Μέση Ανατολή: Ένας χρόνος αραβικών εξεγέρσεων - Του Νικόλαου Μόττα

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ

Του Νικόλαου Μόττα

Στις 25 Ιανουαρίου συμπληρώνεται ένας χρόνος από τη μεγάλη εξέγερση της πλατείας Ταχρίρ. Ήταν ημέρα Τετάρτη όταν εκατομμύρια αιγύπτιοι ξεχύθηκαν στους δρόμους του Καϊρου, διαδηλώνοντας κατά της κυβέρνησης του Χόσνι Μουμπάρακ. Το έναυσμα είχε δωθεί ένα μήνα πριν, όταν ο τυνήσιος μικροπωλητής Μοχάμεντ Μπουαζίζι είχε αυτοπυρποληθεί ως ένδειξη διαμαρτυρίας για ένα άδικο επιβληθέν πρόστιμο στην πόλη Σίντι Μπουζίντ. Η θρυαλλίδα αυτή δεν άργησε να πάρει διαστάσεις ντόμινο. Η παλαϊκή και μαζική κινητοποιήση του λαού της Τυνησίας ανάγκασε τον πρόεδρο Μπεν Αλί να εγκαταλείψει τη χώρα. Η μετάδοση της επαναστατικής φλόγας (στην οποία βοήθησαν σημαντικά τα λεγόμενα social media) στη Μέση Ανατολή ήταν ραγδαία: Αίγυπτος, Λιβύη, Μπαχρέιν, Υεμένη, Συρία, Ιορδανία, Μαρόκο και άλλες χώρες έζησαν πρωτοφανείς μαζικές διαδηλώσεις οι οποίες - ανεξαρτήτως των αποτελεσμάτων που έφεραν - ταρακούνησαν τα σαθρά θεμέλια των αντιδημοκρατικών καθεστώτων της περιοχής.

Σήμερα, παρ' όλο που η επαναστατική ένταση έχει καταλαγιάσει, η φλόγα της ελευθερίας συνεχίζει να σιγοκαίει στην πολυτάραχη Μέση Ανατολή. Η πάροδος ενός έτους από την έναρξη αυτού του πρωτοφανούς ντόμινο εξεγέρσεων, δίνει την ευκαιρία για μια ψύχραιμη εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων αναφορικά με το φαινόμενο που ονομάστηκε «Αραβική Άνοιξη».

1. Ταξική Επανάσταση. Το υπόβαθρο των πρόσφατων εξεγέρσεων του αραβικού κόσμου είχε ταξικό χαρακτήρα. Ο συμβολισμός άλλωστε είναι ξεκάθαρος απ' το πρώτο κιόλας γεγονός: ο τυνήσιος Μπουαζίζι δεν ήταν παρά ένας φτωχός πλανόδιος οπωροπώλης που προέβη σε μια πράξη απονενοημένη αντίδρασης απέναντι σε ένα άδικο σύστημα. Στο πρόσωπο του τυνήσιου μικροπωλητή αντικατοπτρίζονται τα χαμηλά κοινωνικά στρώμματα των χωρών της Μέσης Ανατολής, αυτών που η οικονομική ανέχεια, η κυβερνητική διαφθορά και καταπίεση οδήγησαν στην απόγνωση. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι παρά τον τεράστιο φυσικό πλούτο των χωρών αυτών, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της Μέσης Ανατολής ζει σε συνθήκες απίστευτης φτώχειας. Η συσσώρευση του πλούτου σε κλειστές κυβερνητικές - και φιλοκυβερνητικές - ελίτ δημιούργησε εδώ και δεκαετίες πρωτοφανή «κοινωνικά άπαρτχαιντ». Με δεδομένο ότι στις χώρες του αραβικού κόσμου παρατηρείται έλλειψη πλατιών μεσαίων κοινωνικών τάξεων (σε αντίθεση με το Δυτικό κόσμο), μιλάμε για μια ευθεία καταπίεση των πολυπληθών χαμηλών κοινωνικών στρωμμάτων από ζάμπλουτες, διεφθαρμένες και ανάλγητες καπιταλιστικές ολιγαρχίες. Εάν κάνουμε μια αναγωγή στο μακρινό παρελθόν και πιο συγκεκριμένα στις συνθήκες υπό τις οποίες ξεκίνησε η Γαλλική Επανάσταση του 1789 θα βρούμε ορισμένες ομοιότητες: ο λιμός του 1788-89 και η εκτίναξη της τιμής του ψωμιού στα ύψη προκάλεσε το πρώτο μεγάλο κύμα της λαϊκής οργής. Στην περίπτωση της Μέσης Ανατολής, η μαζική αστικοποίηση των τελευταίων ετών, σε συνδιασμό με την απομύζηση του παραγόμενου πλούτου από τα διεφθαρμένα και ανελεύθερα καθεστώτα, έφεραν τις μεγαλουπόλεις στο τέλμα της κοινωνικής εξαθλίωσης. Οι απόφοιτοι των πανεπιστήμιων δεν απορροφούνταν σε δουλειές (και όταν αυτό συνέβαινε το εισόδημα ήταν μηδαμινό) ενώ οι οικογένειες τους βίωναν καθημερινά την καταπίεση του κράτους-δυνάστη, αυτού που ο Μαρξ ονόμαζε "όργανο ταξικής κυριαρχίας".

Αξίζει να θυμηθούμε πως η ανεργία των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμμάτων στην περιοχή καλπάζει - στην Αίγυπτο το ποσοστό της ανεργίας στους νέους αγγίζε τον Φεβρουάριο του 2011 το 25%, στην Τυνησία άγγιζε το 30%, στο Μπαχρέιν το 15%, στην Ιορδανία το 10% και στη Συρία το 8%.

Ως εκ τούτου, η μαζική εξέγερση αυτών των μαζών αποτέλεσε νομοτελειακό γεγονός, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπ' όψη και τις δυσμενείς επιπτώσεις που η διεθνής οικονομική κρίση επέφερε στην ευρύτερη περιοχή.

2. Δημοκρατία. Μια σημαντική παράμετρος των εξεγέρσεων του αραβικού κόσμου, όπως αυτές προβλήθηκαν από τα μέσα ενημέρωσης, ήταν το ζητούμενο της δημοκρατίας. Η ανάγκη της λαϊκής έκφρασης και βούλησης σε αντιδιαστολή με την «ελέω θεού» οικογενειοκρατική και συνάμα στρατοκρατική αντίληψη της εξουσίας. Το μήνυμα των αραβικών λαών ήταν διττό: απευθύνονταν τόσο στην πολιτική όσο και στην στρατιωτική εξουσία. Στην στρατιωτικά ισχυρή μάλιστα Αίγυπτο είδαμε την ηγεσία του στρατού, εκμεταλλευόμενη την πτώση του καθεστώτος Μουμπάρακ, να επιχειρεί ένα άτυπο πραξικόπημα με στόχο τον έλεγχο του αποτελέσματος των πολυδιαφημιζόμενων εκλογών του 2012. Οι πρόσφατες ταραχές του περασμένου Οκτώβρη (μεταξύ διαδηλωτών και στρατιωτικών δυνάμεων) επιβεβαίωσαν ότι το πέρασμα στη Δημοκρατία δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.

Η ύπαρξη μη-δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων στη Μέση Ανατολή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το στοιχείο των ταξικών διαφορών που αναφέρθηκε παραπάνω. Στην προσπάθεια τους να κρατηθούν στην εξουσία, οι ολιγαρχίες των κάθε λογής Μουμπάρακ, Άσαντ και Σάλεχ υπόσχονται ψευδεπίγραφες μεταρρυθμίσεις (δήθεν προκύρηξη εκλογών, σταδιακή μεταφορά εξουσιών, διεύρυνση δικαιωμάτων κλπ)  με στόχο τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος. Την ίδια ώρα και στιγμή όμως, στο πλαίσιο του «διαίρει και βασίλευε», επιχειρούν τη διάσπαση των επαναστατικών κινημάτων και την απομόνωση κάθε αληθινά προοδευτικού ρεύματος στην κοινωνία. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι, σε αρκετές περιπτώσεις, εμφανίστηκαν στο προσκήνιο υπερσυντηρητικές ισλαμικές ομάδες (π.χ. Μουσουλμανική Αδελφότητα) με κύριο στόχο τους την κηδεμονία των εξεγέρσεων και την αποφυγή δημιουργίας συμπαγούς και δυναμικού εργατικού κινήματος. Χαρακτηριστική είναι η έντονη διαμάχη ισλαμιστών και αιγυπτίων σοσιαλιστών στην Αλεξάνδρεια, εξαιτίας καμπάνιας των δεύτερων για την αντικατάσταση του σκληροπυρηνικού ιμάμη Σεϊχη Αχμεντ Αλ-Μαχαλάουι.

3. Ο Ιμπεριαλιστικός παράγοντας. Η Μέση Ανατολή, ως γνωστόν, ήταν και είναι περιοχή υψηλής στρατηγικής σημασίας για την Ουάσινγκτον, τη Μόσχα αλλά και τους τρείς ισχυρούς της Ε.Ε (Γερμανία, Γαλλία, Βρετανία). Το κύμα της εξέγερσης έθεσε εν αμφιβόλω τα κεκτημένα των ισχυρών κυβερνήσεων του πλανήτη, οι οποίες διατηρούν αγαστές συνεργασίες με την συντριπτική πλειοψηφία των καθεστώτων της περιοχής. Η Αραβική Άνοιξη του 2011 θύμισε, σε σημαντικό βαθμό, την περίοδο που ακολούθησε το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες (Βρετανία, Γαλλία) άρχισαν να χάνουν σταδιακά την επιρροή τους στην περιοχή. Σήμερα, παρά το γεγονός ότι οι διεθνείς ισορροπίες είναι διαφορετικές από εκείνες της δεκαετίας του '50, ο στόχος του Ιμπεριαλισμού παραμένει αδιασάλευτα ο ίδιος: η πάση θυσία διατήρηση στην εξουσία όσων καθεστώτων προάγουν και προστατεύουν τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών στην ευρύτερη περιοχή. Πέραν του Ισραήλ, κράτη όπως η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ (κραυγαλέοι παραβάτες των ανθρωπίνων δικαιώματων αλλά πιστοί σύμμαχοι των ΗΠΑ) ανέλαβαν να συνδράμουν την Ουάσινγκτον στην προσπάθεια ελέγχου των εξεγέρσεων. Χαρακτηριστικό το γεγονός του περασμένου Σεπτέμβρη, όταν ο διευθυντής του δημοφιλούς τηλεοπτικού δικτύου Al-Jazeera, Ουαντάχ Χανφάρ, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση και αντικαταστάθηκε από διευθυντή προσκείμενο στη βασιλική οικογένεια του Κατάρ. Ο λόγος ήταν η ξεκάθαρη δημόσια θέση του αραβικού τηλεοπτικού δικτύου υπέρ των διαδηλωτών της πλατείας Ταχρίρ και η εκτενέστατη κάλυψη των γεγονότων της αιγυπτιακής επανάστασης. Άλλωστε, το τέλος της εικοσαετούς κυριαρχίας Μουμπάρακ είχε αποτελέσει το πρώτο σοκ για την Ουάσινγκτον, η οποία έβλεπε την ατέλειωτη λαοθάλασσα των εξαγριωμένων του Καϊρου να γκρεμίζει ένα απο τα πλέον πιστά, στα συμφέροντα της, καθεστώτα της περιοχής.

Εάν η αραβική άνοιξη έχει συνέχεια είναι βέβαιο ότι τα συμφέροντα του Ιμπεριαλισμού (αμερικανικού και ευρωπαϊκού) στην περιοχή θα κλονιστούν κι' άλλο. Γι' αυτό και πρωταρχικοί στόχοι της εξωτερικής πολιτικής της Ουάσινγκτον ήταν, είναι και θα είναι α) η προστασία των φιλικών προς τα συμφέροντα τους καθεστώτων, β) η προσπάθεια ανάφλεξης εμφύλιων συρράξεων εθνο-θρησκευτικού χαρακτήρα ώστε να αποσοβηθεί η δημιουργία συμπαγών εργατικών κινημάτων που απειλούσαν τα τοπικά καπιταλιστικά status-quo και γ) η επιλεκτική στρατιωτική επέμβαση όπου υπάρχει κίνδυνος αποσταθεροποίησης των γεωπολιτικών συμφερόντων των ΗΠΑ.

4. Η περίπτωση της Λιβύης. Η στρατιωτική εμπλοκή του ΝΑΤΟ και η εισβολή των συμμαχικών δυνάμεων στη χώρα έδειξαν πόσο ισχυρά ήταν τα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Αφού η εξέγερση μετατράπηκε σταδιακά σε αιματηρό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Κανταφικών και αντικαθεστωτικών, η τριανδρία Ουάσινγκτον-Λονδίνο-Παρίσι βρήκε την αφορμή να «βγάλει από τη μέση» έναν ασταθή - για τα συμφέροντα της - ηγέτη. Έτσι, η λιβυκή εξέγερση χαλιναγωγήθηκε πλήρως, τα αμερικανικά, γαλλικά και βρετανικά οικονομικά συμφέροντα στη χώρα διασφαλίστηκαν και οι Σαρκοζί και Κάμερον βρήκαν την ευκαιρία να αποσπάσουν για λίγο την προσοχή της κοινής γνώμης από την ολοένα και αυξανόμενη λιτότητα στην οποία βυθίζουν τις κοινωνίες  τους. Ο λαός της Λιβύης όμως δεν είπε ακόμη την τελευταία του λέξη. Οι πρόσφατες διαδηλώσεις ενάντια στο Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο (εξαναγκάζοντας σε παραίτηση τον διορισμένο αντιπρόεδρο) αποδεικνύουν ότι η πειρατεία που επιχειρήθηκε ενάντια στην εξέγερση των λαϊκών στρωμάτων της χώρας δεν θα μείνει ατιμώρητη. Ήδη από τον Οκτώβριο εργάτες στα κρατικά διυλιστήρια της χώρας προβαίνουν σε μαζικές απεργείες, απαιτώντας τόσο τη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους όσο και διαμαρτυρόμενοι ενάντια στην προσπάθεια ξεπουλήματος του φυσικού και ορυκτού πλούτου της χώρας τους.

ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ;

Ένα χρόνο μετά την έναρξη της επανάστασης των Αιγυπτίων ενάντια στο καθεστώς Μουμπάρακ, ένα βασικό ερώτημα πλανιέται στη Μέση Ανατολή: Έχει μέλλον η Αραβική Άνοιξη ή επήλθε το τέλος των λαϊκών εξεγέρσεων; Η απάντηση στο ερώτημα ασφαλώς και δε μπορεί να είναι μονολεκτική, ένα «ναι» η ενα «οχι». Τα γεγονότα που συντάραξαν την περιοχή το περασμένο έτος αποτελούν, κι' αυτά, μια εκδοχή της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης. Η Αραβική Άνοιξη αποτελεί ουσιαστικά τον καθρέφτη της αντίδρασης των ευρωπαίων πολιτών απέναντι στην ασφυκτική δημοσιονομική λιτότητα και της γιγάντωσης του κινήματος Occupy στις ΗΠΑ. Ασχέτως των πολιτιστικών, εθνοτικών η θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων της Μέσης Ανατολής σε σχέση με την Ευρώπη και την Αμερική, οι ρίζες του προβλήματος παραμένουν οι ίδιες. Και όσο το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα συνεχίζει να αποσυντίθενται, τόσο οι δρόμοι του Καϊρου, της Δαμασκού, της Σαναά και του Αλγερίου θα μοιάζουν με τη Μαδρίτη, την Αθήνα και τη Νέα Υόρκη εν καιρώ λαϊκών διαδηλώσεων.

Ασφαλώς υπάρχουν και οι κυνικοί που θα προτρέξουν να πούν: «Και τι πέτυχαν οι επαναστάσεις της Μέσης Ανατολής; Τα παλαιά καθεστώτα αντικαταστάθηκαν με νέες ηγεσίες που κατέπνυξαν τις εξεγέρσεις». Μια τέτοια σκέψη όμως είναι ιδιαίτερα κοντόφθαλμη και αφελής. Όλες οι επαναστάσεις περνούν από διάφορα στάδια τα οποία έχουν αρκετές φορές αντικρουόμενα μεταξύ τους αποτελέσματα. Όπως είχε πει ο Β.Ι.Λένιν, είναι αδύνατο να προβλέψεις την πρόοδο μιας επανάστασης. Η επανάσταση κυβερνιέται απ' τους δικούς της μυστηριώδεις νόμους. Έτσι, γίνεται σαφές ότι για την οποιαδήποτε λαϊκή εξέγερση, όσο ταχεία και ισχυρή κι' αν είναι η ανάπτυξη της, είναι πρακτικά αδύνατο να λύσει θεμελιώδη προβλήματα δεκαετιών η και αιώνων (αυταρχισμός, πείνα, διαφθορά, ανεργία, ανισότητα κλπ) μέσα σε λίγους μόλις μήνες. Η ανατροπή καθεστώτων όπως αυτά των Μπεν Αλί και Μουμπάρακ αποτέλεσαν μια πρώτη νίκη για τους λαούς της περιοχής, κυρίως γιατί επιβεβαίωσαν τις δυνατότητες της μαζικής λαϊκής αγανάκτησης. Στην πορεία της Αραβικής Άνοιξης κάποιες μάχες κερδήθηκαν και άλλες χάθηκαν. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι λαοί της Μέσης Ανατολής έδειξαν αποφασισμένοι να συνεχίσουν τον αγώνα για μια καλύτερη ζωή, μέχρι την τελική νίκη και δικαίωση.

*Ο κ. Νικόλαος Μόττας είναι υποψήφιος διδάκτωρ (PhD) Πολιτικής Ιστορίας και Εξωτερικής Πολιτικής. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το Γενάρη του 1984, σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Westminster του Λονδίνου και κατέχει μεταπτυχιακούς τίτλους στις Διπλωματικές Σπουδές (Διπλωματική Ακαδημία Λονδίνου) και στις διπλωματικές διαπραγματεύσεις (Πανεπιστήμιο Τελ Αβιβ). Υπήρξε επί τριετία τακτικός συνεργάτης των εφημερίδων «Μακεδονία» και «Θεσσαλονίκη» αρθρογραφώντας γιά διεθνή γεγονότα, ενώ κείμενα του περί ελληνικής, ευρωπαϊκης και διεθνούς πολιτικής έχουν δημοσιευθεί και σε αγγλόφωνες πηγές. Είναι ίδρυτής και διαχειριστής του ελληνικού αρχείου Τσε Γκεβάρα, www.guevaristas.net.