Ο μουσικός παράδεισος... της Ελένης Καραΐνδρου - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Ελένη Καραΐνδρου. Ένα όνομα γνωστό όχι μόνον στο ελληνικό αλλά στο παγκόσμιο μουσικό στερέωμα. Μια μεγάλη Ελληνίδα μουσικοσυνθέτρια, που οι μελωδίες της έχουν ταξιδέψει σε όλη τα μήκη και πλάτη του κόσμου, κι έχουν συγκινήσει, συναρπάσει κι αγαπηθεί από τόσους ανθρώπους, κάθε ηλικίας…

Η Ελένη Καραΐνδρου γεννήθηκε στο Τείχιο, ένα ορεινό χωριό της Φωκίδας, τον Νοέμβριο του 1939. Όταν ήταν 7 ετών, ήλθε στην Αθήνα με την οικογένειά της. Σπούδασε πιάνο στο «Ελληνικό Ωδείο», και Ιστορία – Αρχαιολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1967, πήγε στο Παρίσι, όπου σπούδασε Ενορχήστρωση και Διεύθυνση Ορχήστρας στην «Schola Cantorum», και Εθνομουσικολογία στο «École pratique des hautes études». Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, ίδρυσε το «Εργαστήρι Μουσικής Προφορικής Παράδοσης» στο Πνευματικό Κέντρο «Ώρα». Από το 1977 ως το 1982 συνεργάστηκε με τον Μάνο Χατζιδάκι στο Γ΄ Πρόγραμμα του Ραδιοφώνου (εκπομπές για την Παραδοσιακή και την Μεσαιωνική Μουσική). Έχει συνθέσει πολλά έργα για το Θέατρο και – κυρίως – για τον Κινηματογράφο, κι έχει επανειλημμένα τιμηθεί με Κρατικά Βραβεία. Ιδιαίτερα σημαντική είναι βέβαια η συνεργασία της με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο.

«Η μουσική της Ελένης Καραΐνδρου εμπεριέχει τον λόγο και την εικόνα. Είναι ποίηση και κινηματογράφος – φτιαγμένος με ήχους… Εμπεριέχει τον κόσμο. Τον προσωπικό και τον συμπαντικό… Εμπεριέχει την ιστορία. Καταγράφει την χωροχρονική κίνηση του ανθρώπου – κάθε ανθρώπου – μέσα σε μιαν άβυσσο, δείχνοντας την πορεία της προς το φως… Η μουσική της Ελένης Καραΐνδρου είναι το βασικό συστατικό ταινιών του Χριστόφορου Χριστοφή, της Τώνιας Μαρκετάκη, του Λευτέρη Ξανθόπουλου, της Μαργκαρέτε φον Τρόττα και, φυσικά, του Θόδωρου Αγγελόπουλου… » γράφει ο Γιώργος Χαρωνίτης, εκδότης / διευθυντής του περιοδικού «JAZZ & ΤΖΑΖ».

Το 1982, η Ελένη Καραΐνδρου συνέθεσε τη μουσική για την ταινία «Ρόζα» του Χριστόφορου Χριστοφή.

Τον αμέσως επόμενο χρόνο (1983), η μεγάλη συνθέτρια έγραψε τη μουσική για την ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη «Η τιμή της αγάπης». Στ’ αλήθεια, ποιος από μας δεν γνωρίζει και δεν έχει αγαπήσει το ομώνυμο τραγούδι, σε στίχους της Τώνιας Μαρκετάκη;

Το 1984 είναι ένα έτος άρρηκτα συνδεδεμένο με την ταινία – σταθμό του Θόδωρου Αγγελόπουλου, το περίφημο «Ταξίδι στα Κύθηρα». Και αναμφίβολα η Ελένη Καραΐνδρου, με την θεσπέσια εκείνη μουσική επένδυση της ταινίας, ζέστανε μ’ έναν τρόπο μαγικό και ταξίδεψε τις ψυχές όλων μας ακόμη πιο πέρα από τα Κύθηρα…

«Μια μεγάλη, μια κορυφαία στιγμή… – γράφει ο Γιώργος Χαρωνίτης – Και για τον κινηματογράφο και για τη μουσική… Και για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και για την Ελένη Καραΐνδρου, η χημεία αυτή εικόνων και ήχων λειτουργεί υπέροχα και εγκαινιάζει μια δημιουργική συνεργασία χωρίς προβλεπόμενο σημείο λήξης. Η Ελένη Καραΐνδρου, μέσα από αυτή τη σύμπραξη, είναι σαν να βρίσκει την ουσιαστική της μουσική ταυτότητα – και την καλλιεργεί έκτοτε με τρόπο βέλτιστο κάθε φορά…».

«Ευχαριστώ τον Γιώργο Νταλάρα – γράφει η Ελένη Καραΐνδρου – που αγάπησε το τραγούδι μου Ταξίδι στα Κύθηρα και το έντυσε με τ’ ανεξίτηλα χρώματα της φωνής του».

Πιστεύω απόλυτα πως το βασικό μουσικό μοτίβο της ταινίας, το περίφημο «Κονσέρτο – Θέμα Αλέξανδρου», μία ξεχωριστή στιγμή έμπνευσης της Ελένης Καραίνδρου, αποτελεί ένα από τα ωραιότερα και συναρπαστικότερα μουσικά κομμάτια που έχουν ποτέ γραφτεί… Πρόκειται για μια μελωδία, που με τις πρώτες κιόλας νότες καταφέρνει μ’ έναν τρόπο συγκλονιστικό να ανατείνει κάθε ανθρώπινη ψυχή στο ύψιστο σημείο της απόλαυσης…

Ο ίδιος ο Θόδωρος Αγγελόπουλος έχει πει χαρακτηριστικά: «Η μουσική της Ελένης Καραΐνδρου δεν συνοδεύει την εικόνα – μπαίνει στην εικόνα, γίνεται αναπόσπαστο σημείο της εικόνας. Θα ’λεγα, παίρνει μέρος από αυτό που ονομάζεται anima, έτσι που στο τέλος να μην μπορείς να ξεχωρίσεις το ένα από το άλλο – είναι τόσο δεμένα… Θεωρώ… την Ελένη από τους καλύτερους μουσικούς του κινηματογράφου που υπάρχουν στον κόσμο».

Ο εξαιρετικός κριτικός του Κινηματογράφου Γιάννης Μπακογιαννόπουλος, με μια μόνο φράση, εκφράζει μια πανθομολογούμενη, μεγάλη αλήθεια: «Η Ελένη Καραΐνδρου έγραψε μια μουσική σπαρακτικής ευαισθησίας» («Η Καθημερινή», 1984).

Και ο Γιώργος Χαρωνίτης παρατηρεί πως «Από το Ταξίδι στα Κύθηρα και μετά, γίνεται σαφές ότι η Ελένη Καραΐνδρου έχει βρει έναν ξεκάθαρο δρόμο για να κάνει τη μουσική όνειρο – και το όνειρο μουσική…».

Δυο χρόνια μετά, το 1986, ακολουθεί «Ο Μελισσοκόμος» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, και πάλι με μια συναρπαστική μουσική επένδυση από την Ελένη Καραΐνδρου…

Πόσοι, στ’ αλήθεια, από μας δεν έχουν σιγοψιθυρίσει το περίφημο «Βαλς του γάμου» απ’ αυτή την ταινία; Πόσοι από μας, με τα μάτια κλειστά, δεν έχουν λικνιστεί στον μαγευτικό ρυθμό αυτού του βαλς, αγκαλιά με τις αναμνήσεις, τις προσδοκίες και τα όνειρά τους;

Το 1988, η Ελένη Καραίνδρου συνέθεσε τη μουσική για την εξαιρετική ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Τοπίο στην ομίχλη». Πιστεύω πως το κυρίαρχο μουσικό μοτίβο του έργου, το «Θέμα του πατέρα – Adagio», παρά τη βαθιά μελαγχολία που αποπνέει, προκαλεί σε όλους μας ένα αίσθημα βαθύτατης ευδαιμονίας, μιας ευδαιμονίας που αναμφισβήτητα απορρέει από την επαφή μας με μια αριστουργηματική καλλιτεχνική δημιουργία…

«Η ζωή και η τέχνη έχουν ανάγκη από ανθρώπους που ξέρουν και μπορούν να γεννούν συναισθήματα. Η Ελένη Καραΐνδρου είναι άνθρωπος που γεννά μουσική, δηλαδή γεννά καθαρό συναίσθημα, που παίρνει μορφή ηχητικών εικόνων, χρωματισμένων στιγμιαία, αλλά έντονα, με πόνο, χαρά, λύπη, έκσταση, μελαγχολία, έρωτα, μυστήριο…» γράφει ο Γιώργος Χαρωνίτης.

Έξοχα εναρμονισμένη με την ατμόσφαιρα της ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Το βλέμμα του Οδυσσέα» (1995) είναι και η μουσική της Ελένης Καραΐνδρου…

«Η ιστορία της μουσικής της Ελένης Καραΐνδρου ξεκινά από τα βάθη της αρχαίας ελληνικής ύπαρξης και φθάνει στο σήμερα – το κοσμικό σήμερα. Μέσα από περιπλανήσεις, αναζητήσεις, οράματα, παλινδρομήσεις ανάμεσα στο πραγματικό όνειρο και την ονειρική πραγματικότητα, σχηματοποιείται με ηχητικές εικόνες που δεν αναφέρονται σε χώρο και χρόνο. Μοιάζουν να ίπτανται ανάμεσά μας… Έτσι, στη μουσική της Ελένης Καραΐνδρου δεν έχουν τόση σημασία οι καταβολές και οι επιδράσεις, οι εκλεκτικές συγγένειες, οι διαλεκτικές σχέσεις, οι χρηστικές αξίες – το κέντρο της είναι πάντα το συναίσθημα και ο άνθρωπος» παρατηρεί ιδιαίτερα εύστοχα ο Γιώργος Χαρωνίτης.

Η μουσική που έγραψε η Ελένη Καραίνδρου για την ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Μια αιωνιότητα και μια μέρα» (1998) σίγουρα κατακλύζει τις ψυχές όλων μας με μια επουράνια γαλήνη· μια γαλήνη που εξακολουθεί να κυριαρχεί μέσα μας, ακόμη κι όταν το σύντομο, μαγικό αυτό άκουσμα φθάσει στο τέλος του…

Στην τελευταία ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Η σκόνη του χρόνου» (2008), μια ταινία για τον έρωτα, πέρα από τον χρόνο και πέρα από τα σύνορα, η μουσική της Ελένης Καραΐνδρου μοιάζει στ’ αλήθεια να ξεπερνά τα όρια μιας άψογης ανθρώπινης δημιουργίας και να περιβάλλεται από την αχλύ μιας εξωπραγματικής τελειότητας…

Ακούγοντας κανείς το «Χορευτικό θέμα» της ταινίας νοιώθει να στροβιλίζονται σκέψεις και συναισθήματα μέσα στη σκέψη και στην ψυχή του, σ’ έναν χορό ονείρου, μέσα σ’ έναν χώρο ολόφωτο, πέρα και πάνω από τα ανθρώπινα…

Ο συγγραφέας Michael Walsh έχει γράψει το εξής εκπληκτικό για την Ελένη Καραΐνδρου: «Αν ο Όμηρος είχε συνθέσει μουσική, θα ήταν κάπως έτσι: σκοτεινή και μελαγχολική, αποπνέοντας τη γλυκιά αίσθηση του ζεστού κόκκινου κρασιού και την αρμύρα της θάλασσας. Θρηνητική και ερωτική συνάμα, η μουσική εκείνη θα τραγουδούσε την αγάπη και τον χαμό, το πάθος που σπρώχνει τον άνθρωπο να μεγαλουργεί…»· ο ποιητής, συγγραφέας και ζωγράφος Lawrence Ferlinghetti παρομοιάζει τη μουσική της Ελένης Καραΐνδρου με θάλασσα, «τη μεγάλη τραγική δύναμη σε όλη την ελληνική τέχνη»· και ο εκδότης Γιώργος Χαρωνίτης, ο οποίος έχει ιδιαίτερα ασχοληθεί με το έργο της, σημειώνει: «Στην ουσία, η Ελένη Καραΐνδρου δεν εξυπηρετεί ανάγκες, σκηνοθετικές ή άλλες. Μόνο την έκφραση του συναισθήματος εξυπηρετεί, μόνο την υλοποίηση του ονείρου προβάλλει. Στηρίζεται στο δικό της συναίσθημα και βρίσκει τη φόρμα του. Η απλή / περίπλοκη διαδικασία που ονομάζεται σύνθεση, στα χέρια, το μυαλό και την καρδιά της Ελένης Καραΐνδρου παίρνει μια ονειρική διάσταση, που ταυτόχρονα δείχνει εξόχως εξωπραγματική και απόλυτα προσγειωμένη. Μια απλή, όμορφη μελωδία γεννιέται από το πουθενά, ένα θέμα αρχίζει να ταξιδεύει, να αναπτύσσεται, να περιπλανιέται, να αλλάζει μορφές, να γίνεται τελικά ένα μ’ εμάς – ή να γινόμαστε εμείς αυτό…».

Ένα είναι σίγουρο, ότι η σκόνη… του χρόνου θα αφήσει ανέγγιχτο το έργο της Ελένης Καραΐνδρου και ότι, όσα χρόνια κι αν περάσουν, αυτό το έργο θα παραμένει περιβλημένο από εκείνη την διακριτική και αδιόρατη χρυσόσκονη… της αθανασίας…

Ολοκληρώνοντας αυτό το σύντομο αφιέρωμά μου στην μεγάλη μουσικοσυνθέτρια, θα ήθελα να καταγράψω κάποια λόγια της ίδιας· λόγια που εκφράζουν τόσο άμεσα την ευγένεια, την τρυφερότητα και της ευαισθησία της ψυχής της… Γράφει, λοιπόν, η Ελένη Καραΐνδρου, προτάσσοντας το ακόλουθο δίστιχο από τους «Προσανατολισμούς» του Οδυσσέα Ελύτη:

Ο χρόνος είναι γλήγορος ίσκιος πουλιών

Τα μάτια μου ορθάνοιχτα μες στις εικόνες του

«Κι εγώ με τα μάτια της ψυχής αγγίζω ξανά μνήμες, πρόσωπα, ήχους, κινήσεις, βλέμματα. Και γεμίζω ευγνωμοσύνη. Γι’ αυτές τις πολύτιμες εικόνες που ταξιδεύουν μαζί μου, μέσα στο χρόνο, ζωντανεύοντας στιγμές συντροφικότητας, δημιουργίας, πάθους κι αυταπάρνησης. Πρόσωπα ασκητικής προσήλωσης, αγιασμένα από το βάσανο της ταγμένης ζωής. Θόδωρος, Τώνια, Μαργκαρέτε…

Ψυχές αδελφικές, χαμένες μέσα σε κόσμους του ονείρου, αρθρώνοντας τη μόνη γλώσσα που δε γνωρίζει σύνορα. Μύστες του μαγικού κόσμου της μουσικής. Σύντροφοι στα μυστικά ταξίδια της αυτογνωσίας: Λευτέρης, Βαγγέλης, Σωκράτης, Νίκος, Νέλλη, Δημήτρης, Ανδρέας, Χρήστος, Γιαν, Στέλλα, Σπύρος, Γιάννης, Μάρκος, Τάκης, Ντέιβιντ…

Χωρίς εσάς τι θα ήταν τα ταξίδια μου;»

Ε.Κ.

Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου

*Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και ποιήτρια