Ηθοποιός σημαίνει φως: Ελένη Παπαδάκη - Της Καίτης Βασιλάκου

Η Ελένη Παπαδάκη υπήρξε μια μεγάλη ηθοποιός, εφάμιλλη της Κυβέλης και της Μαρίκας Κοτοπούλη. Αλλά, μολονότι ακούμε και διαβάζουμε συχνά γι αυτά τα δύο ιερά τέρατα του ελληνικού θεάτρου, για την Παπαδάκη σπάνια ακούμε καμιά κουβέντα. Η Ιστορία, όταν είναι να αναφέρει το όνομά της, δαγκώνει τη γλώσσα της. Σιωπή. Καλύτερα να ξεχαστεί αυτή η θεατρίνα που μάς θυμίζει τις ντροπές και τα λάθη του παρελθόντος μας, την τύφλωση, το φθόνο και το φανατισμό μιας σκληρής εποχής.

Ο περισσότερος κόσμος δεν έχει ακούσει ποτέ το όνομά της, ενώ ακούει ταχτικά τα ονόματα της Κατίνας Παξινού, της Βάσως Μανωλίδου, της Έλλης Λαμπέτη, της Μελίνας Μερκούρη. Σπουδαίες ηθοποιοί όλες τους και κυρίως τυχερές, εφόσον το άστρο τους δεν έσβησε με το θάνατό τους, αλλά εξακολουθεί να λάμπει στη συλλογική μας μνήμη. Αλλά η Ελένη Παπαδάκη ξεχάστηκε, επειδή υπήρξε άτυχη και θα δούμε γιατί.

Γεννήθηκε το 1903 από οικογένεια ευκατάστατη και καλλιεργημένη. Όταν νεαρή κοπέλα  ανακοίνωσε στους γονείς της ότι ήθελε να γίνει θεατρίνα, εκείνοι αρνήθηκαν. Υποχώρησαν όμως αργότερα μετά από τη δική της επιμονή. Ξεχώρισε αμέσως από τα πρώτα της βήματα και γρήγορα κατέκτησε κοινό και κριτικούς.  Θεωρήθηκε η τρίτη σημαντική ερμηνεύτρια μετά την Κοτοπούλη και την Κυβέλη και, αν ζούσε περισσότερο, ίσως κατακτούσε την πρώτη θέση.

Τα προβλήματα άρχισαν, όταν πήγε στο Εθνικό Θέατρο.  Η λάμψη και το ασύγκριτο ταλέντο της επισκίασαν επικίνδυνα τις άλλες ταλαντούχες συναδέλφους της που ένιωσαν φθόνο γι αυτήν. Ξεκίνησε έτσι ένας παρασκηνιακός πόλεμος  με στόχο τον παραγκωνισμό της. Κύρια αντίπαλός της ήταν η Κατίνα Παξινού που με την εύνοια του Φώτου Πολίτη και του Δημήτρη Ροντήρη έγινε η πρωταγωνίστρια του Εθνικού. Στην Παπαδάκη έδιναν δευτερεύοντες ρόλους ή ρόλους ακατάλληλους για να αξιοποιήσει το ταλέντο της.

«Δεν φαντάζεσαι πόσο “καλλιεργημένο” είναι το έδαφος από την Κατίνα για την Κατίνα. Η κατάσταση πάντοτε αηδής», γράφει η Ελένη Παπαδάκη σε μια φίλη της, όταν πήγε στην Αγγλία μαζί με την Παξινού και άλλους ηθοποιούς για μερικές παραστάσεις. Μόνο ο Κωστής Μπαστιάς για όσο διάστημα ήταν διευθυντής του Εθνικού, την υποστήριξε  και της έδωσε τους ρόλους που της άξιζαν.

Οι κριτικοί που έβλεπαν τον παραγκωνισμό της, διαμαρτύρονταν. Γράφει ο Ιωάννης Σιδέρης, ο ιστορικός του νεοελληνικού θεάτρου: «Είναι καταφανής η αδικία της από τους σκηνοθέτες...Μου είναι αδύνατον να καταλάβω πώς η Παπαδάκη κάνει τόσο λίγες εμφανίσεις στη σκηνή, ενώ αποδεικνύεται πως είναι η μοναδική γυναίκα του Εθνικού κι από τις καλύτερες του ελληνικού θεάτρου...Είναι αδικημένη η Παπαδάκη που κάθε ίνα της, κάθε κύτταρό της είναι παλμός, ορμή, ουσία, τέχνη».

"Η βεντάλια", 1937. Παπαδάκη, Δενδραμής.

Παρ’ όλα αυτά ερμήνευσε μεγάλους ρόλους. Έπαιξε τη Μαργαρίτα Γκωτιέ στην «Κυρία με τις καμέλιες»  του Αλέξ. Δουμά υιού, την Έλα Ρέντχάιμ στο «Γιάννη Γαβριήλ Μπόργκμαν»  του Ίψεν, τη Λαίδη Ουίντερμηρ στη «Βεντάλια της λαίδης Ουίντερμηρ» του Όσκαρ Ουάιλντ, τη Δυσδαιμόνα στον «Οθέλο»  του Σαίξπηρ, την Κλυταιμνήστρα στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, την Αντιγόνη στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, τη Βασίλισσα Ελισάβετ στο «Ντον Κάρλος» του Σίλερ, την Ιφιγένεια στην «Ιφιγένεια εν Ταύροις» του Ευριπίδη, την Εκάβη στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Οι ερμηνείες της υπήρξαν συγκλονιστικές και οι κριτικές που έπαιρνε κάθε φορά διθυραμβικές.

Ο Κωστής Μπαστιάς, ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, ο Στρατής Μυριβήλης, ο Λίνος Καρζής ήταν μερικοί από αυτούς που θαύμασαν το ταλέντο της και έγραψαν  γι αυτήν εγκωμιαστικές κριτικές.

Η Παπαδάκη ως Κλειταιμνήστρα στην "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή.

Αλλά η Ελένη Παπαδάκη έκανε ένα μοιραίο λάθος, αυτό που με το τέλος της γερμανικής κατοχής εξυπηρέτησε πάρα πολύ όσους τη φθονούσαν: υπήρξε φίλη του κατοχικού πρωθυπουργού Ράλλη. Βέβαια μέσω αυτής της φιλίας έσωσε δεκάδες Έλληνες, αριστερούς και δεξιούς, καθώς και πολλούς εβραίους. Μεταξύ αυτών ήταν ο γιος του βιβλιοπώλη Ελευθερουδάκη και ο γιατρός Γιώργος Μουστρούφας που έγινε αργότερα στέλεχος του Υπουργείου Υγείας στην κυβέρνηση του Βουνού.

Το Νοέμβριο του 1944 η απελευθέρωση της Ελλάδας βρίσκει τους Έλληνες διχασμένους. Τα μίση, οι εμπάθειες και οι φανατισμοί έχουν φουντώσει και ο ένας Έλληνας καταδίδει τον άλλον. Στις εκλογές του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών επικρατεί η δεξιά παράταξη: Δημήτρης Χορν, Άννα Καλουτά, Ρένα Βλαχοπούλου, Ορέστης Μακρής, Βασίλης Αυλωνίτης, Σπύρος Μουσούρης και άλλοι.  Από την απέναντι πλευρά είναι οι αριστεροί: Αιμίλιος Βεάκης, Μάνος Κατράκης, Δήμος Σταρένιος, Δημήτρης Μυράτ, Τίτος Βανδής, Αλέξης Δαμιανός, Νίκος Τζόγιας και άλλοι. Αρχίζουν οι προγραφές. Στις 23 Νοεμβρίου δημοσιεύεται μια λίστα με τον τίτλο «Οι προδόται ηθοποιοί». Οι προδόται ηθοποιοί δικάζονται με συνοπτικές διαδικασίες και αποβάλλονται από το Σωματείο. Στις 24 Νοεμβρίου στο θέατρο Διάνα η Ελένη Παπαδάκη «δικάζεται» και αποβάλλεται. Ακούγονται οργισμένες φωνές: «Θάνατος στην π...!»

Η εφημερίδα «Ελληνικό Αίμα» διαδίδει διάφορες συκοφαντίες εις βάρος της που προκαλούν την αγανάκτηση του κόσμου. Όπως ότι ο Ράλλης τής είχε χαρίσει μια ζώνη από πλατίνα αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων, την ώρα που ο λαός υπέφερε από την πείνα, και ότι την είχε παντρευτεί σε τέταρτο γάμο παρακάμπτοντας το νόμο. Τίποτα από αυτά δεν ήταν αλήθεια.

21 Δεκεμβρίου 1944. Κάποιοι συνάδελφοι της ηθοποιού που δεν θα μάθουμε ποτέ με σιγουριά ποιοι ήταν, την καταδίδουν στην ΟΠΛΑ, τη λαϊκή αστυνομία του ΚΚΕ. Επί κεφαλής της ΟΠΛΑ είναι ένας νεαρός εικοσιτριών χρονών, ο Ορέστης. Αυτός ζητά τη σύλληψή της.

Ο Ορέστης, ένα παιδαρέλι στην ουσία  που δεν έχει ακόμα καλοκαταλάβει τι σημαίνει ζωή, έχει ήδη φορτωθεί το θάνατο πολλών ανθρώπων.  Προηγουμένως έχει φροντίσει να τους αφαιρέσει ό,τι πολύτιμο έχουν πάνω τους και να το κρατήσει για πάρτη του. Τα φονικά –ή πιο διπλωματικά, οι εκτελέσεις – γίνονταν κατά κανόνα στα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ.

Η Ελένη Παπαδάκη συλλαμβάνεται στις 5.30 το απόγευμα και οδηγείται στο κτήριο της πολιτοφυλακής. Η φίλη της Αιμιλία Καραβία έρχεται αργότερα και ζητά πληροφορίες από τον υπεύθυνο, ο οποίος της συστήνεται ως «ο Μαρά της Γαλλικής Επανάστασης».  Ο «Μαρά» λέει στην Αιμιλία Καραβία αυτό που κυκλοφορεί και στα στόματα των άλλων, ότι δηλαδή την Ελένη Παπαδάκη την έχει καταγγείλει μια ομάδα ηθοποιών.

Μετά από αρκετές ώρες την παίρνουν για ανάκριση.  Η κατηγορία που της αποδίδουν είναι ότι έχει παντρευτεί τον κατοχικό πρωθυπουργό  Ράλλη. Εκείνη το αρνείται: «Πιστέψτε με, δεν σας λέω ψέματα. Αφήστε με να σας φέρω αύριο μάρτυρες, ανθρώπους που έσωσα. Δεν ήξερα ότι θα με πιάνατε, αλλιώς θα έφερνα τις αποδείξεις», λέει η ηθοποιός. «Φέρτε φως να δείτε το πρόσωπό μου, να δείτε ότι λέω την αλήθεια, φέρτε φως και θα καταλάβετε από μόνοι σας». Το επιχείρημα είναι αδύνατο, ούτε ένας κανονικός δικαστής δεν θα το δεχόταν.  Εξάλλου η Παπαδάκη είναι μεγάλη ηθοποιός, μπορεί να τους μαγέψει και να τους ξεγελάσει με την τέχνη της. «Είναι περιττό το φως. Υπάρχουν αποδείξεις ότι είσαι η κ. Ράλλη», της απαντούν. Οι αποδείξεις ήταν οι εφημερίδες που λασπολογούσαν εις βάρος της.

Γύρω στα μεσάνυχτα μεταφέρεται μαζί με άλλους καταδικασμένους, χωροφύλακες κυρίως και αστυνομικούς,  στα Διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ.

Ο Βλάσης Μακαρώνας, στη δίκη του που έγινε αργότερα, θα περιγράψει τα γεγονότα που έλαβαν χώρα εκεί: «Μου την έφεραν σε ταξί», είπε, «ήταν τυλιγμένη στο γούνινο παλτό της, γιατί έκανε διαβολόκρυο». Οι μελλοθάνατοι περνούσαν μπροστά από τον Ορέστη που τους αφαιρούσε τα πολύτιμα αντικείμενα. Από την Παπαδάκη αφαίρεσε δυο δαχτυλίδια. Έπειτα ρώτησε τους άλλους: «Πώς είπε αυτή ότι τη λένε; Παπαδάκη; Δεν είναι αυτή που καταδίκασε το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών;» Και έδωσε εντολή να τη σκοτώσουν.

Διέταξαν την Παπαδάκη να γδυθεί. Εκείνη έβγαλε τη γούνα της που έγινε αμέσως κτήμα του Ορέστη. Την διέταξαν έπειτα να βγάλει και τα υπόλοιπα ρούχα της. Εκείνη αναλύθηκε σε γοερές κραυγές και οι άλλοι αναγκάστηκαν να τη γδύσουν με τη βία. Ο Μακαρώνας την έσυρε παραπέρα, αλλά κάτι έγινε μέσα του εκείνη τη στιγμή, ίσως τον επηρέασαν οι οιμωγές της Παπαδάκη,  (ή μάλλον ούτε κι ο ίδιος δεν πρέπει να κατάλαβε τι του συνέβη), πάντως αντί να χρησιμοποιήσει το τσεκούρι, όπως έκαναν με τους άλλους, χρησιμοποίησε όπλο. Την πυροβόλησε δυο φορές στο κεφάλι.

Για δυο μήνες η Ελένη Παπαδάκη εθεωρείτο αγνοούμενη.

Μαρτυρία της Μαρίας Αλκαίου, κόρης της Σαπφώς Αλκαίου:  «Θυμάμαι τη μάνα μου, όταν ο Ρίτσος μπήκε στο σπίτι μας. Αντί για καλημέρα του είπε: “Πού είναι η Παπαδάκη; Πού είναι η Παπαδάκη, Ρίτσο;” Κατέβασε το κεφάλι εκείνος. Δεν είχε ιδέα. Δεν ήξερε τίποτα. “Πού είναι η Ελένη; Πού είναι η Ελένη; Πού είναι, Ρίτσο;” Επέμενε η μητέρα μου αντί για καλημέρα».

Στις 26 Ιανουαρίου του 1945 κατά την εκταφή των πτωμάτων στον περίβολο των Διυλιστηρίων της ΟΥΛΕΝ βρέθηκε και το δικό της πτώμα.

Η είδηση του θανάτου της προκάλεσε βαθιά συγκίνηση  στον καλλιτεχνικό κόσμο και στους απλούς ανθρώπους. Η κηδεία της έγινε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Καρύτση και ήταν παρόντες ο Βασίλης Λογοθετίδης, ο Δημήτρης Χορν, η Άννα Καλουτά, ο Ανδρέας Φιλιππίδης, η Μελίνα Μερκούρη, ο Κώστας Μουσούρης, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Μαρίκα Νέζερ και άλλοι πολλοί. Στον επικήδειο που εκφώνησε ο Θεόδωρος Ανδρουδής είπε μεταξύ άλλων: «Ξέρουμε καλά πως ο τόσο άδικος χαμός σου οφείλεται σε καλλιτεχνικό φθόνο».  Και ο Αχιλλέας Μαμάκης: «Είσαι θύμα ενός χυδαίου και άπρεπου καλλιτεχνικού φθόνου...Τους έσβηνες από τη σκηνή με την εμφάνισή σου και σε σβήσανε από τη ζωή για να μη σ’ έχει το κοινό σου ως μέτρο σύγκρισης και υπεροχής».

Η κηδεία της Ελένης Παπαδάκη. Διακρίνονται: Χορν, Μερκούρη, Καλουτά, Λογοθετίδης, Φιλιππίδης, Νέζερ, Δενδραμής.

Ο Αλέξης Σολομός έγραψε αργότερα: «Κοιμήσου ειρηνικά, αγαπημένη φίλη. Ίσαμε απάνω δεν φτάνουν μήτε η αρρώστια μιας εποχής μήτε μιας φυλής η παραφροσύνη... Συχώρεσέ μας».

Δυο μήνες μετά την κηδεία της οι υπεύθυνοι των φονικών των Διυλιστηρίων συνελήφθησαν, πέρασαν από δίκη και εκτελέστηκαν. Ο  Ορέστης  ήταν ήδη νεκρός. Είχε δικαστεί από το στρατοδικείο του ΕΛΑΣ και είχε εκτελεστεί. Αργότερα η ηγεσία του ΚΚΕ θα δηλώσει ότι αγνοούσε τις ασυδοσίες του καπετάν Ορέστη και ο Νίκος Ζαχαριάδης θα πει  ότι η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη ήταν μια ανοησία.

Εφημερίδα "Ριζοσπάστης", 1/7/1945

Η δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη δεν ήταν μια ανοησία. Ήταν το αποτέλεσμα του φθόνου των συναδέλφων της, του τυφλού φανατισμού  και των άγριων παθών που είχαν φουντώσει στην Ελλάδα εκείνα τα χρόνια. Η ουσία είναι ότι μια μεγάλη ηθοποιός χάθηκε άδικα πάνω στην ακμή της και η Ιστορία έμεινε σιωπηλή. Το όνομα της Παπαδάκη ξεθώριασε, σχεδόν κανείς δεν μιλά σήμερα γι αυτήν.

«Πιο πολύ απ’ όλα λυπάμαι για τη γούνα που πήρε ο Ορέστης», είχε πει ο Μακαρώνας στη δίκη του.

Επίσης για την Ελένη Παπαδάκη:

http://www.palmografos.com/permalink/12765.html

http://ketivasilakou.blogspot.com/2012/04/blog-post_30.html