Πώς πρέπει να προωθεί κανείς τις μεταρρυθμίσεις; - του Τάκη Μίχα - ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

Το σύνθημα των μεταρρυθμίσεων και των αλλαγών υπήρξε ασφαλώς ένα από κύρια μηνύματα της νέας κυβέρνησης. Ομως, όπως πολύ σύντομα θα ανακαλύψουν οι ιθύνοντες, η προώθηση των μεταρρυθμίσεων και αλλαγών σε διαφόρους τομείς είναι πολύ πιο δύσκολη από ό,τι φαίνεται. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στις αντιδράσεις των διάφορων ομάδων που βλέπουν τα συμφέροντά τους να θίγονται από τις προτεινόμενες αλλαγές. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι και αυτοί που υποστηρίζουν τις αλλαγές, στην πραγματικότητα δεν είναι σίγουροι ότι τις θέλουν και διστάζουν να τις υποστηρίξουν όταν έρθει η κρίσιμη στιγμή.

Το παράδειγμα των μεταρρυθμίσεων στον τομέα της υγείας, που προσπαθεί να επιβάλει ο πρόεδρος Ομπάμα, είναι ενδεικτικό. Στη θεωρία οι πολίτες υποστηρίζουν με συντριπτική πλειοψηφία τις μεταρρυθμίσεις όπως έδειξαν διάφορες δημοσκοπήσεις στις αρχές του έτους. Ωστόσο, καθώς πλησίαζε ο χρόνος της εφαρμογής τους, η υποστήριξη άρχισε να μειώνεται. Σήμερα πάνω από το 50% διαφωνεί με τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση Ομπάμα διαχειρίζεται το θέμα της υγείας.

Εν μέρει, φυσικά, σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις παίζουν οι αντιδράσεις των θιγομένων και η πολιτική αντιπολίτευση. Ομως ένα επίσης σημαντικό ρόλο σε αυτές τις αντιδράσεις, σύμφωνα με τα πορίσματα των οικονομολόγων και ψυχολόγων που συγκροτούν τη νέα σχολή των «οικονομικών της συμπεριφοράς», παίζουν και ορισμένα έμφυτα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, τα οποία έχουν ελάχιστη σχέση με τον ορθολογισμό.

Ενα τέτοιο χαρακτηριστικό είναι η λεγόμενη «προκατάληψη υπέρ του στάτους κβο» (status quo bias), που κάνει τους ανθρώπους να διστάζουν να αλλάξουν ένα καθιερωμένο τρόπο συμπεριφοράς, εκτός και αν υπάρχουν πολύ ισχυρά κίνητρα. Η προκατάληψη αυτή εκδηλώνεται κυρίως σε δύο τομείς:

Ο πρώτος αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς ενός αντικειμένου ή υπηρεσίας. Οι άνθρωποι, όπως έχουν δείξει εκατοντάδες πειράματα, τείνουν να δίνουν μεγαλύτερη αξία σε αντικείμενα που τους ανήκουν σε σχέση με αυτά που δεν τους ανήκουν. Με άλλα λόγια, ζητούν υψηλότερη τιμή για ένα αγαθό που τους ανήκει, ενώ προσφέρουν χαμηλότερη τιμή για ένα πανομοιότυπο αγαθό που δεν τους ανήκει. Σε ένα από τα πιο γνωστά πειράματα, οι συμμετέχοντες ζητούσαν υψηλότερη τιμή για μια κούπα καφέ που τους ανήκε σε σχέση με μια πανομοιότυπη κούπα που δεν τους ανήκε.

«Αποφυγή ρίσκου»

Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η προκατάληψη υπέρ του στάτους κβο είναι η λεγόμενη «αποφυγή ρίσκου»: Οι άνθρωποι προτιμούν να αποφεύγουν τη χασούρα παρά να επιδιώξουν την απόκτηση κέρδους. Κάποιος που χάνει π.χ. 100 ευρώ θα απωλέσει μεγαλύτερη ικανοποίηση απ' αυτήν που θα αποκτήσει κάποιος που θα κερδίσει 100 ευρώ. Οι άνθρωποι βιώνουν μεγαλύτερη στενοχώρια όταν χάνουν σε σχέση με τη χαρά που βιώνουν όταν κερδίζουν. Αισθανόμαστε περισσότερο τον πόνο της απώλειας παρά τη χαρά του κέρδους. Ετσι, λοιπόν, όταν τίθεται το θέμα οποιασδήποτε αλλαγής, σκεπτόμαστε περισσότερο τι έχουμε να χάσουμε παρά τι έχουμε να κερδίσουμε.

Χαρακτηριστικο παράδειγμα στην Ελλάδα της «προδιάθεσης υπέρ του στάτους κβο» είναι η εμμονή στα «κεκτημένα δικαιώματα», ακόμη και όταν η μεταβολή τους θα ωφελούσε τους πολίτες. Ετσι π.χ. οι περισσότεροι πολίτες αντιδρούν σε οποιαδήποτε αλλαγή του καθεστώτος της «δωρεάν παιδείας» -παρά το γεγονός ότι στην πραγματικότητα η υπηρεσία που τους παρέχεται δεν είναι ούτε «δωρεάν», ούτε καν «παιδεία».

Οταν λοιπόν αύριο η νέα κυβέρνηση προσπαθήσει να προωθήσει τις απαιτούμενες αλλαγές που χρειάζονται στη διοίκηση, στην εκπαίδευση, στην κοινωνική ασφάλιση κ.λπ. δεν θα πρέπει να τις προβάλει κατ' ανάγκη ως ριζικές αλλαγές. Το «Γιώργο άλλαξέ τα όλα» είναι καλό ως προεκλογικό σύνθημα, αλλά όχι ως το μήνυμα που θα πρέπει να να συνοδεύει την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων. Αν οι «οικονομολόγοι της συμπεριφοράς» έχουν δίκιο, τότε οι αλλαγές θα πρέπει να προωθηθούν ως βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης και όχι της ριζικής ανατροπής της. Οι υπεύθυνοι για θέματα επικοινωνίας θα πρέπει να τονίζουν πόσο το νέο σύστημα μοιάζει με το ισχύον και όχι πόσο διαφέρει από αυτό.

Ισως να φαίνεται παράδοξο, όμως όσο πιο βαθιές αλλαγές επιθυμείς να επιφέρεις στο ισχύον καθεστώς τόσο πιο πολύ θα πρέπει να τονίζεις ότι παραμένει το ίδιο, όσο περισσότερο τρέχεις τόσο περισσότερο θα πρέπει να δείχνεις ότι παραμένεις στάσιμος. Αυτό ίσως να μην ακούγεται ιδιαίτερα σέξι, αλλά είναι πιθανώς πιο αποτελεσματικό. *