Νίκος Πλουμπίδης: Μνήμες και απορίες 58 χρόνια από τον τραγικό θάνατό του - Του Μάνου Ιωαννίδη*

Τι ήταν εκείνο που ώθησε τον Ν. Ζαχαριάδη να καταγγείλει τον Νίκο Πλουμπίδη, τον επικεφαλής του παράνομου κλιμακίου ΚΚΕ στην Αθήνα, σαν χαφιέ της Ασφάλειας από 27ετίας και να αμφισβητήσει ακόμη και την εκτέλεσή του στο Δαφνί στις 14 Αυγούστου 1954, ισχυριζόμενος ότι φυγαδεύτηκε από την Ασφάλεια στο εξωτερικό, όπου έτρωγε τα αργύρια της προδοσίας του;

Είχε προηγηθεί η από 12 Μαρτίου 1952 ανοιχτή επιστολή του Πλουμπίδη, μετά τις καταδίκες σε θάνατο του Ν. Μπελογιάννη (από δύο δικαστήρια, για παράβαση Γ' ψηφίσματος και για κατασκοπεία), προς τους συνηγόρους του -Τσουκαλά και Γαλέο- που δημοσιεύτηκε και στον Τύπο, με την οποία δήλωνε: 1) ότι αυτός ήταν ο καθοδηγητής του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ στην Ελλάδα και όχι ο Μπελογιάννης και κατά συνέπεια η καταδίκη του ήταν άδικη και δολοφονική πράξη και 2) ότι προσφέρεται να παρουσιαστεί στις αρχές και να δικαστεί ο ίδιος για τις πράξεις για τις οποίες καταδικάστηκε ο Μπελογιάννης, υπό την προϋπόθεση να μετατραπούν οι εις βάρος του θανατικές αποφάσεις. Για το γνήσιο της υπογραφής του μάλιστα, εκτός από τον γνωστό στην Ασφάλεια γραφικό του χαρακτήρα, έβαλε πάνω στην επιστολή και το δακτυλικό του αποτύπωμα.

Το ανοιχτό αυτό γράμμα, που έδειχνε τη μεγαλοσύνη του ανθρώπου, είχε σπεύσει ο Ζαχαριάδης να το χαρακτηρίσει σαν πλαστό, κατασκεύασμα της Ασφάλειας γιατί... ο Πλουμπίδης ήταν στο εξωτερικό βαριά άρρωστος από τη φυματίωση που τον κατέτρεχε, νοσηλευόμενος σε νοσοκομείο κάποιας Ανατολικής Χώρας! Κανείς φυσικά, φίλος ή εχθρός, δεν πίστεψε αυτό το χοντροειδές παραμύθι και περισσότερο η Ασφάλεια, που ήταν σε γνώση της εδώ παρουσίας του Πλουμπίδη, συνέχεια από την Κατοχή και εντεύθεν με πλήρη και τέλεια όμως συνωμοτικά μέτρα που τον προστάτευαν.

Εκ πρώτης όψεως, για έναν που γνωρίζει τον τρόπο ενέργειας του ΚΚΕ σε περιόδους αυστηρής παρανομίας, η ενέργεια αυτή του Ζαχαριάδη δεν είχε άλλη εξήγηση από έναν αυστηρό ψόγο της καθοδήγησης προς τον Πλουμπίδη για την αυτόβουλη εμφάνισή του στο προσκήνιο από τη μια και, από την άλλη, της εντολής να βγει από την Ελλάδα με έναν από τους δρόμους διαφυγής που διέθετε το κόμμα. - "Για εμάς, είσαι ήδη εδώ" είναι σαν να του έλεγαν, "και κοίταξε να μη σε συλλάβουν" (για μερικούς μεταγενέστερους, μπορεί να είχε και την έννοια της θυσίας του Μπελογιάννη για τη δημιουργία ενός ήρωα!).

Ωστόσο, παρά το ότι το γράμμα έδειχνε ότι δεν υπήρχε πια το τυπικό έρεισμα της θανατικής καταδίκης του Μπελογιάννη και παρά την παγκόσμια και εσωτερική κατακραυγή που είχε ξεσηκωθεί και τους κλυδωνισμούς της τότε κυβέρνησης του Νικ. Πλαστήρα, κράτος και παρακράτος προχωρούν, στις 30 Μάρτη 1952, στην εκτέλεσή του (μαζί με τους συντρόφους του Ηλία Αργυριάδη, Δημήτρη Μπάτση και Νίκο Καλούμενο).

Λίγους μήνες αργότερα και μία εβδομάδα μετά την εκλογική νίκη του Συναγερμού του Αλ. Παπάγου, συλλαμβάνεται στις 25 Νοεμβρίου 1952 και ο Πλουμπίδης. Προφανώς είχε μείνει στην Αθήνα, γιατί δεν ήθελε να διαφύγει στο εξωτερικό για δικούς του λόγους (λ.χ. η προχωρημένη βαριά φυματίωσή του) ή γιατί δεν είχε σίγουρη οδό διαφυγής, και από κάποιο "κάρφωμα" ή από παραβίαση των συνωμοτικών κανόνων προστασίας του βρήκε η Ασφάλεια το κρησφύγετό του. Προφυλακίζεται με την κατηγορία και αυτός της κατασκοπείας. Το ΚΚΕ, και ειδικά ο Ζαχαριάδης που χειριζόταν την υπόθεση, φαίνεται ότι αιφνιδιάζονται. Και εκεί που έφερναν τον Πλουμπίδη να νοσηλεύεται στο εξωτερικό, ανακοινώνουν τώρα ότι ο Πλουμπίδης, που βρισκόταν στην Ελλάδα, έχει απομονωθεί από το κόμμα σαν όργανο της Ασφάλειας που μπήκε στις γραμμές του από 27ετίας για να το χτυπήσει από μέσα. Πού απέβλεπε αυτή η ανακολουθία και η εκτόξευση μιας τόσο σοβαρής κατηγορίας - που συνεχίστηκε και καθ' όλη τη διάρκεια της δίκης; Στον φόβο της ηγεσίας ότι ο Πλουμπίδης θα λύγιζε ή ότι ήδη είχε λυγίσει και είχε περάσει με το μέρος της Ασφάλειας; Όχι βέβαια, γιατί ήταν εγνωσμένη η αφοσίωσή του στο κόμμα, η εντιμότητά του και ο άδολος και αγνός χαρακτήρας του.

Η δίκη του στο στρατοδικείο της Αθήνας θα αρχίσει στις 24 Ιουλίου 1953 και θα καταδικασθεί δύο φορές σε θάνατο, θα εκτελεστεί δε στις 14 Αυγούστου 1954.

Με την εκτέλεση κορυφώνεται το δράμα! Η ηγεσία του ΚΚΕ θα φτάσει στον έσχατο ξεπεσμό διατυμπανίζοντας από τον ραδιοσταθμό της ότι η εκτέλεση ήταν εικονική και ότι ο Πλουμπίδης φυγαδεύτηκε στην Αμερική όπου τρώει τα αργύρια της προδοσίας του! Κι ας ήταν γεμάτες οι αθηναϊκές εφημερίδες με το πτώμα του Πλουμπίδη, διάτρητο και καταματωμένο από τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος! Τι ήταν πάλι αυτό; Τόσο αφελείς ήταν που νόμιζαν ότι θα περάσει με τόσες αποδείξεις περί του αντιθέτου;

Τη δίκη του την παρακολούθησα από την αρχή μέχρι το τέλος της, σαν υπεύθυνος συντάκτης του δικαστικού ρεπορτάζ της εφημερίδας "Προοδευτική Αλλαγή" και είμαι σε θέση να βεβαιώσω το μεγαλείο, την ανθρωπιά αλλά και το τραγικό στοιχείο της στάσης αυτού του ηρωικού παλαίμαχου και πραγματικού κομμουνιστή από τα Λαγκάδια της Αρκαδίας. Ήταν κάτι που δεν μπορούσε να το συλλάβει εύκολα ο νους του κοινού ανθρώπου. Από τη μια να προσπαθεί να αντικρούσει την κατηγορία του χαφιεδισμού που του απέδιδε το κόμμα του κάθε μέρα από τον ραδιοσταθμό του στο εξωτερικό και, από την άλλη, την κατηγορία της κατασκοπείας του κόμματός του και του ίδιου που του απέδιδαν οι στρατευμένοι μάρτυρες, οι δικαστές και ο βασιλικός επίτροπος. Μεταξύ των μαρτύρων δε και ο συμπατριώτης του, συμμαθητής του και παλιός του φίλος στα Λαγκάδια, αστυνομικός διευθυντής τώρα Ι. Πανόπουλος! Και να απαντά στις ειρωνείες των δικαστών που του έλεγαν "έτσι σας στύβει πρώτα το κόμμα και σας πετά ύστερα σαν λεμονόκουπες", υψώνοντας το λιπόσαρκο κορμί του μπροστά τους και λέγοντάς τους "για να λέει έτσι το κόμμα μου για μένα, θα είναι στα πλαίσια μιας σωστής πολιτικής και τακτικής, που ούτε εγώ ούτε εσείς τη γνωρίζουμε αυτή τη στιγμή. Και εσείς ξέρετε πολύ καλά ότι δεν είμαι χαφιές σας, όπως ξέρω και εγώ ότι μια μέρα το κόμμα μου θα με δικαιώσει". Βήχοντας συνεχώς από την προχωρημένη φυματίωσή του και φτύνοντας τα ξεβράσματα του πληγωμένου στήθους του, πολλές φορές και με αίμα, σε ένα μπλε βαζάκι από χάπια, που κρατούσε συνεχώς στα χέρια του.

Ο Πλουμπίδης, βέβαια, στην 6η Πλατιά Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, που συνήλθε ενάμισι χρόνο μετά την εκτέλεσή του (Μάρτης 1956) και ανέτρεψε τον Ν. Ζαχαριάδη με το ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς του, επαληθεύτηκε στην πρόβλεψή του από τη νέα ηγετική καθοδήγηση, η οποία και τον αποκατέστησε. Στο 8ο συνέδριο του ΚΚΕ μάλιστα (Αύγουστος 1961), το όνομα του Ν. Πλουμπίδη αναφέρθηκε ανάμεσα στα 21 ονόματα των μελών της Κ.Ε. του που είχαν δώσει τη ζωή τους για την υπόθεση του κόμματος και της Ελλάδας από το 7ο συνέδριο και εντεύθεν.

Έμεινε όμως το ερώτημα: "Γιατί αυτή η τέτοια μεταχείριση από τον Ζαχαριάδη ενός παλαίμαχου αγωνιστή, μέλους του Πολιτικού Γραφείου, με πάμπολλα δείγματα πίστης και αφοσίωσης στο κόμμα; Ενός από τους πρωτεργάτες και τους οργανωτές των αγώνων του, ιδιαίτερα των μεγαλειώδικων αγώνων του ως γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ) κατά τη διάρκεια της Κατοχής (μέχρι της αντικατάστασής του από τον Βασίλη Μπαρτζιώτα, όταν αυτός απελευθερώθηκε από τον ΕΛΑΣ Αθήνας με άλλα 55 στελέχη του ΚΚΕ από το σανατόριο 'Σωτηρία' τον Απρίλη 1943);"

Δόθηκαν, κατά περιόδους, πολλές εξηγήσεις από διάφορους ερευνητές. Οι περισσότεροι σταματούν στα αισθήματα αντιπάθειας και μίσους που είχε ο Ζαχαριάδης προς τον Πλουμπίδη, τα οποία βρήκαν την ευκαιρία να εκδηλωθούν με την τοτινή παντοδυναμία του μέσα στο κόμμα, η οποία δεν επέτρεπε καμιά αμφισβήτηση της ορθότητας των αποφάσεών του.

Ο Δημοσθένης Παπαχρίστου, στέλεχος της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα, συνεργάτης του Πλουμπίδη, αλλά και συγγενής του (η αδελφή του Ιουλία ήταν η γυναίκα του Πλουμπίδη, ενώ ο αδελφός του Βρασίδας δικηγόρος του -μαζί με τον Κώστα Στεφανάκη- στη δίκη του), είχε την ευκαιρία από συζητήσεις μαζί του και από γράμματά του να εντοπίσει τα σημεία της αντιπαθητικής και μισερής στάσης του Ζαχαριάδη απέναντί του. Τα αναφέρει στο βιβλίο του "Ν. Πλουμπίδης - Ντοκουμέντα", εκδ. Δελφίνι 1997 (μερικά από αυτά αναφέρει και η Έλλη Παππά στο βιβλίο της "Μαρτυρίας μιας διαδρομής", εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2010). Περιληπτικά είναι τα εξής:

- Η εναντίωση του Πλ. στην αναγνώριση χωρίς όρους του Ιω. Μεταξά σαν εθνικού ηγέτη στον πόλεμο με την Ιταλία, με το περιβόητο γράμμα του Ζαχαριάδη της 31/10/40.

- Η αντίθεσή του στον τρόπο και την τακτική διεξαγωγής της όλης σύγκρουσης του Δεκέμβρη 1944, την οποία ο Ζ. είχε αποδεχθεί ως ορθή.

- Η αντίθετη άποψή του κατά τη λήψη της απόφασης για αποχή από τις εκλογές της 30ής Μάρτίου 1946.

- Οι επιφυλάξεις του στην απόφαση της ολομέλειας του Σεπτ. 1947 της Κ.Ε. του ΚΚΕ, που αποφάσισε ότι "ο ένοπλος αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού αποτελεί τη μοναδική επιβεβλημένη απάντηση που ο λαός και η Ελλάδα έχουν να δώσουν στους ξένους κατακτητές και τους ντόπιους υποτακτικούς τους".

- Οι επικρίσεις του για την παρελκυστική τακτική και πολιτική του Ζ. μετά τη Βάρκιζα, που είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση, σύλληψη, φυλάκιση, εξορία ή αδρανοποίηση χιλιάδων αγωνιστών.

- Η αντίθεσή του στην απόφαση να μην υπογράψουν "δήλωση νομιμοφροσύνης" οι δημόσιοι υπάλληλοι, που είχε ως αποτέλεσμα άλλοι να απολυθούν και άλλοι, μπρος στο φάσμα της ανεργίας, να μην υπακούσουν, να υπογράψουν τη δήλωση και να αποκοπούν από το κίνημα.

- Για την ανταρσία του Βελουχιώτη ενάντια στη συμφωνία της Βάρκιζας είχε μεν συμφωνήσει να τιμωρηθεί κομματικά, όχι όμως και να χτυπηθεί όπως χτυπήθηκε (βαρείς χαρακτηρισμοί του δηλωσία, μιζέρια κ.λπ., με κατάληξη την εξόντωσή του).

- Η έντονη αντίθεσή του -μετά την ήττα του 1949- να ασκείται η καθοδήγηση του ΚΚΕ στην Ελλάδα από το εξωτερικό, όπου δεν είχαν άμεση επαφή με την εδώ πραγματικότητα, και η σύγκρουσή του με τη γραμμή του Ζ. την οποία δεν εφάρμοσε στις εκλογές ούτε του 1950 ούτε του 1951. Όπως και η διαφωνία του με το έξαλλο σύνθημα του Ζ. "τι Πλαστήρας τι Παπάγος". Αποτέλεσμα τότε της σωστής άποψης του Πλ. ήταν η δημιουργία της "Δημοκρατικής Παράταξης" (εκλογές 1950) και στη συνέχεια της ΕΔΑ (εκλογές 1951).

- Το σημαντικότερο όλων ο Δ. Παπαχρίστου το αφήνει τελευταίο. Είναι η άποψη του Πλ. που διατύπωσε στην πρώτη συνεδρίαση της Κ.Ε. που έγινε ευθύς μετά την επιστροφή (Μάης 1945) του Ζ. από το γερμανικό στρατόπεδο του Νταχάου, όπου, ενώ όλα τα άλλα μέλη της Κ.Ε. (Σιάντος, Ιωαννίδης, Πορφυρογένης, Παρτσαλίδης κ.λπ.) δέχτηκαν τον Ζ., χωρίς αντίρρηση, σαν νόμιμο και φυσικό αρχηγό του κόμματος, εκείνος ήταν ο μόνος που ζήτησε να κάνει ο Ζ. προηγουμένως έκθεση προς την Κ.Ε. των ενεργειών του και της δραστηριότητάς του στο γερμανικό στρατόπεδο και τότε να αποφασίσουν σχετικά. Το γεγονός αυτό, όπως γράφει ο Δ. Παπαχρίστου, το αποκάλυψε ο Θανάσης Χατζής, μέλος τότε της Κ.Ε. και γραμματέας του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής, στον Δημήτρη, τον γιο του Πλουμπίδη, στο Παρίσι, όπου είχαν συναντηθεί στα χρόνια της Χούντας.

Αν και εύλογη η πρόταση του Πλ., αφού ήταν παγκοίνως τότε γνωστό ότι οι Γερμανοί εξόντωναν σωρηδόν στα στρατόπεδά τους και τους πιο άσημους, εβραίους, Τσιγγάνους κ.λπ., καθώς και τους πολιτικούς τους αντιπάλους, ξένους και δικούς τους, και δικαιολογημένη η ενδόμυχη απορία που εξέφραζε η πρότασή του για το πώς διασώθηκε από αυτή τη λαίλαπα ένας γραμματέας ενός Κ.Κ. μιας χώρας της οποίας μάλιστα το κόμμα του πρόβαλλε μια από τις μεγαλύτερες Εθνικές Αντιστάσεις στον ναζισμό, ο Ζ. του το κράτησε.

Το παραπάνω περιστατικό το αποδέχεται και ο Αλ. Κουτσούκαλης (μέλος της Π.Ε. Άρτας ΚΚΕ στην Κατοχή, στέλεχος του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ και δ/ντής της εφημερίδας "Νέος Δρόμος" της Τασκένδης) στο βιβλίο του "Το χρονικό μιας τραγωδίας 1945-49" (εκδ. Ιωλκός 2004). Ίσως και άλλοι. Το αγνοούν όμως ή δεν του δίνουν την ιστορική σημασία του πολλοί συγγραφείς που έγραψαν για τον Ζ., όπως και ο Στ. Αβδούλος, που είναι ο τελευταίος εξ αυτών, με το βιβλίο του "Ν. Ζαχαριάδης. Μύθος και πραγματικότητα" (εκδ. Προσκήνιο 2009).

***

Υπάρχει όμως και μια άλλη άποψη που υποστηρίχθηκε από μερικούς. Η άποψη ότι ο Σταύρος Κασιμάτης, που προσπαθούσε να συγκροτήσει στην Αθήνα έναν δεύτερο, παράλληλο παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ με εκείνον του Πλ., από παλιούς ΕΠΟΝίτες, δηλωσίες και απολυμένους από το Μακρονήσι αγωνιστές, μετέδωσε έξω στον Ζ. προσωπικές του απόψεις και υποψίες για ορισμένες συμπεριφορές και ενέργειες του Πλ. -λανθασμένες όμως- που παρέσυραν τον Ζ. στο να πάρει αυτή τη θέση για τον Πλ.

Πάντως, αν η πληροφορία που έδωσε ο Θανάσης Χατζής, ο οποίος είχε πάρει μέρος σ' εκείνη την Κ.Ε., είναι αληθινή, ο Ζαχαριάδης, μαζί με όλα τα άλλα που είχε εναντίον του, τελικά, σαν μισερός καθοδηγητής εκδικήθηκε τον Πλουμπίδη.

Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά της υπόθεσης που πρέπει να αναφερθεί: Πώς πέρασε τότε στους εξόριστους και στους φυλακισμένους, αλλά και σε όλους τους άλλους αγωνιστές στην Ελλάδα η όλη υπόθεση Ν. Πλουμπίδη;

Για τους τελευταίους, που ζούσαν τα γεγονότα, διάβαζαν εφημερίδες και τα κουβέντιαζαν μεταξύ τους, ήταν φανερό ότι τίποτα δεν ήταν αληθινό από όσα ισχυρίζονταν ο Ζ. και ο ραδιοσταθμός του. Απλώς είχαν περιπέσει σε παραζάλη και έψαχναν να βρουν το γιατί.

Για τους πρώτους, έχουμε μεταξύ των άλλων και τις αναμνήσεις του Νίκανδρου Κεπέση και της Έλλης Παπά. Εκεί, τα σφιχτοδεμένα κομματικά Γραφεία πέρναγαν τη γραμμή του Ζ. με τον γνωστό τότε τρόπο του "ό,τι λέει το κόμμα είναι σωστό και δεν αμφισβητείται". "Και όποιος τολμούσε να σηκώσει αντίθετη γνώμη, δεν θα μπορούσε να σταθεί σε καμιά φυλακή... τέτοιες οι συνθήκες, τέτοιες οι αντιλήψεις", όπως γράφει ο Ν. Κεπέσης. Την Ιουλία Πλουμπίδη μάλιστα, κρατούμενη τότε στις φυλακές Αβέρωφ, την απομόνωσαν οι άλλες κρατούμενες, με εντολή του Γραφείου της φυλακής, σαν γυναίκα του "χαφιέ" και τράβηξε αφάνταστα ψυχικά μαρτύρια που ήταν χειρότερα από τα σωματικά σε εκείνες τις καταστάσεις.

Για την Ιστορία να πω ότι το ψευδώνυμο που είχε στην Κατοχή ο Πλουμπίδης, το "Μπάρμπας", δεν ήταν από την ηλικία του (ήταν μόλις 38-39 χρονών το 1941), αλλά από τον "Μπάρμπα της Κορώνης", τον άνθρωπο που στέκεται πάνω από όλους, που όλα εξαρτιόνταν από αυτόν και που δεν μπορούσαν οι συνεργάτες του να κάνουν κάτι χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του.

Αύγουστος 2012

* Ο Μ. Ιωαννίδης είναι συνταξιούχος δικηγόρος. Υπήρξε κατά την Κατοχή καπετάνιος του λόχου ΕΛΑΣ Βύρωνα Αθηνών, φοίτησε στη Σχολή Αξ/κών του Γ.Σ. του ΕΛΑΣ στο Βουνό, ονομάστηκε Ανθυπολοχαγός και στη συνέχεια τοποθετήθηκε Επιτελής του Προτύπου Τάγματος της Α' Ταξιαρχίας Αθηνών, που έδρευε στην Καισαριανή. Είναι συγγραφέας του βιβλίου "Φάκελος Νο 9745/Β - Στα χρόνια του Μεγάλου Αγώνα" (εκδ. Μέδουσα).

Η Αυγή