Η ΠΟΛΙΣ ΕΑΛΩι - Λίγες σκέψεις με αφορμή την άλωση της Πόλης 29.5.1453 - Του Γιώργου Βλαχόπουλου*

Όταν ο Κωνσταντινος Παλαιολόγος, ο Δεσπότης του Μυστρά, στέφθηκε στις 6.1.1449 τελευταίος έλληνας αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης γνώριζε πολύ καλά ότι ήταν ταγμένος από τον Θεό να γίνει ο νέος Λεωνίδας.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε σταθεί εμπόδιο στα σχέδια του Μουράτ , πατέρα του Μωάμεθ του πολιορκητή, μέχρι το 1451. Ηταν εκείνη την χρονιά που ο σοφός Βασιληάς διαισθανόμενος την λαίλαπα της βαρβαρότητας που πλησίαζε και την αδυναμία της ανατολικής χριστιανοσύνης να την αντιμετωπίσει, ζήτησε από τον Πάπα Νικόλαο τον Ε βοήθεια. και υποστήριξη από τους χριστιανούς λαούς της Δύσης. Η απάντηση ήταν ένας εκβιασμός, πως βοήθεια θα έρχονταν μόνο αν το Βυζάντιο υπέκυπτε στις ορέξεις των παπικών και υπέγραφε τον Ενωτικό όρο, αναγνωρίζοντας  κεφαλή της Εκκλησίας τον Πάπα και σαν αλήθεια, τις αιρετικές του πλάνες.

Από το φθινόπωρο του 1452 βαριά σύννεφα συσσωρεύονταν στον γαλανό ουρανό της Βασιλεύουσας και η νύχτα γινόταν μεγαλύτερη στην καρδιά των ελλήνων . Η ευρύτερη περιοχή γύρω από την Πόλη βρισκόταν κάτω από την τουρκική επιρροή. Στα τέλη της χρονιάς αυτής  άρχισαν να επιβεβαιώνονται  οι φοβερές φήμες ,που κάθε μέρα γίνονταν πιο έντονες, πως ο νέος αρχηγός των Τούρκων είχε πάρει την απόφαση του να πολιορκήσει με πλήθος στόλου, βαρύ οπλισμό και μυριάδες στρατιώτες την Βασιλίδα των Πόλεων .  Σε μια τελευταία προσπάθεια έγινε στις 12.12.1452 μια πανηγυρική  - υπό όρους και επιφυλάξεις - ενωτική λειτουργία στην Αγια Σοφιά, όπου οι Λατίνοι μνημόνευσαν τον αυτοκράτορα και οι δικοί μας μνημόνευσαν τον Πάπα.

Όμως οι ελπίδες των Βυζαντινών για την καλή πίστη των Λατίνων διαψεύσθηκαν ακόμα μια φορά. Και  ο ορθόδοξος λαός δεν πατούσε από εκείνη την μέρα το πόδι του στην μεγάλη Εκκλησία , γιατι πίστευε πως είχε μιανθεί. Από τα χείλη του Λουκά Νοταρά, του γενναίου πρωθυπουργού του Βυζαντίου αντήχησε η γεμάτη αξιοπρέπεια φράση, « Καλύτερα να δούμε μέσα στην Πόλη φέσι τούρκικο, παρά τις παπικές μήτρες ». Ο  λαός ,ακόμα και στην πιο δύσκολη του ώρα, έμενε πιστός στο όραμα και το ορθόδοξο ήθος του Αγίου Μάρκου Ευγενικού, που λίγο καιρό πριν στην Σύνοδο της Φλωρεντίας - μόνος απέναντι σε δικούς και αντίπαλους - είχε ταπεινώσει τον Πάπα και όλη την λατινική Δύση, δεν ήθελε να ελπίζει στη βοήθεια των Λατίνων.

Το Γένος, που  δεν μπορούσε μόνο του να σώσει τον εαυτό του δεν ήθελε να σωθεί από άλλους ,αν για αντάλλαγμα θα ήταν να προδώσει την πίστη των πατέρων του. Η ψυχή του πλήθους είχε συνυφανθεί με την πίστη της Ανατολικής Εκκλησίας και αυτή πάλι είχε γίνει ένα σώμα με το Γένος. Και η μοίρα του Γένους είχε σφραγισθεί.

Εδώ είναι απαραίτητη μια μικρή αναδρομή στο ιδιόμορφο κλίμα που επικρατούσε στο Βυζάντιο στην χιλιόχρονη ιστορία του.

Ο Θεός ήταν πάντα παρών στο Βυζάντιο. Όπως υπάρχουν μοναχικές ψυχές που αισθάνονται τον Θεό πολύ κοντά τους, έτσι υπήρξαν και ολόκληροι λαοί, που όχι μόνο στις εξαιρετικές ώρες της μεγάλης δοκιμασίας αλλά και καθημερινά στην μακρά ιστορική τους πορεία αισθάνθηκαν την ανάγκη να θέλουν τον Θεό αδιάκοπα στο πλευρό τους. Τέτοιοι λαοί μοιάζουν με τους μοναχικούς ανθρώπους. Είναι και αυτοί μοναχικοί λαοί. ΄Ενας τέτοιος λαός ήταν και οι Βυζαντινοί στην υπερχιλιόχρονη ζωή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας  μέχρι το 1453. Κι όσο περισσότερο γινόταν η αυτοκρατορία "ελληνική", τόσο μεγάλωνε η μοναχική ιστορική πορεία του λαού αυτού , που ο ζωτικός του χώρος γινόταν όλο και πιο στενός, για να τον βαρύνει περισσότερο η μοναξιά του. Κατά του Βυζαντίου ξεσπoυσαν πάντα και από όλες τις μεριές τα κύματα των ξένων λαών . Ασία και Ευρώπη αγωνίσθηκαν χίλια ολάκερα χρόνια να αφανίσουν τους Βυζαντινούς. Κανένας άλλος λαός στην παγκόσμια ιστορία δεν πολεμήθηκε για τόσο μακρύ χρονικό διάστημα και με τόση μανία από δυο ηπείρους, σαν να μην ανήκε ούτε στην μια ούτε στην άλλη. Και όταν στις αρχές του 13ου αιώνα η «χριστιανική Ευρώπη» κυρίεψε την πόλη, οι κατακτητές δεν αποδείχθηκαν ικανοί να εκτιμήσουν τους θησαυρούς του πνεύματος που τα ακούραστα χέρια  και τα άγρυπνα μάτια 27 γενεών δημιούργησαν και συντήρησαν . Και ο μοναχικός λαός ,μετά από 60 χρόνια, κατόρθωσε  να απομονώσει την «Ευρώπη» στο σπουδαίο ιστορικό σταυροδρόμι, στο οποίο δεν είχε κανένα νόμιμο δικαίωμα και να ανακαταλάβει το 1261 την πρωτεύουσά του ,για να την δοξάσει ακόμα δυο αιώνες, μέχρι που έπεσε το 1453 στα χέρια της Ασίας. .

Η ιστορική μοναξιά του Βυζαντίου βάρυνε κυρίως το ελληνικό και ελληνόφωνο στοιχείο που αποτελούσε τον κορμό της ανατολικής  αυτοκρατορίας. Και η γενική στάση των Ευρωπαίων ήταν τελείως αρνητική απέναντι στους Βυζαντινούς, μολονότι όλοι οι δυτικοί άρχοντες  ζητούσαν να συνάψουν κάποια συγγένεια με βυζαντινούς βασιλείς, για να θεωρούνται συνεχιστές τους. Αλλά μάταια. ΄Ετσι στην ιστορική μοναξιά τους ζητούσαν οι Βυζαντινοί όλο και περισσότερο καταφυγή στο Θεό. Και Ο Θεός , ο Υιός του Θεού και του Ανθρώπου, είχε μείνει μόνος χωρίς βοήθεια, «περίλυπος μέχρι θανάτου» όπως και το Βυζάντιο έμεινε μόνο σε όλη σχεδόν την πορεία του στην ιστορία του, όπως και ο τελευταίος αυτοκράτορας , ο Κωνσταντίνος ο Θ, στις 29.5.1453 εγκαταλελειμμένος και «περίλυπος μέχρι θανάτου» στάθηκε στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Στην αλαζονική επιθετικότητα του Μωάμεθ , που έπνιγε με τα βάρβαρα στίφη του την Βασιλεύουσα, αντέτεινε αρχικά ο Αυτοκράτορας χέρι φιλίας και κλαδί ειρήνης, όπως αιώνες τώρα κάνουν οι ΄Ελληνες στην αντιπαράθεσή τους με άλλους λαούς. Οι λόγοι που απηύθυνε ο Κωνσταντίνος είναι από τους ωραιότερους που έχουν χαραχθεί  στην μαρμάρινη πρόσοψη της ιστορίας. Τους μεταφέρω όπως μας τους συγκράτησε ο ιστορικός της ΄Αλωσης Φραντζής:  « Εγώ καταφεύγω προς τον Θεό και αν είναι θέλημά του να σου παραδώσω την Πόλη, ποιος μπορεί να αντισταθεί ; Αλλά και να φυτεύσει ειρήνη στην καρδιά σου, θα το δεχτώ με χαρά. Από τώρα κλείνω τις πύλες της Πόλης και θα προστατεύσω τους δικούς μου με όλη μου την δύναμη. Και εσύ που θέλεις να καταδυναστεύεις, κάμε το, μέχρι που ο δίκαιος κριτής να αποδώσει στον καθένα μας, εσένα και εμένα, την δίκαιη απόφαση του»

Το μεγαλείο του Κωνσταντίνου στα λόγια αυτά βρίσκεται στο ότι , αυτός ο μεγάλος αυτοκράτορας, την στιγμή αυτή δεν πήρε το αλαζονικό ύφος της απειλής, αλλά έδειχνε την υπέρτατη ηθική του Δύναμη στην απόφαση του να θυσιαστεί, αν ήταν θέλημα Θεού.

Στις  20 Απριλίου 1453 εξαπέλυσε ο Μωάμεθ την πρώτη του μεγάλη επίθεση με τον στόλο, που προσπάθησε να σπάσει την αλυσίδα της Προποντίδας και να εισέλθει στον Κέρατιο κόλπο. Η αλυσίδα όμως άντεξε και ο Μωάμεθ είδε το μεγαλύτερο μέρος του στόλου του να καταστρέφεται από τέσσερα μόνο πλοία με τον ηρωικό βυζαντινό ναύαρχο Φλαντανελά, που ανάγκασε τον Μωάμεθ να εισέλθει  με το άλογο του στην θάλασσα και να δαγκώνει με λύσα τα δάκτυλά του για την αποτυχία των στρατευμάτων του. ΄Ομως κατάφερε αργότερα να περάσει από την ξηρά 72 πλοία και να τα φέρει στον Κεράτιο Κόλπο. Στα τείχη της Πόλης, στην κεντρική πύλη του Αγ.Ρωμανού διάλεξε και ο αυτοκράτορας να πάρει την θέση του σαν απλός στρατιώτης, υποστηριζόμενος μόνο από ελάχιστους  (7.000 )μαχητές και 700 Γενουάτες . Η κατάσταση γινόταν απελπιστική στις επόμενες ημέρες, όταν ο Μωάμεθ, εξαντλημένος και αυτός από την σθεναρή αντίσταση των λίγων υπερασπιστών της Βασιλεύουσας έστειλε πρέσβεις και ζήτησε από τον Κωνσταντίνο να παραδοθεί.

Η απάντηση που πήρε ο βάρβαρος πολιορκητής ήταν όμως ή ίδια όπως έβγαινε από τις γενιές των αγωνιστών του Μαραθώνα και των Θερμοπυλών: « Το να σου παραδώσω την Πόλη δεν είναι δικαίωμά μου, ούτε κανενός από τους κατοίκους της. Γιατί είναι ομόφωνη η γνώμη μας , να πεθάνουμε όλοι με την θέληση μας και να μη σκεφτούμε την ζωή μας» Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, γενναίος στην σκέψη και την ψυχή, απάντησε περήφανα σαν ΄Ελληνας γιατί γνώριζε ότι και όλοι τους να πέθαιναν, δεν θα πέθαινε το Γένος, ενώ αν δεχόταν να σώσει τον εαυτό του και τους άρχοντες το Γένος θα χανόταν.

Στις 27 Μαίου , ημέρα των Αγίων Πάντων άρχισε  η τελευταία έφοδος των μέχρι τότε απελπισμένων Τούρκων από την αντίσταση των ολιγάριθμων μαχητών της Βασιλεύουσας. Με κανόνια, πολιορκητικές μηχανές και πλήθος στρατιωτών ρίχθηκε ο Μωάμεθ στα τείχη της Πόλης, υποσχόμενος στους στρατιώτες του υλικά αγαθά, χρυσάφια και τρόπαια, σκλάβους και το δικαίωμα να λεηλατήσουν τρείς ημέρες την Πόλη. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος κάλεσε κοντά του τους λίγους υπερασπιστές της Πόλης και τους ζήτησε « να μείνετε σταθεροί και γενναίοι, όπως το κάνατε πάντα στους εχθρούς της πίστης μας» . Το βράδυ της 28.5.1453  προχώρησε στην Αγια Σοφιά, που για 5 1/2 μήνες είχε μείνει αλειτούργητη και « προσευχόμενος με δάκρυα στα μάτια κοινώνησε τα άχραντα μυστήρια» . Και μετά ανεβασμένος στο άλογο του περιδιάβαινε τα τείχη της Πόλης δίνοντας θάρρος στους στρατιώτες του , προφέροντας λόγια παρηγοριάς, αγάπης και συντροφικότητας, λέγοντας σαν τους πρώτους χριστιανούς μάρτυρες « Αδελφοί χαίρετε, γιατι το στεφάνι μας θα είναι πολύτιμο, όχι μόνο φθαρτό και γήινο αλλά και επουράνιο. Ο Θεός πολεμά μαζί μας.

Ο Κωνσταντίνος πίστεψε για μια στιγμή στο θαύμα. Ο λόγος που δεν έγινε , δεν είναι προσιτός στο ανθρώπινο πνεύμα. Η θεία Πρόνοια είχε άλλα σχέδια για την Πόλη. Και ήταν αρκετή η απροσεξία των υπερασπιστών, για να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία μερικοί Γενίτσαροι και να εισέλθουν από την Κερκόπορτα, μια μικρή αφύλακτη πύλη, ορμώντας με μανία στις πλάτες των υπερασπιστών του Αγ. Ρωμανού.

Και ο αυτοκράτορας στάθηκε ορθός, φωτεινό παράδειγμα σε κάθε γενιά, πιστός στο χρέος της θυσίας που τον καλούσε η Ιστορία. ΄Εμεινε και πάλεψε μέχρι το τέλος μόνος , σαν κοινός στρατιώτης, μέχρι την στιγμή που το σπαθί κάποιου απίστου τον αποκεφάλισε. Και σύμφωνα με μια  παράδοση, όπως οι Αρχαίοι πρόγονοί μας πίστεψαν πως η θεά Θέτις πήρε στην αγκαλιά της το σώμα του γιου της Αχιλλέα και το σήκωσε στον ουρανό, έτσι έμεινε και στη συνείδηση του λαού μας, πως ΄Αγγελος Κυρίου με την ρομφαία του σήκωσε το σώμα του τελευταίου Αυτοκράτορα και το πήρε μαζί του στο Βωμό του Παντοδύναμου, που τόσο αυτός αγάπησε. Από εκείνη την στιγμή τα στίφη των βαρβάρων εισχώρησαν στην Πόλη και άρχισαν την μεγάλη σφαγή.

Τις φρικιαστικές λεπτομέρειες της καταστροφής και της σφαγής δεν έχει νόημα να τις αναφέρω εδώ, αφού είναι παρόμοιες με τις επαναλήψεις τους, όπως τις βίωσε το γένος μας στα χρόνια της σκλαβιάς που ακολούθησαν, στην Χίο, στα Ψαρά, στην Γη του Πόντου και στην Σμύρνη, στα χρόνια του Ξεριζωμού το 1922 και στην Κύπρο του 1974. Ιερές Τράπεζες και Ναοί βεβηλωμένοι, ιερά σκεύη και εικόνες Αγίων αντικείμενα εμπορίου, γυναικόπαιδα σφαγμένα, πουλημένα για σκλάβους, βιασμοί, φόνοι, βασανιστήρια και διασκορπισμένα ανθρώπινα μέλη ολόγυρα. Πάθος Χριστού, Πάθος Λαού.

Και μια Ευρώπη, στυγνός και αμέτοχος παρατηρητής της τραγωδίας, που τις συνέπειές της κατάλαβε πολύ αργότερα, αλλά ακόμα  όχι και τις ευθύνες της.

Αν όμως σήμερα αναπολούμε την φρικτή εκείνη ημέρα, το κάνουμε μόνο για ένα λόγο. Για να χαράξουμε βαθιά στη συνείδηση και να κρατήσουμε ζωντανή στη μνήμη μας, το τραγικό γεγονός της ΄Αλωσης , σαν Χριστιανοί και σαν ΄Ελληνες:

Σαν Χριστιανοί, με την συνείδηση,  ότι η "Πόλις Εάλω" , οχι γιατι δεν πολέμησαν γενναία οι υπερασπιστές της, ούτε γιατι η δύναμη του πολιορκητή ήταν αξεπέραστη. Απο  μια Κερκόπορτα χάθηκε η Πόλη, μια μικρή κρυφή και φαινομενικά ασήμαντη πύλη, όπως και η ψυχή του Χριστιανού από κάποια μικρή "κερκόπορτα"  αδυναμίας, απροσεξίας  και ακηδίας μπορεί να κυριευτεί από τον πειρασμό και να γίνει βορά του διαβόλου, ματαιώνοντας κάθε προηγούμενη προσπάθεια και αγώνα πνευματικού εξαγνισμού.

Και σαν 'Ελληνες, που αποτελούμε την αδιάσπαστη συνέχεια του Ελληνισμού σε όλες τις μορφές του, ότι είμαστε αιώνια ταγμένοι να φυλάμε Θερμοπύλες και Βασιλεύουσες, ενάντια στις επιθέσεις της βαρβαρότητας , του υλισμού , της αποπνευματοποίησης της ζωής και της οποιασδήποτε παγκοσμιοποίησης ,που σαν Κίρκη μαγική ζητά να μας κάνει άβουλα ζώα, δεμένα στο άρμα των οποιωνδήποτε ξένων προς την φύση και το ανθρώπινο Πνεύμα συμφερόντων.

Το Βυζάντιο είχε εκπληρώσει μια ιστορικά πολύ σημαντική αποστολή, όταν τον 8ο αιώνα εμπόδισε την εισβολή της Ασίας στην Ευρώπη , πολύ πριν η Ευρώπη κατορθώσει να επιτύχει την ιστορική της ενότητα. Και πέρα από αυτό, το Βυζάντιο πρόσφερε στην Δύση μια μεγάλη υπηρεσία, έχοντας συντηρήσει το ελληνικό πνεύμα με τρόπο μάλιστα γνήσιο και καθαρό, κάτι που μόλις μετά την Αναγέννηση παραδέχτηκαν οι Δυτικοί. Και κάτι ακόμα , που η Δύση μεχρι τις αρχές του 20ου αιώνα αγνοούσε:

Η σχέση των Βυζαντινών με τον Θεό είχε τις μεγάλες ώρες της , που δεν έχουν να κάνουν με δογματικές συγκρούσεις, αλλά βρίσκονται στα μνημεία του γραπτού λόγου, στις προσωπικότητες των σοφών, όπως ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος,  στην αρχιτεκτονική των ταπεινών βυζαντινών ναών, που σαν μάνα αγκαλιάζουν το εκκλησιαστικό πλήρωμα των πιστών ,λες και ο ουρανός να κατεβαίνει στη γη, στην αγιογραφία των ασκητικών μορφών των Αγίων και των Μαρτύρων, που μοιάζουν παράθυρα προς την ουράνια πολιτεία.

Πάνω σε αυτά τα θεμέλια στήθηκε η χριστιανική Ευρώπη ,από τη Ραβέννα και τη Φλωρεντία μέχρι το Αουγκσμπουργκ του Λούθηρου, την Τριερ του Αγ.Αθανάσιου, την Λυών του Αγ.Ειρηναίου, και τα μοναστήρια της Ιρλανδίας.

Η Πόλη δεν Εάλω, όσο ο καθένας από εμάς  με επίγνωση του ιστορικού μας ρόλου γρηγορεί και στέκει στην Πίστη των Πατέρων. Και η Πόλη σαν Ιδέα , σαν κοιτίδα ιερή του Γένους μας , πάλι μπορεί να γίνει δική μας,  μόνο αν αποκαταστήσουμε στην δική μας ζωή και στην ιστορία της ελληνικής πατρίδας μας, τη σχέση των Βυζαντινών Πατερων μας με το Θεό.

Τότε η Πόλη θα μας ανήκει και πάλι, θα μας δοθεί σαν Αντίδωρο της Αγάπης του Θεού, στην Θυσία που θα του προσφέρουμε γυρνώντας στις ρίζες μας, " την πάσαν  Ελπίδα ημών και την Ζωήν ημών Αυτώ , τω Βασιλεί του Κόσμου, αποθέμενοι".

Αιωνία η Μνήμη των Πατέρων μας.

ΓΒ

* Ο κ. Γ.Βλαχόπουλος είναι δικηγόρος στο Μόναχο, μέλος του ΔΣ της Ελληνικής Κοινότητας Μονάχου, του ΔΣ της Ομοσπονδίας Ελληνικών Κοινοτήτων Γερμανίας και Σύμβουλος του Προέδρου ΣΑΕ

www.vlachopoulos.info