"Η Ευρώπη σε πόλεμο", του Norman Davies - Εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ

Ο πόλεµος που ονοµάστηκε Ψυχρός

Όταν στις αρχές του Μαΐου του 1945 τερµατίστηκε ο πόλεµος, τον απόηχο του πολέµου έσβησαν οι πανηγυρισµοί της ειρήνης. Επικράτησε µια σύντοµη ανάπαυλα ώστε να κατασταλάξουν οι εντυπώσεις και αµέσως µετά εµφανίστηκαν γιγαντωµένα τα προβλήµατα της µεταπολεµικής περιόδου. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασµα της περιόδου παραθέτουµε από το βιβλίο του Norman Davies «Η Ευρώπη σε πόλεµο», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ιωλκός.

Με το Σχέδιο Μάρσαλ του 1947, οι ΗΠΑ έλαβαν µέτρα για τη θεραπεία τους. Κανένας Αµερικανός δεν µπορούσε να ξεχάσει τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930, που είχε προκληθεί από τις ευρωπαϊκές εµπορικές και οικονοµικές δυσλειτουργίες µετά τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Η κυβέρνηση του προέδρου Τρούµαν δεν θα άφηνε να συµβεί ξανά κάτι παρόµοιο. Το σχέδιο που εκπονήθηκε από τον υπουργό Εξωτερικών στρατηγό Τζορτζ Μάρσαλ ήταν εποµένως η πεµπτουσία της πεφωτισµένης ιδιοτέλειας. Με απλούς όρους, αποσκοπούσε στην εισροή κεφαλαίων στις παραπαίουσες οικονοµίες της Ευρώπης, και συνεπώς στην αποκατάσταση της βιοµηχανικής παραγωγής, και στη δηµιουργία πλούτου, από τον οποίο θα επωφελούνταν όλοι οι ενδιαφερόµενοι, µεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ. Το επίσηµο όνοµά του ήταν «Πρόγραµµα Ευρωπαϊκής Ανόρθωσης» και είχε σχεδιαστεί να καλύψει τα οικονοµικά έτη 1947-51. Έθεσε 13 δισεκατοµµύρια δολάρια (ισοδύναµα προς 100 δισεκατοµµύρια δολάρια του 2005) στη διάθεση όλων των χωρών που µετείχαν του Οργανισµού Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Συνεργασίας (OEEC).

Ο στρατηγός Μάρσαλ αποκάλυψε το σχέδιο κατά τη διάρκεια µιας οµιλίας του στο Χάρβαρντ, στις 5 Ιουνίου 1947, η οποία µεταδόθηκε ραδιοφωνικά ολόκληρη από το BBC. Εκείνη την εποχή, ο ίδιος και οι υποστηρικτές του - στους οποίους περιλαµβάνονταν τόσο ο Ντιν Άτσεσον όσο και ο Τζορτζ Κέναν - µάχονταν ενάντια σε έναν αριθµό εναλλακτικών προτάσεων που θα µπορούσαν να επαναλάβουν τα λάθη της προηγούµενης γενιάς. Το Σχέδιο Μοργκεντάου, που το είχε υποστηρίξει το υπουργείο Οικονοµικών των ΗΠΑ προέβλεπε την επιβολή τιµωρητικών επανορθώσεων στη Γερµανία, όπως το 1919, και περιείχε τη νεωτεριστική πρόταση της µετατροπής της γερµανικής οικονοµίας σε αγροτική-βουκολική. Το Σχέδιο Μονέ, που προτιµούσε η Γαλλία, θα έθετε το µεγαλύτερο µέρος της γερµανικής βιοµηχανίας υπό γαλλικό έλεγχο. Το ενδιαφέρον του Κέναν ήταν στρατηγικού χαρακτήρα. Πεπεισµένος για τα σοβιετικά επεκτατικά σχέδια, είδε το Σχέδιο Μάρσαλ ως ουσιώδες στοιχείο της πολιτικής της συγκράτησής τους. Η αρχική οµιλία του Μάρσαλ περιείχε µια συγκεκριµένη πρόσκληση προς την ΕΣΣΔ για συµµετοχή. Όπως όµως είχε προβλέψει ο Κέναν, ο Στάλιν αρνήθηκε - αν και όχι πριν στείλει τον Μολότοφ να κάνει λεπτοµερείς έρευνες. Επίσης, εµπόδισε την Πολωνία και την Τσεχοσλοβακία να παραβρεθούν στη Διάσκεψη των Παρισίων, όπου συµφωνήθηκαν οι τρόποι λειτουργίας του σχεδίου. Η ΕΣΣΔ θα αποζηµιωνόταν η ίδια, ορίζοντας την υποχρεωτική παράδοση αγαθών στην ελάχιστη τιµή από όλες τις χώρες δορυφόρους της. Ωστόσο, θα µπορούσε κάποιος να προσθέσει ότι ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Έρνεστ Μπέβιν έκανε ό,τι µπορούσε για να διασφαλίσει την απουσία των Σοβιετικών. Είπε στον Μολότοφ ότι η οικονοµική επίδοση όλων των χωρών που θα συµµετείχαν, θα έπρεπε να µελετηθεί εξονυχιστικά. Ήξερε άριστα ότι η Μόσχα δεν θα δεχόταν ποτέ έναν τέτοιο όρο. Με αυτόν τον τρόπο, ώς τις αρχές του 1948, η ευρωπαϊκή διαίρεση έπαιρνε και οικονοµικές διαστάσεις εκτός από τις πολιτικές και στρατιωτικές. Οι χώρες που ωφελούνταν περισσότερο από το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν η Βρετανία, η Γαλλία και η Ολλανδία. Το µερίδιο της Γερµανίας, λιγότερο από το µισό του βρετανικού, ήταν σχετικά µέτριο. Η Ισπανία του Φράνκο ήταν η µόνη δυτική χώρα που αποκλείστηκε. Όλα αυτά τα χρόνια, καµία απόφαση δεν πάρθηκε για το µέλλον της Γερµανίας. Για διαφορετικούς ο καθένας τους λόγους, οι δυτικοί σύµµαχοι και η ΕΣΣΔ ήθελαν να κρατήσουν τη χώρα ως ενιαία οντότητα. Όµως όλες οι πιέσεις οδηγούσαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Σοβιετικού τύπου περιορισµοί εισήχθησαν σε κάθε µια από τις σοβιετικές ζώνες κατοχής - στην ανατολική Γερµανία, στο ανατολικό Βερολίνο και στην ανατολική Αυστρία. Στη βρετανική, τη γαλλική και την αµερικανική ζώνη κατοχής, αντίθετα, γίνονταν προσπάθειες για τη στήριξη των δυτικού τύπου ελευθεριών, ειδικά στον τοµέα της τοπικής διακυβέρνησης και της οικονοµικής διαχείρισης. Ο Κόνραντ Αντενάουερ, πρώην δήµαρχος της Κολωνίας, οργάνωνε για παράδειγµα το Χριστιανοδηµοκρατικό Κόµµα του στη βρετανική ζώνη, πολύ πριν υπάρξει κεντρικό κοινοβούλιο στο οποίο θα λειτουργούσε. Στις 23 Ιουνίου 1948, το κατοχικό νόµισµα αποσύρθηκε από τις τρεις δυτικές ζώνες και εισήχθη σε κυκλοφορία το γερµανικό µάρκο. Οι Σοβιετικοί απάντησαν µε τον αποκλεισµό του Βερολίνου, όµως δεν µπορούσαν να συγκρατήσουν τις ευρύτερες εξελίξεις. Μια συνταγµατική επιτροπή άρχισε να δουλεύει πάνω στον σχεδιασµό του «Βασικού Νόµου», και τον Μάιο του 1949 γεννήθηκε η Οµοσπονδιακή Δηµοκρατία της Γερµανίας µε πρωτεύουσα τη Βόννη. Πρώτος της καγκελάριος ήταν ο Αντενάουερ. Πρακτικά, αν και όχι θεωρητικά, η Γερμανία είχε διαιρεθεί.

Ο όρος «Ψυχρός Πόλεμος» επινοήθηκε από τον Βρετανό συγγραφέα Τζορτζ Όργουελ σ’ ένα άρθρο στο σοσιαλιστικό περιοδικό «Tribune», τον Οκτώβριο του 1945, και είναι απολύτως σεβαστός ως επιχείρημα, με δεδομένο ότι ένας αρχόμενος «Ψυχρός Πόλεμος» μεταξύ της Δύσης και της Σοβιετικής Ένωσης βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη πολύ πριν υπάρξουν οι συμπαρομαρτούντες θεσμοί και η ορολογία. Ασφαλώς, σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της σύγκρουσης έγιναν το 1946, όταν η ΕΣΣΔ αρνήθηκε να συμμετάσχει στο Σχέδιο Μπαρούχ για τις ειρηνικές χρήσεις της ατομικής ενέργειας υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών και το 1947, όταν η Γραμμή του Δόγματος Τρούμαν ανέκοψε τη σοβιετική / κομμουνιστική επέκταση στην Ελλάδα και την Τουρκία. Το ανώνυμο «Άρθρο Χ» του Τζορτζ Κέναν στο «Sources of Soviet Conduct », που εξηγούσε τη λογική της πολιτικής τής συγκράτησης, δημοσιεύτηκε στο «Foreign Affairs » τον Οκτώβριο του 1947. «Για να αποφύγουμε την καταστροφή», συμπέραινε, «αρκεί οι Ηνωμένες Πολιτείες να σταθούν στο ύψος των καλύτερων παραδόσεών τους και να αποδειχτούν άξιες της παρουσίας τους ως μιας μεγάλης ομοσπονδίας».

Όμως, η συνήθης άποψη λέει ότι ο Ψυχρός Πόλεμος άρχισε με τον αποκλεισμό του Βερολίνου, όταν όλες οι προηγούμενες αρχικές αιτίες κλιμακώθηκαν σε ανοικτή σύγκρουση. Οι Αμερικανοί στρατιωτικοί στη Γερμανία αντιμετώπιζαν όντως μια πολύ πονηρή πρόκληση. Οι Σοβιετικοί είχαν κλείσει όλες τις οδικές και σιδηροδρομικές συνδέσεις μεταξύ Βερολίνου και Δυτικής Γερμανίας, και θα είχαν σημαντικό πλεονέκτημα σε οποιοδήποτε επεισόδιο ανταλλαγής πυρών μπορούσε να επακολουθήσει. Η άμεση αμερικανική πρόταση ήταν να σταλεί μια τεθωρακισμένη φάλαγγα στον αυτοκινητόδρομο που οδηγούσε στο Βερολίνο και, αν δεχόταν πυρά, να επιρριφθούν οι ευθύνες των συνεπειών στους Σοβιετικούς. Αυτό απορρίφθηκε, χάρη σε μια πρόταση που έγινε από τον Αμερικανό αξιωματικό που είχε οργανώσει πριν από πέντε χρόνια την αερογέφυρα της Κίνας πάνω από την «Καμπούρα» της Βιρμανίας και ο οποίος συμβούλεψε το σπάσιμο του αποκλεισμού με αποστολή εφοδίων από αέρος. Το αποτέλεσμα ήταν καταπληκτικό. Τους επόμενους εννέα μήνες έγιναν 278.228 έξοδοι αεροσκαφών και το Βερολίνο τράφηκε και εφοδιάστηκε. Οι φιλοδυτικές διαθέσεις των Βερολινέζων έγιναν ακλόνητες. Δυστυχώς, όταν ο αποκλεισμός ανακλήθηκε, ο Ψυχρός Πόλεμος συνεχίστηκε. Είχε σχηματιστεί το ΝΑΤΟ. Η Δυτική Ευρώπη γινόταν ένα οχυρωμένο στρατόπεδο, σε αντιστάθμιση του οχυρωμένου στρατοπέδου που είχε ήδη δημιουργηθεί στην Ανατολική Ευρώπη. Ο «Χωρίς σφαίρες πόλεμος» είχε αρχίσει και επρόκειτο να διαρκέσει για τέσσερις ολόκληρες δεκαετίες. Ο αμερικανικός στρατός δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του. Η Ιστορία είναι γεμάτη παραδείγματα κρατών και πολεμιστών που «κέρδισαν τη μάχη, αλλά έχασαν την ειρήνη». Μπαίνουμε στον πειρασμό να υιοθετήσουμε αυτή τη ρήση για τα γεγονότα των ετών 1945-48. Οι νικητές σύμμαχοι είχαν συντρίψει το Γ’ Ράιχ, αλλά μάλωναν για τα λάφυρα και απέτυχαν να σφυρηλατήσουν τη διαρκή ειρήνη που άξιζε η μεγαλοπρεπής νίκη τους. Αυτό το σενάριο είναι ελκυστικό, αλλά όχι πειστικό. Δεν παίρνει υπόψη του τον τρόπο με τον οποίο κερδήθηκε ο ευρωπαϊκός πόλεμος, ούτε την άνιση συμμετοχή των νικητών, ούτε τους διαφορετικούς στόχους τους. Οι δυτικές δυνάμεις δεν κατείχαν το 1945 μια δεσπόζουσα θέση, την οποία στη συνέχεια οι ίδιες την εξανέμισαν. Ο κύριος νικητής ήταν αναμφίβολα η Σοβιετική Ένωση, που είχε μπει στον πόλεμο το 1939 με την ελπίδα, μεταξύ άλλων, ότι θα έβλεπε τις δυτικές δυνάμεις να εκμηδενίζονται. Πράγματι, από τη σοβιετική οπτική γωνία, η σύγκρουση με τον γερμανικό φασισμό, το 1941-45, ήταν ένα έντονο, αλλά πολύ σύντομο διάλειμμα ενός πολύ μακρύτερου αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό ως σύνολο. Όσο για τους δυτικούς συμμάχους, πρέπει να προσέχουμε να μην υπερβάλλουμε ως προς τη συμμετοχή τους στην επίσπευση της νίκης ή στην ταχύτητα της ανόρθωσής τους. Οι πιθανότητες να έμπαινε ο Στάλιν σε χρόνιο μεταπολεμικό συνεταιρισμό με τις ΗΠΑ ήταν πάντα πολύ μικρές. Κατά την πρώτη φάση του πολέμου, όταν η Αμερική δεν ήταν εμπόλεμη χώρα, η Γαλλία είχε εκμηδενιστεί και η Βρετανία δεν είχε πετύχει τίποτε άλλο παρά να στέκεται σαστισμένη. Ο μισός σχεδόν ευρωπαϊκός πόλεμος είχε περάσει πριν αρχίσουν καν να αγωνίζονται οι ΗΠΑ και μόνο στην τελική φάση άρχισε να φαίνεται ο αμερικανικός πλούτος και η αμερικανική ισχύς. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε κανείς να επιχειρηματολογήσει ότι οι ΗΠΑ δεν άρχισαν να χρησιμοποιούν τη δύναμή τους και την επιρροή τους πλήρως, παρά μόνον αφού ο ευρωπαϊκός πόλεμος είχε ολοκληρωθεί. Η κρίσιμη ημερομηνία ήταν αυταπόδεικτα η 16η Ιουλίου 1945. Ήταν τόση η πολιτική και εδαφική υπεροχή που είχε κερδίσει η ΕΣΣΔ κατά τα χρόνια του πολέμου, που η Δύση αγωνιζόταν απεγνωσμένα κατά την άμεση μεταπολεμική περίοδο για να επιτύχει κάποιον βαθμό ισότητας. Η περίοδος μεταξύ της Γιάλτας και του αποκλεισμού του Βερολίνου ήταν μια εποχή κατά την οποία η Δύση έγινε σοφότερη. Το τέλος της θητείας του Ρούζβελτ είχε σημαδευτεί τόσο από ιδεαλισμό όσο και από σοβαρές αυταπάτες, κυρίως σε σχέση με τη φύση της ΕΣΣΔ. Η θητεία του Τρούμαν, αντίθετα, προσγειώθηκε στην πραγματικότητα χάρη σε μια σοβαρή δόση ρεαλισμού. Ως το 1948, αν και πολλά είχαν κατορθωθεί, ήταν σαφές ότι η ήττα του Γ Ράιχ δεν ήταν παρά ένα απλό επεισόδιο σε μια πολύ μακρύτερη πάλη. Το συνεχές της πολιτικής δεν σταμάτησε ποτέ.

xenofonb@gmail.com

Το Ποντίκι