Οδυσσέα Ελύτη «Τα ρω του έρωτα» - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

«Οι άγγελοι τραγουδάνε. Και οι ερωτευμένοι επίσης. Πίσω από κάθε ανάταση, από κάθε μεράκι, μια κιθάρα περιμένει έτοιμη να πάρει τα λόγια και να τα ταξιδέψει από χείλη σε χείλη. Δεν είναι λίγο αυτό. Είναι η χαρά να δίνεις χαρά στους άλλους, είναι αυτό που μας βαστάει στη ζωή. Γι’ αυτό, κοντά στα ποιήματά μου, δοκίμασα να γράψω και μερικά τραγούδια, χωρίς να τα υποτιμώ καθόλου. Έτσι ή αλλιώς, μιλά κανείς για τα ίδια πράγματα που αγαπά, και από κει και πέρα το λόγο έχουν αυτοί που θα τ’ ακούσουν. Λένε πως το είδος έχει ορισμένους κανόνες. Δεν τους ξέρω και, πάντως, δεν ενδιαφέρθηκα ή δεν μπορούσα ίσως να τους ακολουθήσω. Δουλεύει ο καθένας όπως νιώθει. Και η θάλασσα είναι απέραντη, τα πουλιά μυριάδες, οι ψυχές όσες και οι συνδυασμοί που μπορούν να γεννήσουν οι ήχοι και τα λόγια, όταν ο έρωτας και το όνειρο συμβασιλεύουν» γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης – ως εισαγωγικό σημείωμα – στη Συλλογή του «Τα ρω του έρωτα» (Εκδόσεις Αστερίας, Αθήνα 1972). Η Συλλογή περιλαμβάνει τις εξής ενότητες: Μικρές Κυκλάδες, Το θαλασσινό τριφύλλι, Η Παναγία των κοιμητηριών, Τα ρω του έρωτα, Τραγούδια από τον Brecht, Τραγούδια από τον Lorca.

Το πρώτο ποίημα της ενότητας Μικρές Κυκλάδες τιτλοφορείται Μαρίνα.

Δώσε μου δυόσμο να μυρίσω

λουΐζα και βασιλικό

Μαζί μ’ αυτά να σε φιλήσω

και τι να πρωτοθυμηθώ.

Τη βρύση με τα περιστέρια

των Αρχαγγέλων το σπαθί

Το περιβόλι με τ’ αστέρια

και το πηγάδι το βαθύ.

Τις νύχτες που σε σεργιανούσα

στην άλλην άκρη τ’ ουρανού

Και ν’ ανεβαίνεις σε θωρούσα

σαν αδελφή του Αυγερινού.

Μαρίνα πράσινό μου αστέρι

Μαρίνα φως του Αυγερινού

Μαρίνα μου άγριο περιστέρι

και κρίνο του καλοκαιριού.

Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη. Τα ποιήματα της ενότητας Μικρές Κυκλάδες, μελοποιημένα από τον Μίκη Θεοδωράκη, και ερμηνευμένα από την Ντόρα Γιαννακοπούλου, κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά σε δίσκο, την άνοιξη του 1964, το δε φθινόπωρο του 1964 κυκλοφόρησαν, επίσης, με ερμηνεύτρια την Σούλα Μπιρμπίλη και διευθυντή ορχήστρας τον Γιώργο Κατσαρό.

Στις Μικρές Κυκλάδες ανήκει και το υπέροχο ποίημα Του μικρού Βοριά.

Του μικρού Βοριά παράγγειλα

να ’ναι καλό παιδάκι

Μη μου χτυπάει πορτόφυλλα

και στο παραθυράκι.

Γιατί στο σπίτι που αγρυπνώ

η αγάπη μου πεθαίνει

Και μες στα δάκρυα την κοιτώ

που μόλις ανασαίνει.

Με πιάνει το παράπονο

γιατί στον κόσμο αυτόνα

Τα καλοκαίρια τα ’χασα

κι έφτασα στο χειμώνα.

Σαν το καράβι που άνοιξε

τ’ άρμενα κι αλαργεύει

Θωρώ να χάνονται οι στεριές

κι ο κόσμος λιγοστεύει.

Γεια σας περβόλια γεια σας ρεματιές

γεια σας φιλιά και γεια σας αγκαλιές

Γεια σας οι κάβοι κι οι ξανθοί γιαλοί

γεια σας οι όρκοι οι παντοτινοί.

Το πασίγνωστο αυτό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη, και ερμηνεύτηκε από τη Μαρία Φαραντούρη, τη Σούλα Μπιρμπίλη και τη Ντόρα Γιαννακοπούλου.

Το τελευταίο κατά σειρά ποίημα της ενότητας Μικρές Κυκλάδες φέρει τον τίτλο «Ανάμεσα Σύρο και Τζιά».

Ανάμεσα Σύρο και Τζιά

μικρή φυτρώνει νεραντζιά

η μικρή μου η κοπελιά.

Πόχει τις ρίζες στο βυθό

και τα κλαδιά στον ουρανό

το κορίτσι που αγαπώ.

Πλάσμα δεν είναι ανθρωπινό

δεν είναι μήτε ξωτικό

το κορίτσι που αγαπώ.

Μα ’χει τον ήλιο φορεσιά

τα κύματα περπατηξιά

η μικρή μου η Παναγιά.

Χάϊντε νύφη τής θαλάσσης

τις φαμίλιες θα χαλάσεις.

Νύφη μέσα στα μπουγάζια

με τα πέπλα τα γαλάζια.

Άνεμος να μη σε πιάσει

λούλουδο μη σου χαλάσει.

Κι αν γενεί ποτέ το θάμα

κι αγαπήσεις κάνω τάμα.

Να σου στείλω μια μπρατσέρα

με τον Πολικόν Αστέρα.

Ας απολαύσουμε κι αυτό το τραγούδι (μουσική του Μίκη Θεοδωράκη), με την ανεπανάληπτη φωνή του πρώτου του ερμηνευτή, του Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Το θαλασσινό τριφύλλι είναι ο τίτλος του πρώτου ποιήματος της ομότιτλης ενότητας από τη Συλλογή «Τα ρω του έρωτα».

Μια φορά στα χίλια χρόνια

του πελάγου τα τελώνια

Μες στα σκοτεινά τα φύκια

μες στα πράσινα χαλίκια

Το φυτεύουνε και βγαίνει

πριν ο ήλιος ανατείλει

Το μαγεύουνε και βγαίνει

το θαλασσινό τριφύλλι.

Κι όποιος το ’βρει δεν πεθαίνει

κι όποιος το ’βρει δεν πεθαίνει.

Μια φορά στα χίλια χρόνια

κελαηδούν αλλιώς τ’ αηδόνια

Δε γελάνε μήτε κλαίνε

μόνο λένε μόνο λένε:

- Μια φορά στα χίλια χρόνια

γίνεται η αγάπη αιώνια

Να ’χεις τύχη να ’χεις τύχη

κι η χρονιά να σου πετύχει

Κι από τ’ ουρανού τα μέρη

την αγάπη να σου φέρει.

Το θαλασσινό τριφύλλι

ποιος θα βρει να μου το στείλει

Ποιος θα βρει να μου το στείλει

το θαλασσινό τριφύλλι.

Τα ποιήματα της ενότητας Το θαλασσινό τριφύλλι μελοποίησε ο Λίνος Κόκοτος, ερμήνευσαν η Ρένα Κουμιώτη και ο Μιχάλης Βιολάρης, και κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά σε δίσκο το φθινόπωρο του 1972.

Ποιος από μας δεν γνωρίζει και δεν έχει αγαπήσει Το δελφινοκόριτσο;

Εκεί στης Ύδρας τ’ ανοιχτά και των Σπετσώ

να σου μπροστά μου ένα δελφινοκόριτσο

- Μωρέ του λέω πού ’ν το μεσοφόρι σου

έτσι γυμνούλι πας να βρεις τ’ αγόρι σου;

- Αγόρι εγώ δεν έχω μου αποκρίνεται

βγήκα μια τσάρκα για να δω τι γίνεται.

Δίνει βουτιά στα κύματα και χάνεται

ξανανεβαίνει κι απ’ τη βάρκα πιάνεται.

Θε μου συχώρεσέ μου σκύβω για να δω

κι ένα φιλί μού δίνει το παλιόπαιδο.

Σα λεμονιά τα στήθη του μυρίζουνε

κι όλα τα μπλε στα μάτια του γυαλίζουνε.

- Χάϊντε μωρό μου ανέβα και κινήσαμε

πέντε φορές τους ουρανούς γυρίσαμε.

Στην ενότητα Η Παναγία των κοιμητηριών ανήκει Το κοχύλι, ένα πολύ όμορφο, αλλά όχι ιδιαίτερα γνωστό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη.

Έπεσα για να κολυμπήσω

κι άφησα την καρδιά μου πίσω.

Άφησα την καρδιά μου χάμω

σαν το κοχύλι μες στην άμμο.

Πέρασαν όλες οι κοπέλες

με τα μαγιό και τις ομπρέλες.

Ύστερα πέρασαν οι φίλοι

κανείς δε βρήκε το κοχύλι.

Χρόνους και χρόνους κολυμπάω

πού να ’ν η αγάπη για να πάω.

Έφαγε η θάλασσα το βράχο

κι έμεινε το νησί μονάχο.

Στην ενότητα Ο χαμαιλέων ξεχωρίζει το ποίημα Ο Αύγουστος, η συντομία του οποίου είναι αντίστροφα ανάλογη προς την ομορφιά του.

Ο Αύγουστος ελούζονταν μες στην αστροφεγγιά

κι από τα γένια του έσταζαν άστρα και γιασεμιά.

Αύγουστε μήνα και Θεέ σε σένανε ορκιζόμαστε

πάλι του χρόνου να μας βρεις στο βράχο να φιλιόμαστε.

Απ’ την Παρθένο στο Σκορπιό χρυσή κλωστή να ράψουμε

κι έναν θαλασσινό σταυρό στη χάρη σου ν’ ανάψουμε.

Ο Αύγουστος ελούζονταν μες στην αστροφεγγιά

κι από τα γένια του έσταζαν άστρα και γιασεμιά.

Στην ίδια ενότητα, αναμφίβολα ξεχωρίζει το ποίημα Τα κορίτσια του Ισπαχάν.

Ακολουθεί η ενότητα Τα ρω του έρωτα, αποτελούμενη από 28 τετράστιχα ποιήματα. Μοναδική εξαίρεση το 24^ο, το οποίο είναι πεντάστιχο.

Τι να ’γινε το μαξιλάρι

που ’χε απ’ τα λόγια μας γεμίσει.

Στον ουρανό θα το ’χει πάρει

άγγελος για ν’ αποκοιμίσει

κάτι που πια δε θα γυρίσει.

Την έκτη ενότητα (Τραγούδια από τον Brecht) απαρτίζουν 4 ποιήματα από τον Κύκλο με την Κιμωλία του Brecht – σε ελληνικούς στίχους του Οδυσσέα Ελύτη. Όπως είναι γνωστό, τα ποιήματα αυτά μελοποιήθηκαν από τον Μάνο Χατζιδάκι. Ένα απ’ αυτά, το οποίο με ιδιαίτερη επιτυχία ερμήνευσαν και ο Γιώργος Μούτσιος και ο Γιώργος Ζωγράφος, είναι το Τέσσερις στρατηγοί.

Τέσσερις στρατηγοί κινάν και παν

για πόλεμο στο μακρινό το Ιράν.

Μα ο πρώτος από πόλεμο δεν κάτεχε

ο δεύτερος στις κακουχιές δεν άντεχε

ο τρίτος ήταν υποκείμενο γελοίο

κι ο τέταρτος φοβότανε το κρύο.

Τέσσερις στρατηγοί κινάν και παν

αλλά δε φτάνουνε ποτέ στο Ιράν.

Στην ενότητα αυτή ανήκει και το περίφημο Ανάγκη να σε πάρω εγώ.

Ανάγκη να σε πάρω εγώ

που έτσι σ’ απαρατήσανε

μονάχο κι έρμο κι ορφανό

παιδάκι μου πώς σ’ αγαπώ

σε μαύρες μέρες και σκληρές

μη μου ζητάς το αδύνατο.

Δρόμο σε πήγα δρόμο μακρινό

νυχτόημερα βαδίζοντας

πείνασα και ματώθηκα

κι ήταν το γάλα σου ακριβό

μα να σ’ αφήσω δε μπορώ

παιδάκι μου σε πόνεσα.

Το ρούχο το μεταξωτό

μες στο ποτάμι το ’ριξα

φτωχά κουρέλια σού φορώ

πλένω σε και βαφτίζω σε

με το κατάψυχρο νερό

μην κλαις και μου πικραίνεσαι.

Η έβδομη και τελευταία ενότητα (Τραγούδια από τον Lorca) της Συλλογής «Τα ρω του έρωτα» αποτελείται από ποιήματα του Lorca, σε ελληνική ποιητική απόδοση από τον Οδυσσέα Ελύτη. Τα πρώτα «Εφτά τραγούδα από τον Λόρκα», με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, και ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη, κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 1971. Ανάμεσά τους, σίγουρα ξεχωρίζει το Χαμός από αγάπη.

- Τι να ’ναι κείνο που φωτά

Μάννα στα δώματα ψηλά;

- Κοιμήσου γιε μου κι είναι αργά

σήμανε η ώρα έντεκα.

-Μάννα στα μάτια μου για δες

λάμπουνε τέσσερις φωτιές.

- Δεν είναι τίποτα έλα πια

είν’ τα μπακίρια αστραφτερά.

Μέσα στη νύχτα και στη ζέστη

φέγγαν οι τοίχοι απ’ τον ασβέστη.

Τη φυσαρμόνικα γλυκά

παίζανε Σεραφείμ μικρά.

Μάννα μου ευθύς που ξεψυχήσω

μηνύσετέ το στους ανθρώπους.

Κατά Βοριά κατά Νοτιά

μαντάτα στείλετε πικρά.

Οι πόρτες τ’ ουρανού χτυπούσαν

όλα τα δάση αχολογούσαν.

Ψηλά δεν έβλεπες κανένα

κι οι φλόγες φούντωναν ολοένα.

Στη Συλλογή «Τα ρω του έρωτα» ανήκουν και οι ενότητες 1) Οι ανορθογραφίες [ποιήματα: Τα γατιά, Η ταράτσα και το παράθυρο, Το «Τετράδιον της Μαθητρίας», Η ρουλέτα, Η Alfa Romeo, Έχει κι ο φτωχός πουλί, Οι δυο Παράδεισοι] και 2) Τ’ αφανέρωτα [ποιήματα: Το βεγγαλικό, Το Μαγισσάκι, Τα όσα η μοίρα μου ’γραφε, Ο ταμένος, Όλα τα πήρε το καλοκαίρι, Το παράπονο, Ο Αγαμέμνων]. Οι δύο αυτές ενότητες δεν περιλαμβάνονται στην έκδοση του 1972 (Εκδόσεις Αστερίας).

«Όλα τα πήρε το καλοκαίρι»

Όλα τα πήρε το καλοκαίρι

τ’ άγριο μαλλί σου στην τρικυμία

το ραντεβού μας η ώρα μία

Όλα τα πήρε το καλοκαίρι

τα μαύρα μάτια σου το μαντίλι

την εκκλησούλα με το καντήλι

Όλα τα πήρε το καλοκαίρι

κι εμάς τους δύο χέρι με χέρι.

Όλα τα πήρε το καλοκαίρι

με τα μισόλογα τα σβησμένα

τα καραβόπανα τα σχισμένα

Μες στις αφρόσκονες και τα φύκια

όλα τα πήρε τα πήγε πέρα

τους όρκους που έτρεμαν στον αέρα

Όλα τα πήρε το καλοκαίρι

κι εμάς τους δύο χέρι με χέρι.

Πράγματι! «Όλα τα πήρε το καλοκαίρι», κατά τον Οδυσσέα Ελύτη. Όμως, όλων των χρόνων τα καλοκαίρια δεν πρόκειται να μας πάρουν αυτούς τους υπέροχους στίχους από «Τα ρω του έρωτα» του μεγάλου μας ποιητή… Αυτούς τους μαγικούς, τους αθάνατους, τους χιλιοτραγουδημένους στίχους που ο καθένας μας κρύβει σαν θησαυρό πολύτιμο μες στην ψυχή του, όταν βέβαια ο έρωτας και τ’ όνειρο συμβασιλεύουν…

*Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου είναι καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και ποιήτρια