"Η λαϊκή συμμετοχή στη Μάχη της Κρήτης" - Ομιλία της Ξένης Δ. Μπαλωτή*

“Ολόκληρος ο κόσμος σας παρακολουθεί εις την λαμπράν μάχην την οποίαν δίδετε” - διεμήνυεν ο Τσώρτσιλ μέσω του Γουέϊβελ την 22αν Μαΐου 1941 προς τον στρατηγό Φράϋμπεργκ, αρχηγό των ελληνοβρεταννικών δυνάμεων, οι οποίες είχαν αναλάβει την υπεράσπιση της Κρήτης. Και δεν υπερέβαλεν. Ο άγριος αγώνας, που διεξήχθη στην ελληνική μεγαλόνησο για δέκα ημέρες είχε αποφασιστική σημασία. Αλλά δεν ήταν πλέον δυνατόν να κερδηθεί, παρά τον ηρωϊσμόν των αμυνομένων. Ο εχθρός, απόλυτος κύριος στον αέρα, εχρησιμοποιούσε το σκληρότερον και αρτιώτερον εξωπλισμένον τμήμα της δυνάμεως κρούσεως που διέθετε, ενώ οι δυνάμεις της νήσου υστερούσαν τρομακτικά σε μέσα αμύνης.» (1)

Κυρίες και Κύριοι,

Δεν προτίθεμαι να εξιστορήσω εδώ γεγονότα γνωστά και πολυδιαβασμένα, ούτε να σας υπενθυμίσω τους λόγους για τους οποίους χάθηκε η Κρήτη. Αυτό που θα ήθελα να σας παρουσιάσω, είναι η συμβολή του άμαχου πληθυσμού στην καθυστέρηση της πτώσης της Κρήτης, μία καθυστέρηση που επηρέασε σημαντικά το σχέδιο δράσης του Χίτλερ προς την ΕΣΣΔ. Είναι χαρακτηριστικό το ερώτημα του Χίτλερ:« Γιατί η Κρήτη αντέχει ακόμα, ενώ ολόκληρη η Γαλλία έπεσε μέσα σε οκτώ ημέρες;» όπως και η απάντηση που του έδωσαν οι αξιωματικοί του «Πουθενά σε καμία χώρα δεν αντίκρυσε ο γερμανικός στρατός ένα τέτοιο φαινόμενο, να βρίσκεται αντιμέτωπος σε κάθε του βήμα με ενόπλους πολίτες, με γυναίκες, παιδιά και παπάδες» (2)

Οφείλουμε ευθύς εξ΄ αρχής να τονίσουμε ότι η συμμετοχή του κρητικού λαού στη Μάχη της Κρήτης αποτελεί την πρώτη ένοπλη παλλαϊκή εθνική αντίσταση εναντίον του Άξονα.

Κατανοείτε λοιπόν γιατί ήταν ηθική υποχρέωση αυτού του Συμποσίου να υπάρχει μία ανακοίνωση αφιερωμένη στη μνήμη των Κρητών αγωνιστών.

Όταν ξεκίνησε η Μάχη, η 5η Μεραρχία Κρητών δεν είχε γυρίσει στο νησί μετά την κατάρρευση του μετώπου στην Ηπειρωτική Ελλάδα, αποστερώντας έτσι το νησί από ένα σημαντικό κεφάλαιο την αξία του οποίου έχει παραδεχθεί σε συνέντευξή του και ο αρχιστράτηγος των ιταλικών δυνάμεων στο αλβανικό μέτωπο Τζελόζο (3)

Έτσι, την άμυνα της νήσου ανέλαβαν, κυρίως οι έφηβοι και οι παρήλικες, βοηθούμενοι και από τις γυναίκες, οπλισμένοι με ό,τι πρόχειρο ευρέθη στα χέρια τους: παλαιά όπλα, σισσανάδες, γκράδες που το βεληνεκές τους ξεπερνούσε τα 100 μέτρα, μαυρομάνικα κρητικά μαχαίρια, αξίνες και ράβδους ακόμα, αν και με μεγάλη ευκολία θα λέγαμε ότι το καλλίτερο όπλο τους ήταν το υψηλό ηθικό τους, τόσο ώστε μονάχα με εκφράσεις οίχτου και σαρκασμού σχολίαζαν τις σχετικές πληροφορίες για την επικείμενη επίθεση ! (4)

Αυτοί οι πρόχειρα οπλισμένοι νησιώτες ήρθαν αντιμέτωποι με 22.750 γερμανούς στρατιώτες, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν αλεξιπτωτιστές, δηλ. ό,τι καλύτερο διέθετε ο στρατός του Γ΄ Ράιχ, ήταν τέλεια εξοπλισμένοι για την εποχή τους : κάθε αλεξιπτωτιστής έφερε μαζί του μυδράλιο, πιστόλι, χειροβομβίδες, φακό (σηματοδότη) με 3 χρώματα, σουγιά πτυσσόμενο που με ένα κουμπί γινόταν δίκοπο μαχαίρι, φωτογραφική μηχανή και άφθονα φυσίγγια. (5)

Και όταν ο Έλληνας Πρωθυπουργός, Ε. Τσουδερός, διαπίστωσε ότι ήταν πλέον αργά για κάθε πολεμική προετοιμασία και γνώριζε ότι ο αγώνας ήταν ήδη άπελπις (6), ανέτρεξε στην κρητική παλικαριά ζητώντας της να σώσει ό,τι μπορούσε από την τιμή της Ελλάδος.

Στις 26 Απριλίου 1941, σε ομιλία του στην Εμπορική Λέσχη του Ηρακλείου, είπε μεταξύ άλλων:

«.......Επικαλούμαι, εν ονόματι του Έθνους και του Βασιλέως, τον πατριωτισμόν, την σύνεσιν και την παλικαρά σας, δια να σώσωμεν την τιμή της πατρίδος και δια να βοηθήσωμεν ώστε, ούτε ημείς να γίνωμεν δούλοι, ούτε οι άλλοι αδελφοί μας να μένουν δούλοι. Ακούω τον όρκον σας, που δίνετε από μέσα σας, [.......] ότι δεν θα υποχωρήσετε προ οιουδήποτε κινδύνου. Αι υλικαί καταστροφαί θα ανορθωθούν. Μόνον εάν η τιμή εχάνετο, αυτήν μόνον δεν θα μπορούσαμεν να την επανακτήσωμεν» (7).

Η πρώτη αντίδραση του λαού με την έναρξη της Μάχης ήταν να οργανώσει με δική του πρωτοβουλία πολλά μικρά σώματα σ’ ολόκληρη την Κρήτη.

Υπολογίζεται ότι πάνω από 600 ομάδες, με δύναμη από 3-80 άνδρες η κάθε μία, σχηματίσθηκαν από Ηράκλειο μέχρι Χανιά και ρίχθηκαν στη μάχη κατά των Γερμανών. (8)

«Σύσσωμοι (sic) η Κρήτη εξηγέρθη ως εν άνθρωπος μετ’ ακρατήτου ενθουσιασμού κατά του κατακτητού, διαβάζουμε σε στρατιωτική έκθεση της εποχής. Είδον γυναίκες να μάχωνται και παιδιά να μας μεταφέρουν τα διασκορπισμένα φυσίγκια των Γερμανών [......] (9)

«Προσέτρεχαν κατά ομάδες μικρές ή μεγάλες ανεξαρτήτου ηλικίας και καταστάσεως, με καταπληκτική ταχύτητα στα σημεία καθόδου του εχθρού, όπου επί ημέρες, αψυφούντες τις φρικτές περί αντιποίνων απειλές του, εμάχονταν είτε στο πλευρό των Ελλήνων και Βρεττανών στρατιωτών, είτε και μόνοι τους.»

Ταχύτατα ξεκαθάρισαν μεγάλες εκτάσεις από την πτώση των εχθρών, εξόντωσαν τα εχθρικά αποσπάσματα που βρέθηκαν στα νότια του ανύπαρκτου σχεδόν στρατού ή τα επολιόρκησαν έτσι ώστε να καταστούν ανίκανα για άλλη δράση. (10)

Ας δούμε πως παρουσιάζει αυτή τη λαϊκή συμμετοχή ο συνταγματάρχης Σ. Καλλονάς, σύμφωνα με έκθεση του που βρίσκεται στα αρχεία της ΔΙΣ: «Οι πολίται [......] έσπευσαν εις το πεδίον της μάχης και όσοι ευρέθηκαν εις τους χώρους προσγειώσεως των αλεξιπτωτιστών, είτε ένοπλοι, είτε άοπλοι συνέλαβον τα μέγιστα εις την εξουδετέρωσιν τούτων. Μετά την σταθεροποίησιν [........] των αεραγημάτων η συμβολή των ιδιωτών ήτο [.....] καθορισμένη ν’ απασχολούν δια των πυρών των τυραννικώς τα οργανωμένα σημεία υπό των αεραγημάτων, αλλά και έτοιμοι να συμπτυχθώσι μόλις τα αεραγήματα εκινούντο επιθετικώς κατ΄αυτών. Επίσης εις τας νυχτερινάς επιθέσεις εχρησιμοποιήθησαν λίαν επιτυχώς, ως οδηγοί καθ΄ο γνωσταί του εδάφους, ακόμη δε ως τροφοδόται και σύνδεσμοι εις το πεδίον της μάχης μεταξύ των Στρατιωτικών τμημάτων.» (11)

Σε πολλές περιοχές, οι κάτοικοι συγκροτήθηκαν σε Σώμα με δικούς τους οπλαρχηγούς και συνεργάζονταν με τις ελληνο-βρετανικές δυνάμεις εκεί όπου τα μέσα επικοινωνιών μπορούσαν να συνδυάσουν τις επιχειρήσεις κατά του εχθρού.

Ήταν δε τόση η αγωνιστικότητα του λαού, ώστε ο Χίτλερ ενώ διαρκούσε η Μάχη δήλωσε : « Η λύσσα και η αγριότητα με την οποία ο πληθυσμός της Κρήτης πολεμά τους στρατιώτες του Ράιχ μόνο στον πολωνικό πόλεμο παρατηρήθηκε.» (12)

Ακόμη και από τον Νομό Λασιθίου, χώρος όπου δεν πραγματοποιήθηκε γερμανική επίθεση, η επιθυμία του λαού να πολεμήσει ήταν τόσο έντονη ώστε πολλοί κάτοικοί του σχημάτισαν ομάδες και αναχώρησαν για την περιοχή Ηρακλείου προς αντιμετώπιση των αλεξιπτωτιστών. Επίσης η Στρατιωτική Διοίκηση Λασιθίου απέστειλε ένα λόχο στο Ηράκλειο προς απόκρουση κάθε τοπικής επιθέσεως. (13)

Όταν οι Γερμανοί προετοίμασαν την επίθεσή τους κατά της Κρήτης είχαν μία συγκεχυμένη εντύπωση για τον κρητικό λαό. Σε επίσημες εκτιμήσεις του Γερμανικού Επιτελείου Στρατού αναφερόταν ότι «πρόκειται για ένα σκληροτράχηλο, φιλελεύθερο λαό που στην καθημερινή του ζωή είναι εξοικειωμένος με τα όπλα. Η συμπεριφορά του πληθυσμού ήταν αβέβαιη. Θεωρήθηκε δυνατόν ότι, για να πετύχει το ίδιο ευνοϊκούς όρους, όπως ο πληθυσμός της ηπειρωτικής Ελλάδος, θα φερνόταν με συμπάθεια προς τις δυνάμεις του άξονα ή ότι θα έμενε τουλάχιστον ουδέτερες» (14)

Αυτή ήταν η μεγαλύτερη πλάνη τους, όπως θα διαπιστώσετε από τα λίγα περιστατικά αυτού του αγώνα που θα σας αναφέρω.

Χαρακτηριστικά είναι αυτά που γράφει ένας Γερμανός αξιωματικός σε επίσημη έκθεσή του: «Οι ίδιοι εμείς είχαμε πέσει για παρόμοιες πολεμικές επιχειρήσεις και στη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά η αιφνιδιαστική και τρομακτική επίθεσή μας σκόρπιζε τον πανικό στον άμαχο πληθυσμό και απομάκρυνε τους στρατιωτικούς, που έτρεχαν να παραδοθούν. Ενώ στην Κρήτη κανένας δεν φοβόταν. Κανένας δεν έφευγε. Κανένας δεν παραδινόταν. Οι σφαίρες σφύριζαν στα αυτιά μας ξεμπουκάραμε από την καταπακτή του αεροπλάνου και ώσπου να πέσουμε στην γη. Όσοι πατούσαμε το χώμα ζωντανοί, βλέπαμε ένα μαινόμενο πλήθος να μας επιτίθεται, χωρίς να φοβάται τα ανεπανάληπτα μας όπλα και τις χειροβομβίδες μας. Στην Κρήτη μόνο οι πέτρες δεν σηκώνονταν μονάχες τους να χτυπούν. Τα πάντα μας πολεμούσαν και εμείς πολεμούσαμε ως την ύστατη στιγμή». (15)

α) Θα σας αναφέρω ένα από τα περιστατικά αντίστασης, στην περιοχή των Χανίων, όπως το διηγείται σε κείμενο του ο στρ. Σ Καφάτος.:

«Ένας γέρος 70 χρονών τότε, ο Στρατής Μαρινάκης, από το χωριό Ασκορδαλλού, βρέθηκε στην Επισκοπή, όταν έπεφταν οι αλεξιπτωτιστές. Αντί να κοιτάξει να φύγει άοπλος καθώς ήταν, αυτός είχε το νου του πώς να βρει όπλο. Ένας Γερμανός που τον είδε ξαφνικά μπροστά του, τράβηξε το πιστόλι να τον σκοτώσει, αλλά το όπλο έπαθε αφλογιστία . Ο γέρος δε έχασε καιρό, έπεσε επάνω του με την μαγκούρα που κρατούσε και τον αφόπλισε...»(16)

Είναι γεγονός ότι ο αγώνας της 1ης μέρας για τον αστράτευτο πληθυσμό, δεν ήταν τόσο αγώνας φθοράς του εχθρού, όσο επιχείρηση εξοπλισμού του. Ως τόσο και οι δύο αντικειμενικοί σκοποί σημείωσαν την πιο ικανοποιητική επιτυχία.

β) Για την αντίσταση στην περιοχή Ρεθύμνου θα σας παραθέσω τον διάλογο του αυστραλού Διοικητή των Δυνάμεων Ρεθύμνης Ανχη Ιάν Κάμπελ με τον ηγούμενο του Αρκαδίου Διονύσιο Ψαρουδάκη. Όταν ο καλόγερος ζήτησε όπλα από τον Κάμπελ για να πολεμήσει τους γερμανούς, δηλώνοντάς του ότι τίθεται στις διαταγές του και είναι έτοιμος να υπακούσει, ο Κάμπελ του είπε ότι σαν καλόγερος οφείλει να υπακούσει μόνο στο Θεό και να εκτελεί μόνο τις διαταγές του. Τότε ο καλόγερος του απάντησε: « Ο Θεός και η ιστορία του Μοναστηρίου και οι πολυάριθμοι καλόγεροι, που πρόσφεραν την ζωή τους για τη λευτερία της Κρήτης με διέταξαν να’ρθώ σε σένα να πολεμήσω.» Και ο Ιάν Κάμπελ έγραψε: « Ο Καλόγερος και οι γενναίοι Κρήτες, οπλίσθηκαν μόνοι τους με όπλα και πολεμοφόδια που βρήκαν σε νεκρούς γερμανούς, και σαν αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσουν ένα αξιοσημείωτο εμπόδιο στους Γερμανούς, γιατί τους πίεζαν από τα πλευρά και τα νώτα.(.........) Οι Αυστραλοί είμαστε πολύ υπερήφανοι για τον ανδρείο τρόπο που οι Κρήτες μας υποστήριξαν».

γ) Στην περιοχή του Ηρακλείου το μεγαλύτερο μέρος του λαού βρέθηκε κατά την ημέρα της εισβολής στις δουλειές και τα σπίτια του......

Βλέποντας τους αλεξιπτωτιστές να πέφτουν σαν βροχή, έσπασαν βίαια τις αποθήκες των βρετανών και πήραν όπλα για να πολεμήσουν τον επιδρομέα. Τους ήταν όμως άχρηστα γιατί δεν είχαν τα φυσίγγια για να τα χρησιμοποιήσουν. Έτσι ο Ηρακλειώτικος λαός πολέμησε μέχρι τέλος τον εισβολέα με τα ραβδιά, και τις πέτρες. Ανεπανάληπτος ο αγώνας που έκαναν για τα ιδανικά εκείνα που κάνουν τον άνθρωπο να νιώθει άνθρωπος. Εδώ αναδείχθηκε σε ήρωα μεταξύ άλλων ηρώων ο Αρχιμανδρίτης της Μητρόπολης Ηρακλείου Φώτιος Θεοδοσάκης, για να αναφέρουμε μόνο μία περίπτωση. Όσα μερόνυχτα διάρκησε η Μάχη της Κρήτης, με ένα αυτόνομο όπλο αναδείχθηκε «πρωτοπαλίκαρο» του αγώνα. Τον αποτύπωσαν όμως στη μνήμη τους οι Γερμανοί από τα ράσα και στα κινηματογραφικά φιλμ που έπαιρναν οι αλεξιπτωτιστές και αργότερα η Γκεστάπο έψαξε και τον βρήκε στο Σκαλάνι. Οι τελευταίες λέξεις του πριν την εκτέλεσή του ήταν: « Χριστέ μου....Ζήτω η Αγία Λευτεριά» (17)

Το τελευταίο παράδειγμα που θα αναφέρω είναι σχετικό με την βοήθεια που πρόσφεραν οι γυναίκες στον αγώνα, τόσο από την θέση των νοσοκόμων, όσο και από την προσφορά τους στο πεδίο των μαχών, με μόνη τους μέριμνα την διάσωση της ελληνικής φυλής και την απελευθέρωση της χώρας.

Οι εκατοντάδες τραυματίες των καθημερινών μαχών έπρεπε να τύχουν άμεσης περιποίησης. Η εκκλησία του χωριού και τα σπίτια που άντεξαν τους βομβαρδισμούς, γινόντουσαν σταθμοί πρώτων βοηθειών. Στην περιοχή του Γαλατά από την πρώτη στιγμή χάρη στη προσέλευση ενός εθελοντικού συνεργείου υπό την καθοδήγηση του γιατρού Εμ. Χατζητζανή και με την συμβολή των γυναικών, συστάθηκε νοσοκομείο για την περίθαλψη των τραυματισμένων. Τα κορίτσια έτρεχαν όπου μπορούσαν. Μετέφεραν τραυματίες και μοίραζαν πυρομαχικά και νερό. (18).

Έλληνες, Βρετανοί, Γερμανοί δέχτηκαν χωρίς διακρίσεις τις περιποιήσεις αυτών των κυριών. Σεντόνια πανάκριβα και προίκες ξομπλιασμένες σχίστηκαν και έγιναν επίδεσμοι. Σε παρατήρηση σκεπτικών για την καταστροφή τους απαντούσαν : «Τι να τις κάνουμε τις προίκες όταν σκλαβωθούμε». Αλλά και όταν τα σπίτια τους κατέρρεαν από τους συνεχείς βομβαρδισμούς και δεν είχαν που να βάλουν το κεφάλι τους, ακόμη και τότε πολλοί κάτοικοι αρνούντο να εγκαταλείψουν την περιοχή γιατί θεωρούσαν ότι προείχε η παρεχόμενη απ’ αυτούς ιατρική περίθαλψη.» (19)

Σε Γερμανό αξιωματικό που νοσηλεύτηκε στα πρόχειρα αυτά γαλατιανά χειρουργεία οφείλεται η απαλλαγή του Γαλατά από τα τρομερά αντίποινα που επακολούθησαν. Τον αξιωματικό αυτό, που ονομαζόταν Φις, επιχείρησαν να φονεύσουν στρατιώτες. Ο παπάς Ρουμελιωτάκης Βασ. τον έκρυψε στο σπίτι του όλο το διάστημα των μαχών. (20)

Η ηρωϊκή αντίσταση του λαού κράτησε μέχρι την 30η Μαΐου, οπότε και υπογράφθηκε στο Ηράκλειο η συνθηκολόγηση. Νομίζω ότι σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθώ στα συναισθήματα που ένοιωθαν οι Κρήτες αγωνιστές της 5ης Μεραρχίας, οι απομείναντες στην ηπειρωτική Ελλάδα. Θα σας διαβάσω ένα απόσπασμα από το χρονικό ενός αγωνιστή της Μεραρχίας, του κου Κ. Φραγκούλη : «Κείνες τις μέρες βρισκόμουν μαζί με κάτι λείψανα της Μεραρχίας Κρητών στη Θήβα, γιατί το Γερμανικό Στρατηγείο δεν μας άφησε ούτε στην Αθήνα να φτάσωμε. Μας γύρισε πίσω από τα Μέγαρα. (....) Οι Θηβαίοι πολίτες όσο έβλεπαν ότι η Κρήτη δεν έπεφτε εύκολα. (..........) Κοίταζαν εμάς τους Κρητικούς κι έβγαζαν τα καπέλλα τους. Άπλωναν τα χέρια και μας άγγιζαν με περιέργεια, με σεβασμό να δουν αν είμαστε άνθρωποι σαν κι αυτούς..(..........)

Κι εμείς, νοιώθουμε σα να σφετεριζόμαστε τη δόξα για τα κατορθώματα των δικών μας κάτω, γιατί δεν μας άφησαν αλλά μας κράτησαν αλλάργο από τη δόξα και τις δάφνες που ξαναβλάστησαν από τις παληές ρίζες της πολύχυμης Κρητικής γης να την σκεπάσουν άλλη μία φορά.’’ (21)

Από την 1 Ιουνίου οι γερμανικές δυνάμεις άρχισαν το καταστροφικό έργο τους κατά των ανθρώπων. Ο Στρατιωτικός Διοικητής του Ηρακλείου έθεσε όλους τους πολίτες της Κρήτης εκτός νόμου, ισχυριζόμενος ότι ενώ δεν ήταν στρατευμένοι σε τακτικό στρατό, χτύπησαν και σκότωσαν Γερμανούς στρατιώτες, κατά παράβαση της συνθήκης της Χάγης του 1907, που απαγόρευε σε πολίτες μία τέτοια συμμετοχή (22)

Περίπου την ίδια απάντηση έδωσε και ο αντιπρόσωπος του Στρατιωτικού Διοικητού Χανίων όταν μία Επιτροπή του λαού αποφάσισε να τον ρωτήσει για ποιο λόγο τουφέκιζαν τον Κρητικό λαό χωρίς καμμίαν αιτιολογίαν.

-Σας τουφεκίζομεν διότι επολέμησεν ο λαός. Δεν επολέμησε ο στρατός σας, ήτο η απάντηση. (23)

Και, όμως οι Κρήτες, σύμφωνα με την Συνθήκη της Χάγης του 1907, είχαν το δικαίωμα να αντισταθούν στον κατακτητή, διότι το άρθρο 2 του προσηρτημένου πρωτοκόλλου της Συνθήκης ορίζει ότι οι πολίτες μίας μη κατεχόμενης χώρας («La population d’un territoire non occupé») όπου δρα ο εχθρός μπορούν να λάβουν αυθορμήτως («spontanement») τα όπλα για να κτυπήσουν τα στρατεύματα της εισβολής αρκεί να εκπληρούν δύο προϋποθέσεις:

α) να φέρουν φανερά όπλο και β) να τηρούν τους κανόνες και τα έθιμα του πολέμου, ενώ το άρθρο 3 διευκρινίζει ότι σε περίπτωση σύλληψης των πολιτών αυτών από τον εχθρό δικαιούνται αντιμετώπιση ίδια με αυτή των αιχμαλώτων πολέμου.

Εξ’ άλλου η υπεράσπιση του πατρίου εδάφους με κάθε τρόπο εναντίον του εισβολέως ήταν και είναι καθήκον κάθε πατριώτη. Μήπως κατά τις τελευταίες εβδομάδες πριν από την κατάρρευση της Γερμανίας δεν ζητούσε με άρθρα του στη εφημερίδα «ΡΑΪΧ» και ο Γκαίμπελς από τους Γερμανούς κάθε ηλικίας και κάθε φύλου με ό,τι τυχόν όπλα είχαν και με ξύλα ακόμη, να φονεύουν κάθε εχθρό, που θα εισέβαλλε στην χώρα τους, ή μήπως δεν ήταν ο ίδιος ο Χίτλερ που είχε γράψει στο γνωστό του έργο «Ο Αγών μου» : «Ο λαός που δεν πολεμά για την ελευθερία του δεν πρέπει νάχει ελευθερία »;

Οι Γερμανοί για να δικαιολογήσουν τις βιαιοπραγίες τους κατά του κρητικού άμαχου πληθυσμού επικαλέστηκαν, εκτός του Διεθνούς Δικαίου, μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες οι Κρήτες σύλησαν επάνω στα πτώματα των σκοτωμένων αλεξιπτωτιστών. Όσα επιχειρήματα και εάν αναφέραμε για να ανατρέψουμε αυτή την εντύπωση, όπως πιθανόν και για να τη δικαιολογήσουμε λέγοντας ότι στον πόλεμο σιωπηλά τα πάντα γίνονται, ίσως να μην είχε την ίδια βαρύτητα και το ίδιο αποτέλεσμα που θα έχει η παρακάτω μαρτυρία.

Τον Μάιο του 1958 δημοσιεύθηκε στην ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ ένα κείμενο από τον Φραντς Πέτερ Βάϊσλερ, που σαν αλεξιπτωτιστής πήρε μέρος στην επίθεση κατά της Κρήτης, όπου έγραφε τα εξής : «Οι νεκροί μας είχαν παραμείνει επί ημέρας άταφοι και εις το θερμό κλίμα της Κρήτης είχαν υποστεί σοβαράς αλλοιώσεις τας οποίας επέτεινον επιδρομαί σαρκοβόρων ορνέων. Τας αλλοιώσεις ταύτας των πτωμάτων των νεκρών μας, οι νεαροί άνευ πείρας αξιωματικοί και στρατιώται μας απέδοσαν εσφαλμένως εις κακοποιήσεις εκ μέρους των εντοπίων. Εκθέσεις βεβιασμέναι και αβάσιμαι [...] προκάλεσαν την εγκληματικήν διαταγήν του Γκαίριγκ όπως καταστραφούν τα χωριά και αποδεκατιστεί ο άρρην πληθυσμός. [...] Διακηρύττω και σήμερον όπως και τότε ότι ουδεμίαν απολύτως περίπτωσιν κακοποιήσεως φονευθέντων Γερμανών εκ μέρους Κρητών διαπιστώσαμεν.»

Λυπούμεθα όμως που δεν μπορούμε να ισχυρισθούμε και εμείς για τους ναζιστές εισβολείς το ίδιο πράγμα, αφού μόνοι τους θέλησαν να αφήσουν μαρτυρίες για τις ωμότητες που διέπραξαν. Αρκεί να αναφέρουμε τι εγγράφει επάνω στη μία από τις 3 πλάκες που υπάρχουν για να θυμίζουν το ίδιο γεγονός, στην κατεστραμμένη πόλη Κάνδανο. Το κείμενο είναι : «Κατεστράφη για την κτηνώδη δολοφονία Γερμανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του μηχανικού, από άνδρες, γυναίκες, παπάδες και παιδιά μαζί και γιατί ετόλμησαν να επιτεθούν κατά του μεγάλου Ράϊχ.»(24)

Δεν επιθυμούμε να μπούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες γι’αυτό το δυσάρεστο θέμα. Όσοι όμως ενδιαφέρονται να έχουν μία πλήρη γνώση του γεγονότος, τους παραπέμπουμε στην «Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη» που συντάχθηκε το 1945 και δημοσιεύθηκε το 1983, μετά από έρευνα που έκαναν τέσσερις διαπρεπείς διανοούμενοι μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο γνωστός σε όλους μας Ν.Καζαντζάκης.

Οι νεκροί Κρήτες της Μάχης είναι περίπου 13.500 έλληνες και σύμμαχοι, ενώ από την πλευρά των Γερμανών, περίπου 8000. Σύμφωνα με έρευνα που κάναμε βάση τις δημοσιευμένες πληροφορίες που υπάρχουν στο βιβλίο του Μ.Πολιουδάκη : Η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο, σκοτώθηκαν περίπου 2500 κρήτες πολίτες από 134 χωριά και πόλεις της Νήσου. Κατά μέσον όρο κάθε χωριό έχασε ένα ποσοστό 3,10% του πληθυσμού του βάση της απογραφής του 1940. Τους περισσότερους πολίτες νεκρούς είχε πρώτη η πόλη των Χανίων, δεύτερη τα Ανώγεια και τρίτη τα ‘Αμηρα και συγκρινόμενος ο πληθυσμός και οι νεκροί, πρώτο χωριό έρχεται η Αγυιά με 22,05% νεκρούς και δεύτερο το Μάλαθρο με 15,30%.

Οι αριθμοί θα είναι βεβαίως πολύ διαφορετικοί εάν σε αυτούς επροστίθετο και οι εκτελεσθέντες κατά την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. Γι’αυτούς τους νεκρούς, ας δούμε τι είχε πει ο Γερμανός Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης, Αντρέ, σε συνομιλία του με τον Σουηδό αντιπρόσωπο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού : «Οι Κρητικοί όταν βρίσκονται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, έχουν πάνω τους κάτι το μυθώδες. Φαντάζουν σαν τους μυθικούς ήρωες. Είναι τόσο περήφανοι την τραγική εκείνη ώρα του θανάτου, που όποιος τους δει, είναι αδύνατο να μη τους θαυμάσει. Πολλές φορές, όταν επρόκειτο να γίνουν εκτελέσεις, αφήκα το γραφείο μου και βγήκα στο μπαλκόνι, μόνο και μόνο για να τους θαυμάσω. Σε κανένα άλλο λαό δεν είδα τέτοια περιφρόνηση προς το θάνατο και τόση αγάπη προς την Ελευθερία...» (25)

Το τελευταίο θέμα που θα ήθελα να θίξω είναι η επίδραση που είχε το γεγονός της Μάχης της Κρήτης στα γράμματα και τις τέχνες. Μία σύντομη έρευνα μου έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα. Η Μάχη της Κρήτης είναι παρούσα στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στην μουσική, στη λογοτεχνία. Προεξέχουσα θέση κατέχει στο κρητικό παραδοσιακό τραγούδι, στα ριζίτικα.

Η Μάχη επηρέασε ιδιαίτερα τους συντοπίτες καλλιτέχνες. Χαρακτηριστική φιγούρα σε όλα τα έργα τέχνης είναι ο ανώνυμος κρητικός αγωνιστής με ιδιαίτερη έμφαση στον «οπλισμό του». (26)

Κάποιοι Κρήτες αγωνιστές, μουσικοί, επηρεασμένοι από τις εμπειρίες και ενθυμήσεις εκείνων των ημερών, μας άφησαν μουσικές παρτιτούρες, ως επί το πλείστον με τον τίτλο : « Μάχη της Κρήτης».

Εδώ θα αναφέρουμε ιδιαιτέρως αυτή του Ι.Μανιουδάκη, το έργο του οποίου εγκρίθηκε το 1952 από το Υπουργείο των Στρατιωτικών σαν εθνικό εμβατήριο και παιανίζεται στις εθνικές εορτές και παρελάσεις.(27)

Βεβαίως η Μάχη δε θα μπορούσε να απουσιάζει και από τα λογοτεχνικά κείμενα και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι σ’αυτήν αναφέρονται μεταξύ άλλων και οι δύο έλληνες νομπελίστες, ο Γ.Σεφέρης και ο Ο.Ελύτης.

Ο πρώτος μεταφέρει μία σκηνή από την κατάσταση στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της Μάχης και ο δεύτερος σ’ένα κείμενό του βλέπει τη Μάχη της Κρήτης σαν μία καταστροφή του ελληνισμού όμοια μ’αυτήν του 1922. (28)

Σας διαβάζω ένα απόσπασμα από το Ημερολόγιο του Γ.Σεφέρη:

«Στο τραπέζι η Μάρω μου λέει τη διήγηση ενός Άγγλου αξιωματικού που γύρισε χτες βράδυ από το Ηράκλειο. Τ’αλεξίπτωτα, με όλα τα χρώματα, πέφτοντας μέσα στο χαλάζι των γερμανικών πολυβόλων. Οι Κρητικοί, άλλοι χωρίς όπλα, άλλοι χωρίς φυσίγγια, πέφτοντας με τα χαντζάρια πάνω στον εχθρό, οι Νεοζηλανδοί με την ξιφολόγχη κι αυτοί χωρίς πολεμοφόδια. Το Ηράκλειο ζωσμένο από παντού, το λιμάνι του γεμάτο βουλιαγμένα καράβια και οι Κρητικοί λέγοντας στους εγγλέζους : «Φύγετε εσείς, εμείς έχουμε τα βουνά.» Τα νοσοκομεία γκρεμισμένα πρώτα-πρώτα από τους βομβαρδισμούς. Γερμανοί αιχμάλωτοι ομολόγησαν πως το έκαναν επίτηδες, σύμφωνα με διαταγές, για να ρίξουν το ηθικό του κόσμου. Αφάνταστο μακελειό. [...] Ο αξιωματικός αυτός άρχισε να κλαιει όταν του μιλούσαν για τους Κρητικούς.» (29)

Εκεί όπου η Μάχη είχε τη μεγαλύτερη επίδραση ήταν στα ριζίτικα τραγούδια, σ’αυτήν την ιδιαίτερα παραδοσιακή τέχνη που συνδυάζει την παραδοσιακή τέχνη με την γραπτή και προφορική μαρτυρία.

Τα τραγούδια που αναφέρονται στη Μάχη της Κρήτης και την αντίσταση είναι περίπου 89 και αντιπροσωπεύουν το ήμισυ σχεδόν της παραγωγής του ΧΧου αιώνα. (30)

Τα θέματα που θίγονται σε αυτά τα τραγούδια είναι : η επιδρομή, η σφαγή, ή καταστροφή, ο θρήνος και η κατάρα, η συμπαράσταση της φύσης, η μάχη ή ο πόλεμος, η λαϊκή αντίσταση, η νίκη, το αγωνιστικό ήθος, ο πόθος για αγώνα, το προσκλητήριο στον αγώνα, η περηφάνια του κρητικού που ανακαταφάσκει την ηρωική παράδοση του τόπου και ταυτίζεται μαζί της.

Κύριε Πρόεδρε,

Κυρίες και Κύριοι,

Συγχωρέστε με που ξεπέρασα τα χρονικά όρια που μου ανήκαν.

Θα τελειώσω με την ανάγνωση ενός αποσπάσματος από την εφημερίδα «ΧΡΟΝΟΣ» του Τόκιο, φύλλο Ιανουαρίου 1942. Θεωρώ αυτό το δημοσίευμα ως το καλλίτερο συμπέρασμα που θα μπορούσαμε να βγάλουμε :

«Χωρίς ενισχύσεις, χωρίς εφόδια, χωρίς τροφή αξύριστοι, άυπνοι, άπλυτοι, χωρίς ανάπαυση, με χαμένους τους αρχηγούς τους μέσα στην τρομαχτική σύγχυση της μάχης που εμαίνετο αδιάκοπα [...] με πλήρη επίγνωση του αδύνατου της διαφυγής, [...]εξακολουθούν να μάχονται σαν να είναι υπεράνθρωποι. [...] Λιπόσαρκοι, σκυθρωποί, χωρίς το παραμικρό προστατευτικό προκάλυμμα για μία στοιχειώδη τέλος πάντων άμυνα, πολέμησαν στήθος με στήθος με έναν υπεράνθρωπο ηρωισμό οι πολεμιστές της Κρήτης. [...] Πρέπει γι’αυτό να καταστούν αντικείμενο της ευλαβούς λατρείας εκ μέρους όλων ημών που παρακολουθήσαμε την ένδοξη μάχη τους. [...] Προτείνω να ιδρυθεί ένα έκτακτο τάγμα των «Ιπποτών της Κρήτης» για να τιμηθεί η μνήμη του κάθε πολίτη που έλαβε μέρος στη Μάχη της Κρήτης.» (31)

Κυρίες και Κύριοι,

Η ιστορία όταν δεν χρησιμοποιείται σωστά εκδικείται.

Το «Τάγμα των Ιπποτών της Κρήτης» δεν συστάθηκε ποτέ, ο Χίτλερ όμως θεώρησε τόσο μεγάλο το κατόρθωμα των στρατιωτών του να πατήσουν την Κρήτη που ίδρυσε ένα παράσημο στρατιωτικής αξίας με τη λέξη «Κρήτη» και το απένειμε σ’όσους Γερμανούς κάθε βαθμού έλαβαν μέρος στη Μάχη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. σε Θ.ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ : Η Μάχη της Ελλάδος, σελ. 314

2. περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1989, σελ. 75

3. σε Ν.Ι. ΠΑΪΖΗ : Η Μάχη της Κρήτης, σελ. 204

4. σε Ι.ΠΙΤΥΚΑΚΗ : Θύελλα στην Κρήτη, σελ. 10

5. σε Ε.ΣΤΑΓΑΚΗ : Ιστορικές αναμνήσεις..., σελ.11

6. σε Αρχείο Ε.Τσουδερού, τόμος 1, σελ. 10

7. σε Ε.ΤΣΟΥΔΕΡΟ : Διπλωματικά παρασκήνια..., σελ. 193

8. σε Α. ΨΗΛΟΡΕΙΤΗ : Η Μάχη της Κρήτης, σελ. 75

9. Αρχείο Δ.Ι.Σ./Γ.Ε.Σ., φάκ. 674/ΙΒ/1, σελ. 17

10.σε Ι. ΜΟΥΡΕΛΛΟ : Η Μάχη της Κρήτης, σελ. 89

11.Αρχείο Δ.Ι.Σ./Γ.Ε.Σ., φάκ. 674/ΚΓ/1, σελ. 12

12.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1981, σελ. 10

13.εφημερίδα ΑΝΑΤΟΛΗ, φύλλο 24ης Απριλίου 1962

14.σε Θ.ΔΕΤΟΡΑΚΗ : «Η Μάχη της Κρήτης...», περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τόμος 26, 1981, σελ. 336

15.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1975, σελ.17

16.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1981, σελ. 19

17.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1981, σελ. 19-20

18.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1981, σελ. 16

19.Αρχείο Δ.Ι.Σ./Γ.Ε.Σ., φάκ. 674/ΙΔ/1, σελ. 8

20.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1981, σελ. 30

21.σε Κ. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ : Η Κατσιφάρα, σελ. 7-10

22. σε Γ.ΧΡΟΝΑΚΗ : Η Μάχη της Κρήτης, σελ. 17-18

23.σε Ε.ΤΣΟΥΔΕΡΟ : Διπλωματικά παρασκήνια..., σελ. 229

24.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1989, σελ. 74

25.σε Θ.ΔΕΤΟΡΑΚΗ : «Η μάχη της Κρήτης...», σε περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τόμος 26, 1981, σελ. 337

26.Παρουσιάζονται έργα των Τρυφωνίδη, Κ.Δρουδάκη, Π.Βλαχάκη, Σοφιαλάκη κά.

27.περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έτος 1990, σελ. 26

28.Ο Ελύτης από την ποιητική συλλογή : “Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου”, σελ. 16, το ποίημα “Κυριακή 5 : “... Ξάφνου, με το που άνοιξα τα ξεχαρβαλωμένα παραθυρόφυλλα, μεγάλωσε η αυλή. Το αλεξίπτωτο που κατέβαινε δεν το ‘βλεπε άλλος κανείς. Μόνον κάτι πρόγονοί μου αγριωποί και ταλαιπωρημένοι, παρακολουθούσανε τη σκηνή από την άλλη όχθη και κάθε τόσο ρίχνανε μπαλωθιές στον αέρα. Γέμισε ο τόπος λέξεις ελληνικές ανορθόγραφες από παλιά προικοσύμφωνα και όρκους Φιλικών. Όπου πήρα να δακρύζω έτσι καθώς είχα δει κάποτε τον πατέρα μου, τον Αύγουστο του ‘22. Ύστερα φάνηκαν από μακριά να’ρχονται ο ενωμοτάρχης με τον τοπογράφο της περιοχής κι ευθύς η αυλή ξαναπήρε τις αληθινές της διαστάσεις...”

29.σε Γ.ΣΕΦΕΡΗ : “Μέρες Δ’ : 1 Γενάρη 1941-31 Δεκεμβρίου 1944”

30.σε Ε.ΚΑΨΩΜΕΝΟ : “Το σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι”

31.σε Ι. ΒΟΛΩΝΑΚΗ : “Η θρυλική εποποιία της Κρήτης”, σελ. 240

2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΑΡΧΕΙΑ

Αρχείο Εμ. Τσουδερού, Αθήνα 1990, τόμος 1, 670 σελ., σχήμα 4ο Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού/Γ.Ε.Σ.: φάκ. 674/Ε/13 (έκθεση Γύπαρη)

674/ΙΖ/1

674/ΙΒ/1

674/ΚΓ/1

674/ΙΓ/1 (έκθεση Σ.Καλλονά)

674/ΙΔ/1 (έκθεση Αθηνέλη)

674/ΙΣΤ/1 (έκθεση Freyberg)

Ιστορικό Αρχείο Κρήτης/Γ.Α.Κ. : Α/3 (έκθεση Σ.Καφάτου)

Α/2α (έκθεση Σπ. Γεραράκη)

Α/1γ (έκθεση Ι.Κρομύδη)

Ημερολόγιο Δ.Λιονάκη

Β. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ

Εκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων εν Κρήτη, Ηράκλειο 1983, 120 σελ., σχ.8ο

Εκθεσις της πολεμικής ιστορίας των Ελλήνων, Αθήνα 1968, Ζάππειον Μέγαρον, τ. 2, σελ. 594-603, σχ.4ο

Εφημερίδα ΑΝΑΤΟΛΗ - Ν.Λασιθίου, έτη : 1959, 1962, 1965

Εφημερίδα ΒΗΜΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ, φύλλα 21-25 Μαίου 1975

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 7 Μαίου 1961

Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΓΝΩΜΗ ΡΕΘΥΜΝΗΣ, φύλλα 19 Μαΐου και 20 Ιουνίου 1978

Εφημερίδα ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, φύλλο 23 Μαίου 1981

Η Μάχη της Κρήτης, έκδοση Δ.Ηρακλείου, Μάιος 1966, 46 σελ., σχ.8ο

Η Μάχη της Κρήτης, έκδοση Γ.Ε.Σ., Αθήνα 1967, 198 σελ., σχ.8ο

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.15, σελ. 452-454, σχ.4ο

Κρήτη : Ιστορία και Πολιτισμός, Ηράκλειο 1988, τ.2, 682 σελ., σχ.8ο

Περιοδικό Αρχείο της Μάχης της Κρήτης, τεύχη 1-15 (Σεπτέμβριος 1982-1988)

Περιοδικό ΧΑΝΙΑ, έκδοση Δ.Χανίων, έτη : 1973-1978, 1980-1982, 1984-1986, 1990-1991

ΑΚΡΙΤΑΣ Τάκης Η Μάχη του Γαλατά, Αθήνα 1949, 168 σελ.,σχ.8ο

ΒΑΪΞΛΕΡ Φραστς Πέτερ “Κρήτη, το φιλόξενο νησί”, σε “Κρητική Εστία”, Μάιος 1958, σελ. 10-12

ΒΑΡΔΗΝΟΓΙΑΝΝΗΣ Βαρδής Η Αντίσταση στο Σέλινο, Αθήνα 1988, 285 σελ., σχ.8ο

ΒΕΝΕΖΗΣ Ηλίας Εμ. Τσουδερός, ο πρωθυπουργός της Μάχης της Κρήτης, Αθήνα 1966, 524 σελ., σχ.8ο

ΒΟΛΩΝΑΚΗΣ Ιωάννης Η θρυλική εποποιία της Κρήτης : 1941, Αθήνα χ.η., 269 σελ., σχ.8ο

BUCLEY Christopher “Greece and Crete” σε εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, φύλλο 28 Οκτωβρίου 1959

ΓΥΠΑΡΗΣ Παύλος Ήρωες και ηρωίδες στη Μάχη της Κρήτης, Αθήνα 1955, 335 σελ., σχ.8

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θεοχάρης “Η Μάχη της Κρήτης και το αντιστασιακό φρόνημα” σε Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τ. 26 (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1981), σελ. 331-338

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θεοχάρης Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια, Ηράκλειο 1976, 230 σελ., σχ.8ο

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θεοχάρης Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986, 544 σελ., σχ.8ο

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θεοχάρης “Βιβλιογραφία της κρητικής ιστορίας” σε Παλίμψηστον, τεύχος 3, Ηράκλειο 1986, σελ. 159-237

ΔΟΥΚΙΔΟΥ Λένα “Οι ελληνίδες στην Αντίσταση” σε εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 1 Νοεμβρίου 1981, σελ. 13

ΔΡΟΥΔΑΚΗΣ Αλέξανδρος 10.000 μαντινάδες της Κρήτης, Χανιά 1982, 534 σελ. σχ.8ο

ΕΛΥΤΗΣ Οδυσσέας Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, Αθήνα 1984, 62 σελ., σχ.8ο

ΚΑΛΛΟΝΑΣ Στυλιανός Η Μάχη της Κρήτης, Αθήνα 1956, 83 σελ., σχ.8ο

ΚΑΦΦΑΤΟΣ Σόλων “Διατί εχάθη η Μάχη της Κρήτης” σε εφημερίδα ΒΗΜΑ Ρεθύμνης, Μάιος 1950

ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ Ερατοσθένης Το σύγχρονο κρητικό ιστορικό τραγούδι: η δομή και η ιδεολογία του, Αθήνα 1979, 284 σελ., σχ.8ο

ΚΕΛΑΪΔΗΣ Πάρης Ριζίτικα για τα Σφακιά, έκδοση Βαρδινογιάννη χη., 328 σελ., σχ.8ο

ΚΟΖΥΡΗΣ Μιχαήλ “Γιατί κατελήφθη η Κρήτη από τους Γερμανούς” σε περιοδικό Αμάλθεια, τ.62-65, σελ. 113-124

ΚΟΚΚΙΝΟΣ Διονύσιος Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, Αθήνα χ.η., τ.4, σελ. 1617-1628, σχ.4ο

ΚΟΚΟΝΑΣ Νικόλαος Το αρχείο Χρ.Τζιφάκη, Αθήνα 1986, 391 σελ., σχ.8ο

ΛΑΖΑΡΗΣ Άγγελος «Μάιος 1941-Η Μάχη της Κρήτης : Το τέλος των αετών”, περιοδικό Άμυνα και Τεχνολογία, Ιούνιος 1989,τ.17,σελ.8-14

ΛΗ ΦΕΡΜΟΡ Πατρίκ “Η Μάχη της Κρήτης” σε Νέα Εστία, 15 Ιουνίου 1982, σελ. 798-800

ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ Βάσος Εικόνες Κατοχής, Αθήνα 1980,269 σελ.,σχ.4ο

ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ Νικόλαος Κρήτη 1941-Το λυκόφως των ελπίδων, Αθήνα χ.η., σχ.4ο

ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ Κων/ος Πολιτική βιογραφία, Αθήνα 1989, τ.1, σχ.8ο

ΜΟΣΧΟΥ-ΣΑΚΟΡΡΑΦΟΥ Σάσα Ιστορία του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος, Αθήνα 1990, 277 σελ., σχ.8ο

ΜΟΥΡΕΛΟΣ Ιωάννης Η Μάχη της Κρήτης, Ηράκλειο 1950, 824 σελ., σχ.8ο

ΠΑΪΖΗΣ Ν.Ι. Η Μάχη της Κρήτης. Τα μετά την μάχην. Η αντίστασις, Αθήνα 1971, 648 σελ., σχ.4ο

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θεοφύλακτος Η μάχη της Ελλάδος, Αθήνα 1966, 434 σελ., σχ.8ο

ΠΙΤΥΚΑΚΗΣ Μιχάλης Κρητική γενιά του ‘41, Θεσσαλονίκη χ.η., 127 σελ., σχ.8ο

ΠΙΤΥΚΑΚΗΣ Ι. Μανώλης Θύελλα στην Κρήτη, Θεσσαλονίκη 1947, 191 σελ., σχ.8ο

ΠΟΛΙΟΥΔΑΚΗΣ Μάρκος Η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο, Αθήνα 1983, τ.1, 560 σελ., σχ.8ο

ΣΕΦΕΡΗΣ Γιώργος Ημερολόγιο-Μέρες Δ’ (1 Γενάρη 41-31 Δεκεμβρίου 1944), Αθήνα 1977, 383 σελ., σχ.8ο

ΣΤΑΓΑΚΗΣ Εμμανουήλ Ιστορικές αναμνήσεις 9ημέρου από τη Μάχη της Κρήτης, Ρέθυμνο 1977, σχ.12ο

ΣΤΑΜΠΟΥΛΗΣ Νικόλαος “Η Μάχη της Κρήτης και η συμβολή σ’αυτήν του πληθυσμού της” σε Στρατιωτική Επιθεώρηση/Γ.Ε.Σ., Σεπτέμβριος 1987, σελ. 1095-1133

ΣΥΛΑΜΙΑΝΑΚΗΣ Γεώργιος Η Μάχη της Κρήτης, Αθήνα 1946, 178 σελ., σχ.8ο

ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ Εμμανουήλ Διπλωματικά παρασκήνια:1941-1944, Αθήνα 1950, 271 σελ., σχ.8ο

ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ Ν.Β. Η Μάχη της Κρήτης, έκδοση Παγκρητίου Ενώσεως, Αθήνα 1971

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ Κωστής Η κατσιφάρα-Χρονικά από τη Μάχη της Κρήτης και την Κατοχή, Αθήνα 1974, 119 σελ., σχ.8ο

ΧΡΟΝΑΚΗΣ Γ. Η Μάχη της Κρήτης και η νίκη του Ηρακλείου, έκδοση Δήμου Ηρακλείου 1981

ΨΗΛΟΡΕΙΤΗΣ Α. Η Μάχη της Κρήτης, Αθήνα 1965, 113 σελ., σχ.8ο

ΨΥΧΟΥΝΤΑΚΗΣ Γιώργος Ο κρητικός μαντατοφόρος, Αθήνα 1986, 460 σελ. σχ.8ο

ΧΑΝΙΑ

Είχαν κατά την απογραφή του 1940, 28.168 κατοίκους. Έπεσαν 162 άτομα εκ των οποίων 14 γυναίκες.

ΑΓΥΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 195 κατοίκους. Έπεσαν 43 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 711 κατοίκους. Έπεσαν 5 άνδρες.

ΑΚΡΩΤΗΡΙ

Έπεσαν 11 άνδρες.

ΑΛΙΚΑΜΠΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 672 κατοίκους. Έπεσαν 3 άνδρες.

ΑΛΙΚΥΑΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 877 κατοίκους. Έπεσαν 64 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΑΝΩΠΟΛΙΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 610 κατοίκους. Έπεσαν 14 άνδρες.

ΑΣΗ-ΓΩΝΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 614 κατοίκους. Έπεσαν 4 άνδρες.

ΒΑΤΟΛΑΚΚΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1025 κατοίκους. Έπεσαν 26άτομα εκ των οποίων 3 γυναίκες.

ΒΑΦΕ-ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 544 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΒΟΥΒΕΣ

Είχαν κατά την απογραφή του 1940, 254 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΒΟΥΚΟΛΙΕΣ-ΚΙΣΣΑΜΟΥ

Είχαν κατά την απογραφή του 1940, 333 κατοίκους. Έπεσαν 6 άνδρες.

ΒΡΥΣΕΣ

Είχαν κατά την απογραφή του 1940, 541 κατοίκους. Έπεσαν 5 άνδρες.

ΓΑΛΑΤΑΣ-ΚΥΔΩΝΙΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1139 κατοίκους. Έπεσαν 23 άνδρες.

ΓΑΥΔΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 278 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΓΚΑΛΑΓΚΑΔΕΣ

Είχαν κατά την απογραφή του 1940, 135 κατοίκους. Έπεσαν 6 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΔΑΡΑΤΣΟ-ΚΥΔΩΝΙΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 502 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΕΛΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 338 κατοίκους. Έπεσαν 3 άνδρες.

ΕΜΠΡΟΣΝΕΡΟ-ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 759 κατοίκους. Έπεσαν 3 άνδρες.

ΕΠΑΝΟΧΩΡΙ-ΣΕΛΙΝΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 587 κατοίκους. Έπεσαν 15 άνδρες.

ΕΠΙΣΚΟΠΗ-ΚΙΣΣΑΜΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 205 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΖΟΥΡΒΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 150 κατοίκους. Έπεσαν 3 άνδρες.

ΚΑΪΝΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 396 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΚΑΚΟΠΕΤΡΟ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 236 κατοίκους. Έπεσαν 8 άνδρες.

ΚΑΛΑΜΙΤΣΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 416 κατοίκους. Έπεσαν 3 άνδρες.

ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 436 κατοίκους. Έπεσαν 25 άτομα εκ των οποίων 8 γυναίκες.

ΚΑΛΟΥΔΙΑΝΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 513 κατοίκους. Έπεσαν 2 άνδρες.

ΚΑΜΠΑΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 473 κατοίκους. Έπεσαν 9 άνδρες.

ΚΑΜΠOI

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 540 κατοίκους. Έπεσαν 26 άνδρες.

ΚΑΝΔΑΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 193 κατοίκους. Έπεσαν 9 άνδρες.

ΚΑΡΆΝΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 129 κατοίκους. Έπεσαν 6 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΚΑΡΡΕ ΚΥΔΩΝΙΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 176 κατοίκους. Έπεσαν 6 άνδρες.

ΚΑΣΤΕΛΛΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1204 κατοίκους. Έπεσαν 18 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΚΕΡΑΜΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 220 κατοίκους. Έπεσαν 11 άτομα.

ΚΟΝΤΟΜΑΡΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 447 κατοίκους. Έπεσαν 19 άτομα.

ΚΟΥΚΟΥΝΑΡΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 213 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΚΟΥΦΆΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 253 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΚΥΡΤΟΜΑΔΩ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 164 κατοίκους. Έπεσαν 23 άτομα.

ΛΑΚΚΟΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 910 κατοίκους. Έπεσαν 47 άτομα.

ΛΕΙΒΑΔΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 165 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΛΙΟΝΗ

Έπεσαν 4 άτομα.

ΛΟΥΤΡΑΚΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 235 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΜΑΖΗ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 145 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΜΑΛΑΘΥΡΟ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 379 κατοίκους. Έπεσαν 58 άτομα.

ΑΛΕΜΕ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 578 κατοίκους. Έπεσαν 19 άτομα εκ των οποίων 3 γυναίκα.

ΜΕΛΙΔΟΝΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 381 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΜΕΣΚΛΆ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 826 κατοίκους. Έπεσαν 32 άτομα.

ΜΟΔΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 337 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΜΟΥΛΕΤΕ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 517 κατοίκους. Έπεσαν 6 άτομα.

ΜΟΥΡΙ

Έπεσαν 2 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΜΟΥΡΝΙΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 967 κατοίκους. Έπεσαν 40 άτομα.

ΝΕΡΟΚΟΥΡΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1063 κατοίκους. Έπεσαν 9 άτομα.

ΝΤΕΡΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 269 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΟΡΘΟΥΝΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 325 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΠΑΛΗΟΧΩΡΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 872 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΠΕΜΟΝΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 461 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 587 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 730 κατοίκους. Έπεσαν 7 άτομα.

ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 38 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 368 κατοίκους. Έπεσαν 7 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΠΟΤΑΜΙΔΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 386 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΠΡΑΣΈ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 430 κατοίκους. Έπεσαν 17 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΡΟΔΟΒΑΝΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 313 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα.

ΡΟΥΜΑΤΑ

Έπεσαν 17 άτομα.

ΣΚΗΝΕ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 770 κατοίκους. Έπεσαν 33 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΣΠΗΛΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 586 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΣΤΑΛΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 332 κατοίκους. Έπεσαν 7 άτομα.

ΣΥΡΊΛΛΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 340 κατοίκους. Έπεσαν 8 άτομα.

ΤΑΥΡΩΝΙΤΗΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 209 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΤΕΜΕΝΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 201 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΤΖΙΤΖΙΦΙΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 418 κατοίκους. Έπεσαν 6 άτομα.

ΤΣΙΚΑΛΑΡΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 743 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΦΙΛΕΛΙΑΝΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 94 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΦΟΥΡΝΈ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 829 κατοίκους. Έπεσαν 68 άτομα εκ των οποίων 2 γυναίκες.

ΦΛΩΡΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 156 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΧΟΝΔΡΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 51 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΨΑΘΟΓΙΑΝΝΟ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 220 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΝΙΩΝ

Έπεσαν 39 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΗΡΑΚΛΕΙΟ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 168.717 κατοίκους. Έπεσαν 64 άτομα.

ΑΣΤΥΡΑΚΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 334 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΓΩΝΙΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 956 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα.

ΔΑΜΑΣΤΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 480 κατοίκους. Έπεσαν 31 άτομα.

ΚΑΜΑΡΑΚΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 116 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα.

ΚΟΡΦΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 675 κατοίκους. Έπεσαν 7 άτομα.

ΜΑΡΑΘΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 403 κατοίκους. Έπεσαν 17 άτομα.

ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 737 κατοίκους. Έπεσαν 30 άτομα.

ΑΜΗΡΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 948 κατοίκους. Έπεσαν 103 άτομα.

ΑΝΩ ΒΙΑΝΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1772 κατοίκους. Έπεσαν 17 άτομα εκ των οποίων 2 γυναίκες.

ΚΑΤΩ ΒΙΑΝΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 363 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΒΑΧΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 318 κατοίκους. Έπεσαν 24 άτομα.

ΚΑΛΑΜΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 525 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΗ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 350 κατοίκους. Έπεσαν 34 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΚΡΕΒΒΑΤΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 179 κατοίκους. Έπεσαν 19 άτομα εκ των οποίων 1 γυναίκα.

ΚΡΟΥΣΩΝ

Έπεσε 1 άτομο.

ΜΟΙΡΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1093 κατοίκους. Έπεσαν 8 άτομα.

ΜΟΥΡΝΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 191 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα.

ΠΕΥΚΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 533 κατοίκους. Έπεσαν 17 άτομα εκ των οποίων 3 γυναίκες.

ΡΙΖΑ

Έπεσαν 16 άτομα.

ΣΥΜΗ

Έπεσαν 21 άτομα εκ των οποίων 3 γυναίκες.

ΣΥΚΟΛΟΓΟΣ

Έπεσε 1 άτομο.

ΡΕΘΥΜΝΟ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 74.638 κατοίκους. Έπεσαν 49 άτομα.

ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 265 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΑΔΕΛΕ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 466 κατοίκους. Έπεσαν 18 άτομα.

ΑΕΙΜΟΝΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 369 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΑΛΩΝΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 68 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΑΝΑΚΕΣ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 21 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΑΝΩΓΕΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 2929 κατοίκους. Έπεσαν 144 άτομα εκ των οποίων 9 γυναίκες.

ΑΝΩ ΜΕΡΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 572 κατοίκους. Έπεσαν 36 άτομα εκ των οποίων 2 γυναίκες.

ΑΡΟΛΙΘΟΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 160 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΑΣΤΕΡΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 172 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΒΡΥΣΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 236 κατοίκους. Έπεσαν 12 άτομα.

ΓΕΡΑΚΑΡΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 648 κατοίκους. Έπεσαν 49 άτομα εκ των οποίων 2 γυναίκες.

ΔΑΜΑΒΟΛΟΥ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 239 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΖΩΝΙΑΝΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 789τοίκους. Έπεσαν 6 άτομα.

ΚΑΛΥΒΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 418 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΚΑΜΑΡΙΩΤΗΣ

Έπεσαν 9 άτομα.

ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 432 κατοίκους. Έπεσαν 37 άτομα.

ΛΕΙΒΑΔΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 710 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΛΟΥΤΡΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 252 κατοίκους. Έπεσαν 10 άτομα.

ΛΟΧΡΙΆ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 282 κατοίκους. Έπεσαν 5 άτομα.

ΜΕΛΑΜΠΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 1414 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΜΕΡΩΝΑΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 651 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΟΡΘΕ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 286 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΠΑΓΚΑΛΟΧΩΡΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 206 κατοίκους. Έπεσαν 8 άτομα.

ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 853 κατοίκους. Έπεσαν 16 άτομα.

ΠΗΓΗ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 449 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 474 κατοίκους. Έπεσαν 8 άτομα.

ΠΡΑΣΣΈ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 270 κατοίκους. Έπεσαν 9 άτομα.

ΠΡΙΝΈ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 580 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΡΟΔΑΚΙΝΟ

Έπεσαν 7 άτομα.

ΣΑΧΤΟΥΡΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 428 κατοίκους. Έπεσαν 15 άτομα.

ΣΕΙΣΑΡΧΑ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 143 κατοίκους. Έπεσαν 3 άτομα.

ΣΜΙΛΕΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 26 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.

ΣΠΗΛΙ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 826 κατοίκους. Έπεσαν 4 άτομα.

ΧΩΝΟΣ

Είχε κατά την απογραφή του 1940, 311 κατοίκους. Έπεσαν 2 άτομα.