Πάμπλο Νερούντα, ένας Αθάνατος Ποιητής... - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Πάρε μου το ψωμί, αν θες,

πάρε μου τον αγέρα, μα

μη μου παίρνεις το γέλιο σου…

… γιατί θα πεθάνω.

(Απόσπασμα από το ποίημα «Το γέλιο σου»)

Ο Πάμπλο Νερούντα (το πραγματικό του όνομα ήταν Νεφταλί Ρικάρδο Ρέγιες Μπασσάλτο), μία από τις μεγαλύτερες μορφές στον χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1904 στην πόλη Παρράλ της Χιλής. Έναν μήνα μετά την γέννησή του, πέθανε από φυματίωση η μητέρα του Ρόζα, δασκάλα στο επάγγελμα, και ο πατέρας του Χοσέ, σιδηροδρομικός υπάλληλος, μετακόμισε στην πόλη Τεμούκο, όπου και ξαναπαντρεύτηκε την Τρινιντάντ, «τον φύλακα άγγελο της παιδικής μου ηλικίας», όπως είχε ομολογήσει αργότερα ο ίδιος ο ποιητής.

Είχε ξεκινήσει να γράφει ποιήματα σε ηλικία μόλις 10 ετών, αλλά, επειδή ο πατέρας του αδιαφορούσε για τις λογοτεχνικές του ανησυχίες, και με κάθε τρόπο τον αποθάρρυνε συνεχώς, άρχισε από το 1946 να υπογράφει τα ποιήματά του με το ψευδώνυμο «Πάμπλο Νερούντα», έχοντας υιοθετήσει το επώνυμο του Τσέχου συγγραφέα και ποιητή Γιαν Νερούντα, το δε μικρό όνομα – όπως πιθανολογείται – από τον Γάλλο ποιητή Πωλ Βερλαίν. Ο ψηλός, ντροπαλός και ιδιαίτερα εσωστρεφής Πάμπλο πέρασε τα μαθητικά του χρόνια στο Τεμούκο, διαβάζοντας αμέτρητα βιβλία και γράφοντας ποιήματα, τα οποία δημοσιεύονταν σε τοπικές εφημερίδες και περιοδικά.

Σε ηλικία 17 ετών, το 1921, μετακόμισε στο Σαντιάγο, την πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη της Χιλής, για να σπουδάσει Γαλλική Φιλολογία. Κατά το διάστημα των σπουδών του, τις οποίες όμως δεν ολοκλήρωσε για χάρη της ποίησης, εκδόθηκαν δύο ποιητικές συλλογές του: 1) «Crepusculario» («Βιβλίο της δύσης»), το 1923, και 2) «Veinte poemas de amor y una cancion desesperada» («Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα απελπισμένο τραγούδι»), το 1924. Αυτές οι δύο συλλογές, περιελάμβαναν τα ποιήματα της νιότης του, με τα οποία έγινε ιδιαίτερα γνωστός…

Άφησε λεύτερα τα χέρια μου

Άφησε λεύτερα τα χέρια μου

και την καρδιά μου, άφησε λεύτερη!

Άφησε τα δάχτυλά μου να τρέξουν

στους δρόμους του κορμιού σου.

Το πάθος – αίμα, φωτιά, φιλιά –

με ανάβει με τρεμουλιαστές φλόγες.

Αλλά εσύ δεν ξέρεις τι είναι τούτο!

Είναι η καταιγίδα των αισθήσεών μου

που διπλώνει τον ευαίσθητο δρυμό των νεύρων μου.

Είναι η σάρκα που φωνάζει με τις διάπυρες γλώσσες της!

Είναι η πυρκαγιά!

Και συ είσαι εδώ, γυναίκα σαν άθικτο ξύλο,

τώρα που η καμμένη μου ζωή πετάει

προς το γεμάτο με άστρα, σαν τη νύχτα, σώμα σου!

Άφησε λεύτερα τα χέρια μου

και την καρδιά μου, άφησε λεύτερη!

Δεν είναι έρωτας, είναι επιθυμία που ξεραίνεται και σβήνει,

είναι καταιγισμός από ορμές,

προσέγγιση του απίθανου,

αλλά υπάρχεις εσύ,

υπάρχεις εσύ για να μου δώσεις τα πάντα,

και για να μου δώσεις αυτό που κατέχεις ήρθες στη γη –

όπως εγώ ήρθα για να σε περιέχω,

για να σε επιθυμώ,

για να σε δεχτώ!

Ο Πάμπλο Νερούντα, διαπιστώνοντας πως τα έσοδα από τις εκδόσεις τού ποιητικού του έργου δεν του αρκούσαν, κατάφερε να διοριστεί στο Διπλωματικό Σώμα. Έτσι, από το 1927 μέχρι το 1935, πραγματοποίησε πολλά ταξίδια, ως πρόξενος της πατρίδας του στην Ασία (Βιρμανία, Κεϋλάνη, Ιάβα και Σιγκαπούρη), στη Ν. Αμερική (Μπουένος Άιρες) και στην Ευρώπη (Βαρκελώνη, Μαδρίτη και Παρίσι). Κατά την παραμονή του στην Ιάβα γνώρισε και παντρεύτηκε την Ολλανδή Μαρύκα Αντονιέτα Χάγκενααρ Βόγκελζανγκ, από την οποία – μετά από 6 χρόνια – χώρισε, όταν υπηρετούσε στην Ισπανία. Εκεί, ερωτεύτηκε την κατά 20 χρόνια μεγαλύτερή του Δέλια ντελ Καρρίλ, από την Αργεντινή, την οποία και παντρεύτηκε.

Οι οδυνηρές εμπειρίες του από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων στα διάφορα μέρη της Ασίας, τα καταπιεστικά, δικτατορικά καθεστώτα και, κυρίως, η βαθιά φιλία του, κατά το διάστημα της παραμονής του στην Ισπανία, με τον σπουδαίο Ισπανό ποιητή και θεατρικό συγγραφέα Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα τον ώθησαν ακόμη πιο κοντά στον κομμουνισμό. Έτσι, ο ποιητικός του λόγος άρχισε να γίνεται περισσότερο πολιτικοποιημένος, με αποκορύφωμα το θρυλικό «Canto General», ένα επικό ποίημα με περισσότερους από 10.000 στίχους, το οποίο – όπως είναι γνωστό – μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη.

Όταν ο δικτάτορας Γκονζάλες Βιντέλα πάταξε τον κομμουνισμό στην Χιλή, εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Πάμπλο Νερούντα, ο οποίος επί 4 μήνες κρυβόταν στο υπόγειο κάποιου σπιτιού στην πόλη Βαλπαραΐσο της κεντρικής Χιλής. Κατάφερε, όμως, να διαφύγει στην Αργεντινή, και μετά στην Ευρώπη, όπου έζησε εξόριστος από το 1948 μέχρι το 1952. Αξιοσημείωτη είναι η παραμονή του στο Κάπρι της νότιας Ιταλίας, γεγονός το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την ιταλική, βραβευμένη με Όσκαρ, κινηματογραφική ταινία «Ο ταχυδρόμος», παραγωγής 1994. [Η ταινία αφηγείται τη φιλία του νεαρού ταχυδρόμου Μάριο Ρουόπολο (Τροΐζι) με τον Χιλιανό κομμουνιστή ποιητή Πάμπλο Νερούντα (Νουαρέ), και τον έρωτα του ταχυδρόμου για την όμορφη Μπεατρίτσε Ρούσο (Κουτσινότα). Το σενάριο είναι βασισμένο στο μυθιστόρημα «Ardiente Paciencia» του Αντόνιο Σκάρμετα (1985) και ακολουθεί αρκετά πιστά την πλοκή του, με την διαφορά ότι η ιστορία εκτυλίσσεται στην Ιταλία του 1950 αντί για την Χιλή του1960].

Κατά το διάστημα της εξορίας του, γνωρίστηκε με την Χιλιανή τραγουδίστρια Ματίλντε Ουρούτια, με την οποία ανέπτυξε μια θυελλώδη ερωτική σχέση. Η γυναίκα αυτή υπήρξε αναμφισβήτητα η «Μούσα» του, η αστείρευτη πηγή έμπνευσης των ερωτικών του συνθέσεων. Μετά το τέλος της διδακτορίας τού Βιντέλα, ο Πάμπλο Νερούντα επέστρεψε στην Χιλή, έχοντας πια γίνει παγκοσμίως γνωστός από το εκτενές, σημαντικό και πολυδιάστατο ποιητικό του έργο, αλλά και πλούσιος, αφού τα ποιήματά του είχαν μεταφραστεί και εκδοθεί σε πολλές γλώσσες. Έγραφε ασταμάτητα και, παράλληλα, συμμετείχε ενεργώς στα πολιτικά δρώμενα της χώρας του. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από το 1958 μέχρι το 1974, ένα δηλαδή χρόνο μετά τον θάνατό του, είχαν τυπωθεί 28 βιβλία του. Το 1966, μετά το δεύτερο διαζύγιό του, παντρεύτηκε τελικά την Ματίλντε, την αγαπημένη του «Μούσα», η οποία – όπως φημολογείται – θεωρείται ως η γυναίκα εκείνη για την οποία έχουν γραφεί τα περισσότερα ποιήματα, μέσα στην ιστορία της παγκόσμιας ποίησης…

Το όνομα του Πάμπλο Νερούντα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ρομαντική ποίηση, αφού το βασικό θεματικό μοτίβο των περισσότερων ποιημάτων του είναι ο έρωτας…

Απουσία

Μόλις σε άφησα,

έρχεσαι μαζί μου, κρυστάλλινη,

ή τρεμάμενη,

ή ανήσυχη, πληγωμένη από μένα,

ή ξέχειλη από έρωτα,

καθώς τα μάτια σου

σφαλίζονται πάνω στο δώρο της ζωής

που αδιάκοπα σου αφήνω.

Αγάπη μου,

συναντηθήκαμε

διψασμένοι και

ήπιαμε όλο το νερό και το αίμα,

βρεθήκαμε

πεινασμένοι και

δαγκωθήκαμε

όπως δαγκώνει η φωτιά,

αφήνοντας πάνω μας πληγές.

Αλλά περίμενέ με,

φύλαξέ μου τη γλύκα σου.

Εγώ θα σου δώσω

κι ένα τριαντάφυλλο.

Τα ερωτικά ποιήματα του Πάμπλο Νερούντα, φορτισμένα από παράφορο πάθος και έντονο αισθησιασμό, αιχμαλωτίζουν τον αναγνώστη με τις γήινες εικόνες τους, και αποκαλύπτουν, με την πρωτοφανή δύναμη της γραφής τους, μιαν εκ νέου απεικόνιση του κόσμου…

Μέσα σου η γη

Μικρό μου τριαντάφυλλο,

ρόδο μου μικρό κάποιες φορές,

μικροσκοπικό κι ολόγυμνο,

μοιάζεις ότι στο χέρι μου χωράς

κι ότι στη χούφτα μου θα σε κλείσω

και θα σε φέρω στο στόμα μου.

Όμως ξαφνικά τα πόδια μου ακουμπάνε

τα πόδια σου και το στόμα μου τα χείλη σου,

έχεις μεγαλώσει,

ψηλώνουν οι ώμοι σου σαν δύο λόφοι,

τα στήθη σου περιδιαβαίνουν το στήθος μου,

το χέρι μου ίσα που καταφέρνει ν’ αγκαλιάσει

τη λεπτή γραμμή από το νέο φεγγάρι της μέσης σου.

Στον έρωτα σαν το νερό της θάλασσας έχεις λυθεί.

Κοιτώ τα πιο μεγάλα μάτια του ουρανού

και σκύβω στο στόμα σου για να φιλήσω τη γη.

Τα περισσότερα ερωτικά ποιήματα του Πάμπλο Νερούντα γράφτηκαν στον νησιωτικό παράδεισο του Κάπρι, το οποίο αποτέλεσε και το ειδυλλιακό σκηνικό της ταινίας «Ο ταχυδρόμος». Ένας ιστοριογράφος – φυσικός είχε παραχωρήσει στον Νερούντα κάποιο εξοχικό σπίτι στο πανέμορφο χωριό Ανακάπρι, στο οποίο ο ποιητής μαζί με την αγαπημένη του Ματίλντε έζησαν στιγμές κυριολεκτικά ονειρεμένες… Εκεί, ο Νερούντα έγραψε – μεταξύ άλλων – και το έργο «Οι στίχοι του καπετάνιου», το οποίο δημοσιεύτηκε ανώνυμα στην Νάπολη, το 1952. Όμως ο παραδεισένιος χώρος του Κάπρι συνδέεται, όπως προανέφερα, με την συγγραφή των περισσότερων ερωτικών ποιημάτων του Νερούντα, τα οποία μοιάζουν να αγκαλιάζουν τα θαλασσινά τοπία, γύρω από τον ποιητή και την αγαπημένη του, με τα κύματα και τα ακρογιάλια τους κατακλυσμένα από έναν ξαναγεννημένο και πληθωρικό ερωτισμό…

Ο άνεμος στο νησί

Ο άνεμος είναι άλογο
άκου το πώς τρέχει
στη θάλασσα, στον ουρανό.

Θέλει να με πάρει, άκου
πώς περιτρέχει όλη τη γη
για να με πάρει μακριά.

Κρύψε με στην αγκαλιά σου
γι' αυτή τη νύχτα μόνο,

που η βροχή θρυμματίζει
πάνω στη θάλασσα και στη στεριά
τα αμέτρητα στόματά της.

Άκου πώς ο άνεμος
με καλεί καλπάζοντας
για να με πάρει μακριά.

Με το μέτωπό σου στο μέτωπό μου,
με τα χείλη σου στα χείλη μου,
δεμένα τα κορμιά μας
στον έρωτα που μας καίει,
άσε τον άνεμο να φύγει
χωρίς να με πάρει μαζί του.

Άσε τον άνεμο να φύγει
αφροστεφανωμένος,
να με καλεί και να με ψάχνει
καλπάζοντας μες στο σκοτάδι,
κι εγώ, βυθισμένος
στα μεγάλα σου μάτια,
γι' αυτή τη νύχτα μόνο
να ξαποσταίνω αγάπη μου.

Η θεματική, βέβαια, της ποίησης του Πάμπλο Νερούντα δεν περιορίζεται μόνον στην ερωτική αγάπη. Ένα πολύ μεγάλο μέρος του ποιητικού του έργου έχει ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό – επαναστατικό περιεχόμενο, και εκφράζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την εποχή του, μιαν εποχή εξεγέρσεων, σκληρών ταξικών συγκρούσεων και επαναστάσεων. Ο μεγάλος Χιλιανός ποιητής, με μιαν απαράμιλλη λυρική δύναμη, υμνεί τους αγώνες της εργατικής τάξης και τους επαναστάτες, και ταυτόχρονα καταγγέλλει και χλευάζει τους ηγέτες των τυραννικών καθεστώτων. Επίσης, έχει γράψει ωδές για τα απλά και στοιχειώδη πράγματα της καθημερινής ζωής, όταν δε υπηρέτησε ως πρόξενος της χώρας του στην Βιρμανία, έγραψε την «Κατοικία στη Γη», μιαν αξιόλογη σύνθεση στην οποία πραγματεύεται τον χρόνο, την μεταφυσική και την σημασία της ανθρώπινης ύπαρξης. Τέλος, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος είχε ασκήσει μεγάλη επίδραση στον Πάμπλο Νερούντα, όπως άλλωστε και σε πολλούς άλλους πνευματικούς ανθρώπους…

Από το ποιητικό του έργο ξεχωρίζουν τα εξής: «Το βιβλίο της δύσης», «Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα απελπισμένο τραγούδι», «Κατοικία στη Γη», «Γενικό τραγούδι», «Οι στίχοι του καπετάνιου», «Εκατό ερωτικά σονέτα», «Όλος ο Έρωτας», «Η τρίτη κατοικία», «Τρίτο βιβλίο των Ωδών» κ.ά.

Αξιοσημείωτη είναι η ακόλουθη προσωπική άποψη του Πάμπλο Νερούντα για την ποίηση: «Έχω για τη ζωή μιαν αντίληψη δραματική και ρομαντική. Ό,τι δεν αγγίζει βαθιά την ευαισθησία μου δεν με ενδιαφέρει. Όσον αφορά την ποίηση, στην πραγματικότητα καταλαβαίνω πολύ λίγα πράγματα. Γι' αυτό συνεχίζω με τις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας. Ίσως απ' αυτά τα φυτά, τη μοναξιά, τη σκληρή ζωή, βγαίνουν οι μυστικές, αληθινά βαθιές "Ποιητικές Πραμάτειες" που κανείς δεν μπορεί να διαβάσει, γιατί κανείς δεν τις έγραψε. Η ποίηση διδάσκεται βήμα – βήμα ανάμεσα στα πράγματα και στις υπάρξεις, χωρίς να τα χωρίσουμε, αλλά ενώνοντάς τα με την ανιδιοτελή απλωσιά της αγάπης».

Το 1971, απονεμήθηκε στον Πάμπλο Νερούντα το Νόμπελ Λογοτεχνίας, το οποίο παρέλαβε, προσβλημένος από καρκίνο. Δύο χρόνια αργότερα, στις 23 Σεπτεμβρίου του 1973, ο Πάμπλο Νερούντα, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των εποχών, πέθανε, λίγο διάστημα μετά την δολοφονία του Σαλβαντόρ Αλιέντε, τον οποίο είχε βοηθήσει κατά την προεκλογική του εκστρατεία. Ο Πινοσέτ είχε απαγορεύσει την δημοσιοποίηση της κηδείας του Νερούντα, όμως ένα τεράστιο σε αριθμό και ασυγκράτητο πλήθος ανθρώπων κατέκλυσε τους δρόμους. Έτσι, η κηδεία του Μεγάλου Ποιητή αποτέλεσε την πρώτη δημόσια διαμαρτυρία κατά της στρατιωτικής διδακτορίας της Χιλής…

Μία βδομάδα μετά τον θάνατο του Νερούντα, η Δανάη Στρατηγοπούλου, «το αηδόνι του τραγουδιού και του αγώνα», είχε γράψει μεταξύ άλλων τα ακόλουθα: «Ο Πάμπλο Νερούντα είναι ο μεγάλος ποιητής του 20ού αιώνα… Λάτρεψε την πατρίδα του και την τραγούδησε με το ίδιο πάθος που τραγούδησε τον σεβασμό στον άνθρωπο και στην ελευθερία της πατρίδας… Η ποίησή του, απέραντη, αγκάλιασε τα πάντα, τον άνθρωπο μόνο του, τον άνθρωπο με τον άνθρωπο, τον άνθρωπο με την κοινωνία, τον άνθρωπο με το σύμπαν… Γι’ αυτό είναι τα πάντα: ερωτική, πολιτική, φιλοσοφική, χιουμοριστική, ρομαντική, κλασική, μπαρόκ… Έτσι είναι ο Νερούντα: Βαθύς και πλατύς σαν τη Δημιουργία. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση που δίνει σε ένα χρονογράφημά του: - Ποιος θα ’ναι ο πιο μοντέρνος ποιητής του έτους 2000; - Μα, ο παππούς! Ο Όμηρος!... Ο Νερούντα ήταν ακούραστος, ζωηρός, γοητευτικός, νταντελένιος διπλωμάτης και ακόμα πιο νταντελένιος εραστής…».

Όταν ο Λόρκα παρουσίασε τον Νερούντα στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης, είπε χαρακτηριστικά ότι πρόκειται για έναν ποιητή « πιο κοντά στο θάνατο παρά στη φιλοσοφία, πιο κοντά στον πόνο παρά στη διανόηση, πιο κοντά στο αίμα παρά στο μελάνι»… Αυτό το σχόλιο του Λόρκα τεκμηριώνεται αναμφίβολα σε κάθε στίχο της συλλογής του Νερούντα «Ερωτικά Ποιήματα», για τα οποία ο συγγραφέας Μισέλ Φάις σημειώνει – σε κάποιο άρθρο του στην «Ελευθεροτυπία» – : «αν τα ποιήματα ήταν φωνές, αυτά εδώ θα είχαν τη χροιά του πάθους, της τρυφερότητας και μιας ειλικρίνειας που ξεγυμνώνει»…

Η μορφή του Πάμπλο Νερούντα κατέχει αναμφισβήτητα μια ξεχωριστή θέση στη σκέψη και στην ψυχή της ανθρωπότητας… Και το όνομά του, γραμμένο μ’ αυτό το ανεξίτηλο κατακόκκινο χρώμα του ερωτικού πάθους, αλλά και του κάθε αγώνα για την ανθρώπινη ελευθερία, θα παραμένει ες αεί σύμβολο ακατάβλητο του αθάνατου Ποιητικού Λόγου…

* Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και ποιήτρια.