«Τότε στην Προύσα που είχαμε ζωή» - Της Καλλιόπης Βλάχου - Κριτική Κωνσταντίνου Κορίδη*

Η πρώτη συγγραφική κατάθεση στην κατηγορία του μυθιστορήματος, συνήθως αντιμετωπίζεται με κάποιες επιφυλάξεις. Ενδέχεται να περάσει απαρατήρητη ή σχεδόν απαρατήρητη. Οι λόγοι είναι πολλοί: Εν μέρει δικαιολογημένοι και εν μέρει αδικαιολόγητοι, γιατί ενδέχεται μια στάση αδιαφορίας να σημάνει και το πάτημα του φρένου για τη μετέπειτα εξέλιξη του συγγραφέα – του όποιου συγγραφέα.

Πολλοί αξιόλογοι δημιουργοί, ύστερα από το πρώτο βιβλίο τους δεν αξιώθηκαν να προχωρήσουν εκδοτικά όπως οι ίδιοι επιθυμούσαν ή όπως τους άρμοζε. Σιώπησαν για πάντα. Η όποια ανακάλυψή τους ετεροχρονισμένα, στην ουσία, δεν προσθέτει κάτι. Θυμίζει φλέβα πολύτιμου μετάλλου που νεκρώθηκε κάτω από διάφορες γεωλογικές συνθήκες.

Σπάνια βρίσκεται ο ενδεδειγμένος επιστήμονας ο οποίος θα επισημάνει ό,τι δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν οι προηγούμενοι. Ζωντανό παράδειγμα η περίπτωση του Ανδρέα Κάλβου. Την αξία και τη δόξα του δημιουργού των «Ωδών» την οφείλουμε στον Κωστή Παλαμά. Στο σημείο αυτό επισημαίνω μια αλήθεια, που, πρωτίστως, ενδιαφέρει τον εκδότη και εν πολλοίς τον κριτικό και στη συνέχεια τον αναγνώστη. Ο πρώτος ανακαλύπτει την αξία του επίδοξου συγγραφέα, ο δεύτερος ακτινογραφεί τις ικανότητές του και ο τρίτος τον εγκολπώνεται και τον οικειοποιείται. Όλα αυτά, βέβαια, όταν υπάρχει σωστή και αντικειμενική κριτική.

Το πρώτο μυθιστόρημα της Καλλιόπης Βλάχου, με τον τίτλο «Τότε στην Προύσα που είχαμε ζωή» (εκδόσεις Ιωλκός, 2009) έχει όλα τα βασικά στοιχεία του μύθου και του ιστορήματος. Στοιχεία που δημιουργούν κυρίως ατμόσφαιρα, με επίκεντρο πάντα τον άνθρωπο και τα έργα του. Ήδη ο τίτλος μας προϊδεάζει.

Αμέσως έρχεται στη μνήμη μας η Μικρασιατική Καταστροφή, ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του 20ού αιώνα και μια από τις μαύρες σελίδες τής Παγκόσμιας Ιστορίας, το μέγεθος της οποίας χάνεται στα βάθη της αυθαιρεσίας αυτών, που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες των λαών.

Αν και έχουν περάσει, από τότε, 90 χρόνια περίπου, το παράπονο των προσφύγων αιωρείται ακόμη στον ουρανό της Ελλάδας. Αν και ανδρώθηκαν από τότε τρεις γενιές, η μνήμη συντηρεί, στο ακέραιο τη δόξα και τα πάθη των Ελλήνων της Μικρασίας.

Η Καλλιόπη Βλάχου στο πρώτο της μυθιστόρημα νηφάλια και απροκάλυπτα σκιαγραφεί τη ζωή δύο νέων ανθρώπων, που δεν μπόρεσαν να χαρούν την ευτυχία τους, γιατί, άλλοι αποφάσισαν γι’ αυτούς και άλλοι μπήκαν στη μέση και τους ρήμαξαν ψυχικά.

Η όλη δομή του μυθιστορήματος είναι διανθισμένη με τις συνήθειες ζωής εκείνης της εποχής και γίνεται μ’ έναν τρόπο υποβλητικό. Είναι η γυναίκα του σήμερα που οδηγείται στο παρελθόν, ύστερα από μια επίσκεψη στην Προύσα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού στο χρόνο αρχίζουν ν’ αποκαλύπτονται μέσα της γεγονότα μιας προηγούμενης ζωής. Το ταξίδι αρχίζει το 1914 στην όμορφη πόλη της Μικρασίας, εκεί όπου διαμορφώνεται ο χαρακτήρας της, ωριμάζει η προσωπικότητά της και σταματά στη σύγχρονη Ελλάδα.

Όλο το ιστορικό πλαίσιο εκείνης της ταραγμένης εποχής γίνεται ο καμβάς, που πάνω του θα γεννηθεί, αλλά και θα αποτυπωθεί, μια βαθιά ιστορία αγάπης. Ο προσωπικός αφηγηματικός λόγος τής ηρωίδας, με τα αλλεπάλληλα συμβάντα και τους έντονους κραδασμούς τής επερχόμενης καταστροφής, που δε θέλει ενδόμυχα να πιστέψει το ελληνικό στοιχείο, γίνεται βουβός σπαραγμός, τύραννος κι εκτελεστής της πιο βαθιάς αγάπης. 

Για να δομηθεί αρχιτεκτονικά ένα μυθιστόρημα όπως αυτό της Καλλιόπης Βλάχου, θα απαιτηθεί όπως αντιλαμβάνεται ο συνειδητός αναγνώστης, συγγραφική δεινότητα έξω από τους γνωστούς κανόνες δομής και τεκμηρίωσης. Εδώ χρειάζεται γερός σπόνδυλος, ο οποίος θα αντέξει τα αλλεπάλληλα βάρη, ιδιαίτερα αυτά που συγκεντρώνονται και διαπληκτίζονται μεταξύ τους, έτσι ώστε ο πόνος όλων αυτών των ανέλπιστων συμβάντων να εστιαστεί και να μετρηθεί στο μέγεθος που δεν ελέγχεται πλέον. 

Η προσωπική αφήγηση σε τέτοιες περιπτώσεις προσφέρεται περισσότερο και δημιουργεί όλη αυτήν την ατμόσφαιρα της κάθετης υποβολής. Εν συντομία η αφήγηση, σε πρώτο ενικό πρόσωπο, μάς δίνει την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τα γεγονότα, να γίνουμε ένα μ’ αυτά χωρίς την παραμικρή αποστασία, όπως την εννοούμε και όπως ακριβώς είναι.

Το αφηγηματικό παραλήρημα που γεμίζει της σελίδες του βιβλίου στοιχειοθετεί μια άλλη Αποκάλυψη εξίσου τραγική και πολύ ανθρώπινη. Τραγική για όσα επεξεργάζονται κάποιοι σε βάρος κάποιων και ανθρώπινη γιατί ο πόνος είναι δεμένος με το βίο τού ανθρώπου σε όλες και με όλες τις μορφές του.

Η αφηγήτρια του βιβλίου «Τότε στην Προύσα που είχαμε ζωή», η συγγραφέας Καλλιόπη Βλάχου, διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία του λόγου που μπορούν και δομούν ένα μυθιστόρημα που δεν απέχει από την αλήθεια. Η μυθοπλασία των ιστορικών γεγονότων γίνεται με προπομπό την οδυνηρή αλήθεια, αλλά και το στίγμα της βαθύτερης αιτίας που άλλαξε την πορεία μιας χώρας κι ενός λαού.

Όταν μιλούμε για τη Μικρασιατική Καταστροφή, μιλούμε πάντα βάσει αυτών που μας άφησαν οι μάρτυρές της και οι συγγραφείς, οι λογοτέχνες και οι ποιητές. Το μυθιστόρημα της Καλλιόπης Βλάχου –μυθιστόρημα αυτογνωσίας και προβληματισμού– ανοίγει κλειστά παράθυρα, ανοίγει πόρτες και διαδρόμους για να μπει πλούσιο το φως μέσα στο οποίο μπορεί και κάνει τη δική του αποτίμηση ο αναγνώστης. 

Η συγγραφέας, μέσα από τις σελίδες του εγχειρήματός της, καταθέτει την ίδια την ψυχή της. Αυτολυτρώνεται. Μαζί της κι εμείς. Οι τελικοί κριτές της: Οι αναγνώστες της.

*Ο κ. Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης διευθύνει τις εκδόσεις Ιωλκός από το 1996. Παράλληλα είναι επιμελητής εκδόσεων και υπεύθυνος γνωστών ιστορικών και λογοτεχνικών σειρών βιβλίων.

Η κριτική δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΖΩΝΗ