιστρέψει ποτέ. Από το 1974, οκαρκίνος έχει εξασθενίσει τον σάχη και τον έχει αποτραβήξει από το προσκήνιο. Κι αυτό δίνει την ευκαιρία να ακουστεί δυνατά η φωνή όλων όσων διαφωνούν µε το προσωπικό δικτατορικό καθεστώς του.
Την 1η Φεβρουαρίου 1979, το αεροδρόµιο της Τεχεράνης ανοίγει για ένα έκτακτο περιστατικό: 

την επιστροφή του αγιατολάχ Χοµεϊνί, που από το 1964 ζει εξόριστος στη Γαλλία. Θεωρείται ο µεγαλύτερος αντίπαλος της περσικής µοναρχίας. Η άφιξη του γηραιού θρησκευτικού ηγέτη εορτάζεται από πλήθη πιστών που συρρέουν στην Τεχεράνη για να του δείξουν την αφοσίωσή τους. Η αναχώρηση του ενός, η άφιξη του άλλου. 

Θα µπορούσαν όλα να είχαν τελειώσει εκεί, αν επρόκειτο απλώς για µια προσωπική διαµάχη και όχι για µια επαναστατική διαδικασία, που είχε αρχίσει το 1942 µε την ανάρρηση του σάχη στον αρχαιότερο θρόνο του κόσµου. Η αµφισβήτησή του είχε αρχίσει ήδη από την εποχή του Μοσαντέκ και την εθνικοαπελευθερωτική επανάστασή του το 1953. Κυνηγηµένος από τον σάχη, ύστερα από ένα πραξικόπηµα που οργανώθηκε από τις ΗΠΑ, ο πρωθυπουργός Μοσαντέκ παίρνει τον δρόµο της εξορίας και βυθίζεται στη σιωπή. Οι συνεχιστές του, που το 1963 προσπαθούν να συγκροτήσουν το εθνικό µέτωπο το οποίο εκείνος είχε ονειρευτεί, διώκονται µε αγριότητα. Η συναίνεση που θα δηµιουργήσει το καθεστώς του σάχη είναι εύθραυστη. Οι µεσαίες τάξεις που απολαµβάνουν τα έσοδα από το πετρέλαιο δεν θα δυσκολευτούν να ξεχάσουν την πολιτική. Αλλωστε τις διευκολύνει σε αυτό η δράση της Σαβάκ, της τροµερής µυστικής αστυνοµίας του σάχη. Απέναντι στον οικονοµικό πλούτο, τη στρατιωτική ισχύ και τη µοναρχική παράδοση, οι αντιφρονούντες παραµένουν ανίσχυροι. Οµως, από τη Γαλλία, ακόµη και όταν ο σάχης θα υποκύψει σε αµερικανικές πιέσεις και θα προχωρήσει σε µερικές δηµοκρατικές µεταρρυθµίσεις, ο αγιατολάχ Χοµεϊνί δεν θα πάψει να σκληραίνει τη στάση του. Η βραχύβια «ιρανική άνοιξη» ξυπνά τη θρησκευτική και την πολιτική Αριστερά που ενισχύονται από τη δυσαρέσκεια των λαϊκών στρωµάτων για την οικονοµική πολιτική του καθεστώτος. Οµως, τον χειµώνα του 1977, το καθοριστικό γεγονός είναι ο θάνατος του Μουστάφα Χοµεϊνί, γιου του αγιατολάχ. Ο πατέρας του µιλάει αµέσως για δολοφονία και κατηγορεί τη Σαβάκ. Για να τον µειώσουν, οι άνθρωποι του σάχη δηµοσιεύουν άρθρο σε κυβερνητική εφηµερίδα, στο οποίο υποστηρίζουν ότι ο Χοµεϊνί είναι οµοφυλόφιλος και πράκτορας των Βρετανών. 

Η ασέβεια προκαλεί την αγανάκτηση των σιιτών που φοιτούν σε θεολογικές σχολές. Και η κηδεία του γιου Χοµεϊνί µετατρέπεται σε πορείες διαµαρτυρίας που καταλήγουν σε ταραχές. Οι ταραχές γίνονται καθηµερινές και συνεχίζονται και το επόµενο έτος. Στις 7 Σεπτεµβρίου 1978, ένα τεράστιο πλήθος συγκεντρώνεται στην Τεχεράνη. Κηρύσσεται στρατιωτικός νόµος. Την επόµενη µέρα, το ειρηνικό πλήθος ελπίζει πως οι στρατιώτες θα εξακολουθήσουν να είναι το ίδιο φιλικοί όσο και την προηγουµένη. Οµως, οι διαταγές τους έχουν αλλάξει. Οι στρατιώτες πυροβολούν στο ψαχνό. Είναι η «Μαύρη Παρασκευή». 

Οι Αµερικανοί ανησυχούν από την αδυναµία του σάχη να ελέγξει την κατάσταση. Στις 31 Δεκεµβρίου ορκίζεται πρωθυπουργός ο Σαπούρ Μπαχτιάρ, παλιός αντίπαλός του. Ο Μπαχτιάρ πιέζει τον σάχη να φύγει, κάτι που πετυχαίνει στις 16 Ιανουαρίου. Οµως, τρεις µέρες νωρίτερα στη Γαλλία, ο Χοµεϊνί έχει ήδη σχηµατίσει την εξόριστη ισλαµική κυβέρνησή του. Η έναρξη της ισλαµικής επανάστασης χαρακτηρίζεται από την εξόντωση των ανθρώπων του σάχη µε συνοπτικές διαδικασίες και από εσωτερικές συγκρούσεις θρησκευτικών και πολιτικών σχηµατισµών για την επικράτηση. Με το δηµοψήφισµα της 1ης Απριλίου 1979, κηρύσσεται η Ισλαµική Δηµοκρατία. Θα χρειαστεί ένας χρόνος ώσπου να εγκατασταθούν οι χοµεϊνικοί στις θέσεις-κλειδιά. 

Αυταρχικοί και πραγµατιστές, έχουν επίγνωση των εξελίξεων, αλλά εκείνο που έχουν πρώτο στο µυαλό τους είναι η εξουσία. Μισούν τους Δυτικούς γι’ αυτό που είναι: φιλελεύθεροι και άπιστοι. Αδιάλλακτοι εθνικιστές, οι ισλαµιστές στερεώνουν την εξουσία τους µε έναν επαναστατικό πόλεµο που τους κάνει δώρο ο Σαντάµ. Και ονειρεύονται να ανθήσει στη χώρα τους το Κοράνι, όπως εκείνες οι γλαδιόλες που βαστούσαν στα χέρια τους οι ειρηνικοί διαδηλωτές του 1978. 

Αδιάλλακτοι εθνικιστές, οι ισλαµιστές στερεώνουν την εξουσία τους µε έναν επαναστατικό πόλεµο που τους κάνει δώρο ο Σαντάµ

Οι πρωταγωνιστές

ΑΓΙΑΤΟΛΑΧ ΧΟΜΕΪΝΙ
?1902?1989?
Ο υπέρτατος ηγέτης

Ο τίτλος του, αγιατολάχ, σηµαίνει «σηµείο του θεού». Και το µικρό του όνοµα, Ρουολάχ, «πνεύµα του θεού». Ενας συνδυασµός σηµαδιακός για τον µοναδικό ηγέτη του µουσουλµανικού κόσµου που συγκέντρωσε στο πρόσωπό του την πολιτική και την εκκλησιαστική εξουσία, όταν η ισλαµική επανάσταση επικράτησε στο Ιράν. Μολονότι στα φοιτητικά του χρόνια ο Χοµεϊνί δεν ήταν πολιτικά ενεργός, πίστευε έντονα στην πολιτική δράση των θρησκευτικών ηγετών. Και εφαρµόζοντας την αυστηρή εκδοχή του σιιτικού Ισλάµ, είχε την ευκαιρία να το δείξει και στην πράξη κατά τη θρησκευτική και πολιτική εξέγερση του 1963, η οποία τον υποχρέωσε να πάρει τον δρόµο της εξορίας. Μετά την επικράτηση της ισλαµικής επανάστασης στο Ιράν, κυριαρχούν οι ακραίες θρησκευτικές και πολιτικές θέσεις του Χοµεϊνί. Είκοσι δύο εφηµερίδες που δεν απηχούν τις δικές του απόψεις υποχρεώνονται να βάλουν λουκέτο. Και ο Χοµεϊνί καλεί την ιρανική νεολαία «να επεκτείνει µε όλες τις δυνάµεις της τις επιθέσεις εναντίον των Ηνωµένων Πολιτειών», ενώ παράλληλα ενισχύει τις σχέσεις µε τη Σοβιετική Ενωση. Αργότερα όµως, µετά το 1982, θα επιδιώξει να αποβάλει το στίγµα του παρία της διεθνούς κοινότητας και να αποκαταστήσει τις σχέσεις της χώρας του µε τις ΗΠΑ. Είκοσι και πλέον χρόνια µετά τον θάνατό του, ο Χοµεϊνί εξακολουθεί να είναι ιδιαίτερα δηµοφιλής στο Ιράν. Κάθε χρόνο, ανήµερα του θανάτου του, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι τιµούν τη µνήµη του µε µεγαλειώδεις συγκεντρώσεις στον τόπο της ταφής του. 

ΣΑΧΗΣ ΡΕΖΑ ΠΑΧΛΕΒΙ
?1919?1980?
Ο τελευταίος βασιλιάς

Διάδοχος του θρόνου από την ηλικία των έξι ετών, ανατράφηκε από τον αυστηρό πατέρα του για τον µελλοντικό του ρόλο και µορφώθηκε στην Ελβετία και τη στρατιωτική ακαδηµία της Τεχεράνης. Αντικατέστησε τον πατέρα του στον θρόνο το 1941, όταν εκείνος υποχρεώθηκε από τους Βρετανούς και τους Ρώσους να παραιτηθεί. Ο νεαρός σάχης βρέθηκε ανάµεσα στις συµπληγάδες του φιλοσοβιετικού κόµµατος Τουντέχ, που επεδίωκε µια κοινωνική επανάσταση χωρίς τον σάχη, και το φιλοβρετανικό κόµµα Εθνικής Θέλησης, που ήθελε τον σάχη χωρίς κοινωνική αλλαγή. Η αναπόφευκτη σύγκρουση επέρχεται στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Οταν επικρατεί το Τουντέχ, ο σάχης και η σύζυγός του Σοράγια διαφεύγουν στο εξωτερικό. Εννέα ηµέρες αργότερα, ο πρωθυπουργός Μοσαντέκ ανατρέπεται µε πραξικόπηµα και ο σάχης επιστρέφει στο Ιράν. Ο σάχης βασίλευσε µε απεριόριστες εξουσίες και κατέστειλε σκληρά κάθε αντιπολιτευτική δράση. Ετσι άρχισε να µειώνεται η δηµοτικότητά του, ιδιαίτερα µεταξύ των µουσουλµάνων που ήταν πιστοί στον Χοµεϊνί. Με την ισλαµική επανάσταση του 1979, ο σάχης µε την οικογένειά του κατέφυγαν στο εξωτερικό. Απεβίωσε στην Αίγυπτο ένα χρόνο αργότερα. 


ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1941
Η σύµπλευση του σάχη του Ιράν µε τις δυνάµεις του άξονα στον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο οδηγεί στην αγγλοσοβιετική κατοχή της χώρας. Οι ξένες δυνάµεις ενθρονίζουν στη θέση του τον γιο του Μοχάµεντ Ρεζά Παχλεβί. 

1951
Η εθνικοποίηση της πετρελαϊκής βιοµηχανίας από τον πρωθυπουργό Μοσαντέκ τον οδηγεί σε σύγκρουση µε τους Βρετανούς και µε τον σάχη, ο οποίος εγκαταλείπει τη χώρα. 

1953
Ο Μοσαντέκ ανατρέπεται µε αµερικανοβρετανικό πραξικόπηµα και ο σάχης επιστρέφει. 1978
Η πολιτική του σάχη τον αποξενώνει από τους κληρικούς και το αυταρχικό καθεστώς του οδηγεί σε ταραχές, απεργίες και µαζικές διαδηλώσεις. Κηρύσσεται στρατιωτικός νόµος. 

1979
Ο σάχης εγκαταλείπει τη χώρα. Ο ισλαµιστής θρησκευτικός ηγέτης Χοµεϊνί επιστρέφει ύστερα από 15 χρόνια εξορίας. Η ισλαµική επανάστασή του κηρύσσει τη χώρα Ισλαµική Δηµοκρατία. 

1980
Θάνατος του εξόριστου σάχη στην Αίγυπτο από καρκίνο. Εναρξη του οκταετούς πολέµου Ιράν - Ιράκ. 

1981
Πενήντα δύο Αµερικανοί που κρατούνταν όµηροι από ιρανούς ισλαµιστές στην αµερικανική πρεσβεία της Τεχεράνης αφήνονται ελεύθεροι ύστερα από 444 ηµέρες αιχµαλωσίας. 

1988
290 επιβάτες και το πλήρωµα ιρανικού Αιρµπάς βρίσκουν τραγικό θάνατο, όταν το αεροπλάνο τους καταρρίπτεται από το αµερικανικό πολεµικό πλοίο «Βενσέν». Το Ιράν αποδέχεται συµφωνία κατάπαυσης του πυρός µε το Ιράκ. 

1989
Θάνατος του Χοµεϊνί, τον οποίο διαδέχεται ο πρόεδρος Χαµενεΐ ως νέος υπέρτατος ηγέτης της χώρας.

ΤΑ ΝΕΑ