Μάνου Χατζιδάκι «Ο Μεγάλος Ερωτικός» (Έργο 30 [1972]) - Της Γιόλας Αργυροπούλου - Παπαδοπούλου*

«“Ο Μεγάλος Ερωτικός” είναι ένας λαϊκός Θεός που ζει στη φαντασία μας απ’ τη στιγμή που γεννιόμαστε ίσαμε να πεθάνουμε, όμορφος, εφηβικός και αδιάκοπα ζωντανός. “Ο Μεγάλος Ερωτικός” δε φοράει γραφικά τοπικά ρούχα. Φοράει δικά του που συνθέτουν δύσκολους συνδυασμούς ήχων, ανάλαφρων χρωμάτων και ποιητικών ονείρων. Δεν περιέχει μηνύματα που εύκολα τα σβήνουν οι βροχές. Δεν αντιστέκεται…» γράφει μεταξύ άλλων, στις 28 Νοεμβρίου του 1972, ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Δημιουργός του «Μεγάλου Ερωτικού», του αριστουργηματικού αυτού έργου, που αναμφίβολα αποτελεί ένα Αθάνατο Πολιτιστικό Μνημείο της χώρας μας…

«Ο Μεγάλος Ερωτικός» είναι ένας κύκλος τραγουδιών σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη, Μυρτιώτισσας, Κ. Π. Καβάφη, Γιώργου Σαραντάρη, Νίκου Γκάτσου, Διονυσίου Σολωμού, Σαπφούς, Παντελή Πρεβελάκη, Γεωργίου Χορτάτζη και Σολομώντος. Το έργο άρχισε να γράφεται στη Νέα Υόρκη, από τον Ιούνιο του 1972, και ολοκληρώθηκε στην Αθήνα, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, περιλαμβάνει δε τα ακόλουθα 11 τραγούδια: 1) «Με την πρώτη σταγόνα της βροχής», σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη (ερμηνεύει ο Δημήτρης Ψαριανός), 2) «Σ’ αγαπώ» της Μυρτιώτισσας, αφιερωμένο Στη μνήμη του Γιώργου Παππά, (ερμηνεύει η Φλέρυ Νταντωνάκη), 3) «Μέρες του 1903» του Κ. Π. Καβάφη, με τον Δημήτρη Ψαριανό, 4) «Ποιος είν’ τρελός από έρωτα» του Γιώργου Σαραντάρη, με την Φλέρυ Νταντωνάκη, 5) «Τα Λιανοτράγουδα» από τα δημοτικά τραγούδια, με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό, 6) «Πέρα στο θολό ποτάμι» του Νίκου Γκάτσου από το θεατρικό έργο «Περλιμπλίν και Μπελίσα» του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, με την Φλέρυ Νταντωνάκη, 7) «Το όνειρο» του Διονυσίου Σολωμού, με τον Δημήτρη Ψαριανό, 8) «Κέλομαί σε Γογγύλα» της Σαπφούς, με την Φλέρυ Νταντωνάκη, 9) «Έρωτα Εσύ» από την τραγωδία «Μήδεια» του Ευριπίδη, σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη, αφιερωμένο Στην Κατίνα Παξινού, με τον Δημήτρη Ψαριανό, 10) «Πάθη από έρωτα» από την «Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη, με την Φλέρυ Νταντωνάκη και 11) «Κραταιά ως θάνατος αγάπη» από το «Άσμα Ασμάτων» του Σολομώντος, με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό.

Το έργο αρχίζει με το θαυμάσιο «Με την πρώτη σταγόνα της βροχής», όπου ακούγονται οι πρώτοι στίχοι από την εκπληκτική «Ελένη» του Οδυσσέα Ελύτη. Είναι το πρώτο ποίημα της ενότητας «Σποράδες», η οποία ανήκει στη Συλλογή «Προσανατολισμοί».

Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι

Μουσκέψανε τα λόγια που είχανε γεννήσει αστροφεγγιές

Όλα τα λόγια που είχανε μοναδικό τους προορισμόν Εσένα!

Κατά πού θ’ απλώσουμε τα χέρια μας τώρα που δε μας λογαριάζει πια

ο καιρός

Κατά πού θ’ αφήσουμε τα μάτια μας τώρα που οι μακρινές γραμμές

ναυάγησαν στα σύννεφα…

Κι είμαστε…

Μόνοι ολομόναχοι τριγυρισμένοι απ’ τις νεκρές εικόνες σου…

Στους στίχους αυτούς, παρεμβάλλεται (και επαναλαμβάνεται ως ρεφρέν του τραγουδιού) το περίφημο «Επίγραμμα» του Οδυσσέα Ελύτη, που αποτελεί το τρίτο μέρος (ΙΙΙ) του ποιήματος «Δεύτερη φύση» των «Προσανατολισμών».

Πριν απ’ τα μάτια μου ήσουν φως

Πριν απ’ τον Έρωτα έρωτας

Κι όταν σε πήρε το φιλί

Γυναίκα.

«Η σειρά που ακολουθούν τα ποιήματα αυτά των Ελλήνων ποιητών σχηματίζει έναν αδιάσπαστο κύκλο τραγουδιών, μια λειτουργία για το “Μεγάλο Ερωτικό” – κάτι σαν τους εσπερινούς Αγίων σ’ ερημοκλήσια μακρινά με τη συμμετοχή φανταστικών αγγέλων, εραστών, παρθένων και εφήβων. Είναι μια λιτανεία περίεργη, όμως και τόσο φυσική, στην εσωτερική κι απόκρυφη ζωή μας. Προσπάθησα να δημιουργήσω απλά τραγούδια αλλά όχι κι εύκολα. Γι’ αυτό διάλεξα με προσοχή τους τραγουδιστές που θα τα ερμήνευαν. Και πρώτα η Φλέρυ Νταντωνάκη, με πάθος, σπάνια φωνή κι εσωτερική ένταση, και ο Δημήτρης Ψαριανός, απέριττος, νεανικός και γνήσια λαϊκός. Και οι δυο τους, τραγουδώντας στο “Μεγάλο Ερωτικό”, νομίζω δίνουν μαθήματα ήθους, αλήθειας και μαγείας στο λαϊκό τραγούδι…» γράφει χαρακτηριστικά ο Μάνος Χατζιδάκις.

Εξαιρετικά μελοποιημένο είναι και το περίφημο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη «Μέρες του 1903», γραμμένο το 1917.

Δεν τά ηύρα πια ξανά – τα τόσα γρήγορα χαμένα….

τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό

το πρόσωπο…. στο νύχτωμα του δρόμου….

Δεν τά ηύρα πια – τ’ αποκτηθέντα κατά τύχην όλως,

που έτσι εύκολα παραίτησα·

και που κατόπιν με αγωνίαν ήθελα.

Τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό το πρόσωπο,

τα χείλη εκείνα δεν τα ηύρα πια.

Ο Μάνος Χατζιδάκις, γνώστης και λάτρης του αρχαιοελληνικού ποιητικού λόγου, μελοποιεί και μερικούς από τους ελάχιστους – δυστυχώς – διασωθέντες στίχους της Σαπφούς, της σημαντικότερης εκπροσώπου της «Προσωπικής Λυρικής Ποίησης». Και το εκπληκτικό είναι ότι στο θαυμάσιο τραγούδι «Κέλομαί σε Γογγύλα», με την μοναδική ερμηνεία της Φλέρυς Νταντωνάκη, ακούγονται οι στίχοι όχι μεταφρασμένοι, αλλά όπως ακριβώς γράφτηκαν από την Μεγάλη Ποιήτρια (στην αρχαιοελληνική, αιολική διάλεκτο).

[κ]έλομαί σ[ε Γο]γγύλα [πέφα]νθι

λάβοισα μα[ γλα]κτίναν· σὲ δηῦτε πό-

θος... ἀμφιπόταται τὰν κά-

λαν· ἀ γὰρ κατάγωγις αὔτα[ ἐπτόαισ’

ἴδοισαν· ἔγω δὲ χαίρω· καὶ γὰρ αὔτα

δὴ τ[όδ]ε μέμφ[εταί σοι Κ]υπρογέν[ηα...

Παραθέτω την μετάφραση των υπέροχων αυτών στίχων από τον Οδυσσέα Ελύτη.

Γύρνα πάλι κοντά μου σ’ εξορκίζω, Γογγύλα

το χιτώνα φορώντας το λευκό σα γάλα πάλι φανερώσου· όμορφη·

να ’ξερες τί λαχτάρες μού γεννάς έτσι ντυμένη!

και πώς νιώθω χαρούμενη που όχι εγώ μα η θεά μας η ίδια

σου το λέει· σα να σε μαλώνει·

που τόσα χρόνια την παρακαλώ και την παρακαλώ, Γογγύλα…

«Στο “Μεγάλο Ερωτικό”… είχα κοινό θέμα – γράφει ο Μάνος Χατζιδάκις –, με διαφορετικές εποχές Ποίησης και διαφορετικές, σχεδόν αντίθετες, πλευρές του “περί έρωτος” θέματος. Έπρεπε να δημιουργήσω μια ενότητα ύφους και ήχου κι ακόμη, να μη θυμίζει απλοϊκά ερωτικά τραγουδάκια, αλλά μια μουσική πραγματεία – ας μου επιτραπεί η λέξη – περί Έρωτος. Πιστεύω πως η πρόθεσή μου πραγματοποιήθηκε. Το έργο με χαρακτηρίζει…».

Πράγματι! Ο κορυφαίος μας μουσικοσυνθέτης, στον «Μεγάλο Ερωτικό» του, ανατρέχει σε πολλά είδη του Ερωτικού Ποιητικού Λόγου, διανύοντας ένα ευρύτατο χρονικό διάστημα, από τον Αρχαϊκό Λυρισμό της Σαπφούς μέχρι την πολυδιάστατη Νεοελληνική Ποίηση και τους σημαντικότερους εκπροσώπους της (Διονύσιος Σολωμός, Κ. Π. Καβάφης, Μυρτιώτισσα, Γιώργος Σαραντάρης, Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Γκάτσος). Και βέβαια, αφού το θέμα τού μεγαλόπνοου αυτού έργου του είναι ο Έρωτας, δεν παραλείπει να συμπεριλάβει σ’ αυτό και στίχους από την ευριπίδεια «Μήδεια» (β΄ στάσιμο της τραγωδίας), μεταφρασμένους θαυμάσια από τον Παντελή Πρεβελάκη, αλλά και στίχους από το περίφημο ερωτικό ποίημα «Άσμα Ασμάτων» του Σολομώντος, όπως επίσης και ένα εκπληκτικό απόσπασμα από την «Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη.

Ο κορυφαίος μας μουσικοσυνθέτης ομολογεί: «Με τα τραγούδια αυτά αποτείνομαι στην πιο κρυφή ευαισθησία των ν έ ω ν ανθρώπων κάθε ηλικίας κι όχι στους εφήμερους κι ανεξέλεγκτους ερεθισμούς τους. Τα τραγούδια αυτά δεν είναι αισθησιακά. Λειτουργούν πέρ’ απ’ την πράξη, στο βαρύ αίσθημα που χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση, κάθε μορφής, αρκεί να περιέχει τις προϋποθέσεις γι’ ανθρώπινη επικοινωνία…».

Πιστεύω απόλυτα πως και μόνον «Τα λιανοτράγουδα», από τα δημοτικά τραγούδια, από τα ωραιότερα – αν όχι το ωραιότερο τραγούδι του «Μεγάλου Ερωτικού» –, αποδεικνύουν πως πραγματικά ο Μάνος Χατζιδάκις, με αυτό το έργο του, αποτάθηκε «στην πιο κρυφή ευαισθησία των ν έ ω ν ανθρώπων κάθε ηλικίας…». Ειλικρινά, δεν νομίζω πως υπάρχει άνθρωπος οποιασδήποτε ηλικίας που να μη νοιώθει να τον διαπερνούν αλλεπάλληλα ρίγη συγκίνησης, όταν ακούει αυτό το εξαίσιο τραγούδι, αυτή την απίστευτα «μαγική σύζευξη» της θαυμάσιας δημοτικής μας μούσας με την κυριολεκτικά «ονειρική» μουσική, που μόνον… ο Μάνος Χατζιδάκις μπορούσε να εμπνευσθεί και να συνθέσει…

«“Ο Μεγάλος Ερωτικός” είναι μια σειρά από λαϊκά τραγούδια, που γράφτηκαν πρώτ’ απ’ όλα για να επικοινωνήσω εγώ ο ίδιος με όλα τα ελληνικά πρόσωπα που αγαπώ βαθιά, αυτά που γνώρισα, αυτά που θα γνωρίσω κι αυτά που δε θα μπορέσω ποτέ μου να γνωρίσω. Κι ακόμη, μέσ’ απ’ αυτά, να ενωθώ με την ψυχή του τόπου μου σε μια λειτουργία αθάνατη, ερωτική κι ελληνική» μας καταθέτει, μέσα από την ψυχή του, ο Μάνος Χατζιδάκις, στις 28 Νοεμβρίου του 1972…

Κι όλοι εμείς, πιστοί κι ευλαβικοί προσκυνητές του Αριστουργηματικού κι Αθάνατου Έργου του, όλοι εμείς – και αυτοί που γνώρισε και αυτοί που δεν μπόρεσε ποτέ του να γνωρίσει –, τον διαβεβαιώνουμε πως πράγματι κατάφερε να επικοινωνήσει μαζί μας με την μοναδική κι ανεπανάληπτη μουσική του, και πως μ’ αυτή τη μουσική ενώθηκε για πάντα με την ψυχή του τόπου του «σε μια λειτουργία αθάνατη, ερωτική κι ελληνική»…

Δεν είμαι σίγουρη, αλλά θέλω να πιστεύω πως Εκεί… που βρίσκεται τώρα πια, στη Γειτονιά των Αγγέλων, ακούει τις διαβεβαιώσεις μας και… χαμογελάει μ’ εκείνο το γλυκό, το τρυφερό, το παιδιάστικο χαμόγελό του…

* Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών