«Ακόντιος και Κυδίππη». Μια ξεχωριστή ερωτική ιστορία - Της Γιόλας Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου*

Δύο νεαροί Κυκλαδίτες, ο Ακόντιος από την Κέα και η Κυδίππη από τη Νάξο, είναι τα κεντρικά πρόσωπα μιας ξεχωριστής, ρομαντικής και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας ερωτικής ιστορίας, την οποία αφηγείται ο Καλλίμαχος [σημαντικός εκπρόσωπος της Ελληνιστικής Ποίησης (323 – 30 π.Χ.)] στο 3^ο Βιβλίο των απολεσθέντων Αἰτίων του.

Ο Ακόντιος, ξακουστός για την ομορφιά του ανάμεσα σε όλα τα παλικάρια της Κέας, συναντά στον Ναό της Αρτέμιδος της Δήλου μια πανέμορφη Ναξιώτισσα, την Κυδίππη, και την ερωτεύεται με την πρώτη ματιά. Για να την παντρευτεί, μεταχειρίζεται ένα ευφυές σχέδιο, το οποίο συνετέλεσε ιδιαίτερα στην εξαιρετική φήμη του ποιήματος. Χαράσσει πάνω σ’ ένα μήλο τα ακόλουθα λόγια: «Ορκίζομαι στο όνομα της Αρτέμιδος τον Ακόντιο να παντρευτώ» και ρίχνει το μήλο στα πόδια της Κυδίππης και της τροφού της. Η τροφός, περίεργη, το παίρνει, παρατηρεί πως φέρει μία επιγραφή, το δίνει στη νεαρή κυρία της, την οποία και παρακινεί να το διαβάσει. Η Κυδίππη δεν υποψιάζεται την παγίδα και διαβάζει μεγαλόφωνα. Έκπληκτη και ταραγμένη κοντοστέκεται στην τελευταία λέξη. Όμως, είναι πια πολύ αργά, αφού διάβασε, παρά τη θέλησή της, τον όρκο που θα τη δεσμεύσει και που ήδη άκουσε η θεά Άρτεμις. Επιστρέφει στη Νάξο, κρατώντας μυστική την περιπέτειά της, και οι γονείς της την αρραβωνιάζουν μ’ έναν νεαρό Ναξιώτη. Αλλά η Άρτεμις, στο όνομα της οποίας ορκίστηκε η Κυδίππη, αναλαμβάνει την υπόθεση του Ακοντίου. Την παραμονή της γαμήλιας τελετής, η Κυδίππη αρρωσταίνει, ο γάμος αναβάλλεται κι εκείνη γίνεται καλά. Δύο φορές ακόμη επαναλαμβάνονται οι ετοιμασίες του γάμου, και τις δύο όμως φορές η Κυδίππη αρρωσταίνει και πάλι. Ο πατέρας της αναγκάζεται να προσφύγει στο Μαντείο των Δελφών και συμβουλεύεται τον Απόλλωνα, ο οποίος του αποκαλύπτει ό,τι ακριβώς συνέβη στη Δήλο, του παραγγέλλει δε να τηρηθεί ο ακούσιος όρκος. Ο πατέρας της Κυδίππης υπακούει στη θεϊκή εντολή, κι έτσι το πιο όμορφο παλικάρι της Κέας παντρεύεται την πανέμορφη Ναξιώτισσα…

Αυτός είναι ο μύθος του Ακοντίου και της Κυδίππης, ένας μύθος αναμφίβολα ελκυστικός και ικανός να κεντρίσει τη φαντασία των ποιητών και να αποτελέσει πηγή έμπνευσής τους. Πώς, όμως, ο Καλλίμαχος, ο μέγιστος αυτός ποιητής της Ελληνιστικής Περιόδου, ανέπτυξε τον μύθο αυτό;

Το ποίημά του, γραμμένο σε ελεγειακό μέτρο, αποτελείτο από 150 περίπου στίχους και διαιρείτο σε 2 μέρη. Το πρώτο μέρος περιείχε τη συνάντηση των δύο νέων και το ευφυές σχέδιο του Ακοντίου να ρίξει το ενεπίγραφο μήλο στα πόδια της αγαπημένης του…

Το μήλο, η σπουδαιότητα του οποίου ήταν τεράστια στην Αρχαιοελληνική Μυθολογία, θεωρείτο κυρίως ως ερωτικό δώρο και, επομένως, είχε στενότατη σχέση με τη θεά του έρωτα, την Αφροδίτη. Γενικά, το μήλο αποτελούσε σύμβολο ερωτικό, το δε μηλοβολεῖν (= το να ρίχνει κανείς μήλα σε κάποιον) ήταν χειρονομία ερωτικής πρόκλησης. Για παράδειγμα, στο 3^ο Εἰδύλλιο του Θεοκρίτου (Κῶμος) ο ερωτευμένος γιδοβοσκός τραγουδά στην αγαπημένη του Νύμφη Αμαρυλλίδα ότι δέκα μήλα τής προσφέρει και ότι αύριο θα της προσφέρει κι άλλα (ἠνίδε τοι δέκα μᾶλα φέρω… / …καὶ αὔριον ἄλλα τοι οἰσῶ). Ο άνδρας, λοιπόν, πρόσφερε μήλα στο κορίτσι που αγαπούσε, αλλά και το κορίτσι μπορούσε, επίσης, να ερωτοτροπεί με κάποιον άνδρα, ρίχνοντάς του μήλα, όπως, για παράδειγμα, η Γαλάτεια χτυπά με μήλα (βάλλει… / μάλοισιν) το ποίμνιο του Πολυφήμου, όπως αναφέρει ο Θεόκριτος στο 6^ο Εἰδύλλιό του με τίτλο Βουκολιασταί. Στην περίπτωση του Ακοντίου, το ρίξιμο του μήλου στα πόδια της Κυδίππης δεν ήταν μόνο προσφορά δώρου αγάπης ή δήλωση ερωτικής πρόκλησης, αλλά κάτι περισσότερο. Ήταν, κυρίως, το μοναδικό μέσο με το οποίο ο Ακόντιος θα κατάφερνε – με απόλυτη βεβαιότητα – την τελική του επιδίωξη, δηλαδή τον γάμο του με τη όμορφη Ναξιώτισσα. Αν στο μήλο εκείνο δεν ήταν χαραγμένος ο δεσμευτικός όρκος, που τελικά διάβασε η Κυδίππη, πιθανόν ο Ακόντιος να μην την είχε ποτέ παντρευτεί…

Το πρώτο μέρος της καλλιμάχειας ελεγείας ίσως παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον και είναι περισσότερο συναρπαστικό. Στο δεύτερο μέρος, παρόλο που η τέχνη του Καλλιμάχου δεν αποκαλύπτεται ιδιαίτερα, υπάρχει όμως το πλεονέκτημα να μας δειχθεί καθαρά η μέθοδος της εργασίας του ποιητή και να καθορισθεί η πηγή από την οποία είχε αντλήσει την αφήγησή του.

Τον Καλλίμαχο τον ενδιαφέρουν κυρίως τα τοπικά έθιμα και οι σπάνιες παραδόσεις, τις οποίες τελικά φέρνει στο φως. Έτσι, στους πρώτους διασωθέντες στίχους του δευτέρου μέρους του ποιήματος, που αρχίζει τη στιγμή όπου για πρώτη φορά ετοιμάζεται ο γάμος της Κυδίππης, ο Καλλίμαχος – περίφημος παρατηρητής και εξηγητής κάθε ιδιαιτερότητας των τοπικών εθίμων – αναφέρει το έθιμο του γάμου στη Νάξο. Το έθιμο αυτό αποτελούσε ανάμνηση του μύθου σύμφωνα με τον οποίο ο Ζευς και η Ήρα, των οποίων η ένωση (ἱερὸς γάμος) αποτελούσε για τους Αρχαίους Έλληνες το πρότυπο του νόμιμου γάμου, είχαν κατ’ αρχάς αγαπηθεί, όπως αναφέρει ο Όμηρος, εν αγνοία των γονέων τους (Ξ 296: φίλους λήθοντε τοκῆας). Αφηγείται, λοιπόν, ο Καλλίμαχος πως «ήδη η παρθένος μοιράστηκε την κλίνη της μ’ ένα αγόρι, όπως το όριζε το έθιμο, που απαιτούσε να κοιμάται η νύφη έναν προνύμφιο ύπνο με κάποιο αγόρι, του οποίου και οι δύο γονείς ζουν (σὺν ἄρσενι παιδὶ ἀμφιθαλεῖ). Το έθιμο αυτό, προορισμένο να θυμίζει τους μυστικούς έρωτες του Διός και της Ήρας, το είχε ακολουθήσει η Κυδίππη, όταν αρρώστησε…

Στη συνέχεια του ποιήματος, σε μία ακόμη απαίτηση του γαμήλιου εθίμου στη Νάξο, να φέρνουν δηλαδή το πρωί της παραμονής της γαμήλιας τελετής τα σφαχτά του γάμου, συναντάμε την εκπληκτική ποιητική δεξιοτεχνία του Καλλιμάχου: «Την αυγή τα βόδια έτρεμαν από την αγωνία, βλέποντας μέσα στη λίμνη με το καθαρτήριο νερό να καθρεφτίζεται το μαχαίρι του θυσιαστή». Το βράδυ της παραμονής του γάμου – συνεχίζει ο Καλλίμαχος – «κατέλαβε την Κυδίππη μία φοβερή ωχρότητα, την κυρίευσε δε μία ασθένεια, από την οποία θεραπεύεται κάποιος στέλνοντάς την μέσα στο σώμα των αγρίων αιγών (Ησύχιος: κατ’ αἶγας ἀγρίας∙ παροιμία λεγομένη εἰς ἀγρίας αἶγας τρέπειν τὰς νόσους) και η οποία (ασθένεια) παραλίγο να στοιχίσει στην Κυδίππη την ίδια της τη ζωή. Μια δεύτερη φορά ετοίμαζαν τη νυφική κλίνη, αλλά και πάλι το κορίτσι υπέφερε επί επτά μήνες από τεταρταίο πυρετό. Όταν για τρίτη φορά σκέφθηκαν τον γάμο, ξαφνικά η Κυδίππη καταλήφθηκε από φοβερό ρίγος».

Μετά την λεπτομερή αυτή έκθεση και τη σημαντική πληροφορία για τον εξορκισμό της ἱερᾶς νόσου, ο Καλλίμαχος συνεχίζει την αφήγηση της ιστορίας με το ἐννύχιον ἔπος του Απόλλωνος, με την απόκριση δηλαδή που έδωσε ο Δελφικός Φοίβος στον πατέρα της Κυδίππης, ο οποίος μέσα στη νύχτα πήγε στο Μαντείο των Δελφών για να τον συμβουλευθεί. Αξιοσημείωτες είναι, στο σημείο αυτό, κάποιες ιδιαιτερότητες του μύθου της Αρτέμιδος. Συγκεκριμένα ο Απόλλων, αφού κατ’ αρχάς του αποκαλύπτει ότι εμπόδιο στον γάμο της κόρης του είναι ένας βαρὺς ὅρκος της Κυδίππης στο όνομα της Αρτέμιδος, λέγει στη συνέχεια: «Η αδελφή μου – η Άρτεμις – δεν νοιαζόταν για την τιμωρία του Λυγδάμιδος (βασιλιάς των Κιμμερίων που θέλησε να καταστρέψει τον Ναό της Εφέσου) ούτε έπλεκε (θα μπορούσε κανείς να υποθέσει την κατασκευή κάποιου ιερού αντικειμένου, π.χ. ενός καλαθιού) στο Ιερό του Αμύκλα (γιος του βασιλιά Λακεδαίμονος και της Σπάρτης, θυγατέρας του Ευρώτα) ούτε επιστρέφοντας από το κυνήγι έπλενε το σώμα της μέσα στα νερά του Παρθενίου ποταμού (ποταμός της Παφλαγονίας), αλλά βρισκόταν στη Δήλο, όταν η κόρη σου ορκιζόταν τον Ακόντιο να παντρευτεί και όχι άλλον».

Έπειτα ο Καλλίμαχος, θέλοντας να εξάρει την ευγενική καταγωγή της Κυδίππης κυρίως και επιδιώκοντας να δώσει κάποιες πληροφορίες για τη λατρεία του Ἀρισταίου Διός, αναφέρει – πάντοτε μέσα από την απόκριση του Απόλλωνος: «Αν θέλεις τη συμβουλή μου, θα πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθεί ο όρκος της κόρης σου∙ παίρνοντας τον Ακόντιο, θα ενώσεις ήλεκτρο με λαμπρό χρυσάφι (το ήλεκτρο – ένωση χρυσού και αργύρου, όπου δεσπόζει ο χρυσός – δεν είναι ισάξιο με τον χρυσό)». Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ο Ακόντιος ήταν κατώτερος ως προς την καταγωγή από την Κυδίππη, κι έτσι εξηγείτο η επίμονη αντίδραση των γονέων της στον γάμο αυτό∙ και συνεχίζει ο Απόλλων: «Εσύ, ο πεθερός, κατάγεσαι από τον Κόδρο, αλλά και ο νεαρός από την Κέα, που θα γίνει γαμπρός σου, ανήκει στην οικογένεια των ιερέων του Ἀρισταίου Διός, του Ἰκμίου (θεός της υγρασίας, που λατρευόταν στην Κέα), οι οποίοι (ιερείς) φροντίζουν πάνω στις βουνοκορφές να καταπραΰνουν τον φοβερό Κύνα, όταν ανατέλλει, και ν’ αναζητούν από τον Δία την αύρα που κάνει να πέσουν αθρόα τα ορτύκια μέσα στα λινά δίχτυα των κυνηγών».

Μετά από την απάντηση αυτή του Απόλλωνος, ο Καλλίμαχος διηγείται την επιστροφή του πατέρα στη Νάξο, την αποκάλυψη της ιστορίας από την Κυδίππη, όταν ερωτήθηκε από τον πατέρα της, την αποδοχή της να έρθει ο Ακόντιος στο «Νησί του Διονύσου», δηλαδή στη Νάξο, τα τραγούδια του γάμου, που αυτή τη φορά δεν αναβλήθηκε, και την αμέτρητη χαρά του Ακοντίου…

Τέλος, ο Καλλίμαχος ολοκληρώνει την αφήγησή του, καθορίζοντας την πηγή αυτής της αφήγησης, που ήταν ο Ξενομήδης, χρονικογράφος από την Κέα, ο οποίος είχε κάποτε διηγηθεί στο βιβλίο του όλους τους μύθους του νησιού του.

Όλα αυτά τα σπάνια θέματα της πιο φημισμένης ελεγείας του Καλλιμάχου έχουν γραφεί με άνεση και συντομία, δίχως σχολαστική επιμονή. Περίφημη είναι, επίσης, η εκλεπτυσμένη επιτηδειότητα του ποιητή και στο ύφος και στη στιχουργία. Η μορφή του Ακοντίου, μέσα στο σύνολο του ποιήματος, όπως και μέσα στο διασωθέν μέρος, ήταν αυτή που δέσποζε, ενώ η μορφή της Κυδίππης ήταν αναμφίβολα αμυδρή…

Ο Καλλίμαχος δεν μετέτρεψε την Κυδίππη σ’ ένα θεατρικό ή μυθιστορηματικό πρόσωπο. Σεβόμενος αυτή την αγνή, νεανική ψυχή, άφησε εμάς να μαντεύουμε όλη εκείνη την εσωτερική της πορεία που πραγματοποιείται σιγά – σιγά: το σάστισμα, τη συγκίνηση και τη συστολή της, όταν διαβάζει την αδιάκριτη εξομολόγηση του Ακοντίου και νοιώθει να δένεται παρά τη θέλησή της με τα δεσμά, από τα οποία δεν θα μπορέσει πια να ξεφύγει∙ τη σιωπή που κρατά απέναντι στους γονείς της και την παθητική υποταγή της στη θέληση και στις αποφάσεις τους∙ τέλος, μετά την απόκριση του Απόλλωνος, την καρτερία της στη θεϊκή βούληση, αυτήν αποδοχή του πεπρωμένου, που ίσως είναι το μυστικό της ευτυχίας…

Από την ελεγεία αυτή, η οποία δίκαια θεωρήθηκε – μαζί με την Ἑκάλη – ως το αριστούργημα του Καλλιμάχου, επηρεάσθηκαν ο μέγιστος Λατίνος ποιητής Οβίδιος, στο 20^ο και στο 21^ο ποίημα των «Ηρωίδων» του, και ο Αρισταίνετος, επιστολογράφος του 5^ου αι. μ.Χ., στη 10^η «Επιστολή» του α΄ Βιβλίου του.

Σε κάποιους στίχους (ΧΧ 54 – 62) του 20^ου ποιήματος του Οβιδίου, ο Ακόντιος γράφει στην Κυδίππη: «Ας ήσουν λιγότερο όμορφη∙ από το πρόσωπό σου παίρνει κάποιος τη δύναμη να γίνει τολμηρός. Να τι έχεις κάνει∙ να τι έκαναν τα μάτια σου, που οι φωτιές των άστρων είναι κατώτερές τους, και που αυτά τα μάτια υπήρξαν η αιτία της φλογισμένης αγάπης μου∙ να τι έκαναν τα ξανθά σου μαλλιά, ο φιλντισένιος λαιμός σου, τα χέρια σου, η χάρη σου, οι ντροπαλές κι αδέξιες κινήσεις σου και τα πόδια σου, που όμοιά τους φαντάζομαι πως θα ήταν τα πόδια της Θέτιδος». Σημειωτέον ότι τόσο οι Έλληνες όσο και οι Λατίνοι θαύμαζαν τις ξανθές γυναίκες, που σπάνιζαν σ’ αυτούς. Γι’ αυτό και η Αθηνά, η Λουκρητία, η Ευρώπη και άλλες παρουσιάζονται από τον Οβίδιο με ξανθά μαλλιά. Επίσης, όσον αφορά στην παρουσία της Θέτιδος, θαλάσσιας θεότητας, η οποία ήταν κόρη του Νηρέως και μητέρα του Αχιλλέως, αξιοσημείωτο είναι ότι ο Όμηρος την εμφανίζει ως «θεά με πόδια από ασήμι» (Α 538: ἀργυρόπεζα Θέτις θυγάτηρ ἁλίοιο γέροντος).

Ο Αρισταίνετος τελειώνει την 10^η «Επιστολή» του α΄ Βιβλίου του με τα ακόλουθα λόγια: «Ο καθένας από τους δύο, με μάτια γεμάτα λάμψεις, σαν άστρα που στέλνουν το φως τους το ένα στο άλλο, ευφραινόταν να βλέπει μέσα στα καθρεφτίσματα των ματιών του άλλου να φέγγει με περισσότερη λάμψη η δική του ομορφιά».

Κι εμείς, σημερινοί επισκέπτες κι αυριανοί νοσταλγοί του ξεχωριστού αυτού νησιού, της Νάξου, αναπολώντας την ειλικρίνεια, την τρυφερότητα και την αγάπη που συναντήσαμε μέσα στα μάτια των σύγχρονων Ναξιωτισσών, θα δικαιώσουμε και τον αρχαιοελληνικό μύθο και τον Μέγιστο Αλεξανδρινό Ποιητή Καλλίμαχο, που διάλεξαν ως τόπο καταγωγής της ηρωίδας τους την πανέμορφη Νάξο…

Γιόλα Αργυροπούλου – Παπαδοπούλου.

[Σημείωση: Η πρώτη γραφή του κειμένου αυτού αποτέλεσε την ανακοίνωσή μου, κατά τη διάρκεια του Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου με τίτλο «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», που πραγματοποιήθηκε στο Φιλώτι της Νάξου, τον Σεπτέμβριο του 1992. 20 χρόνια έχουν περάσει από τότε, κι ακόμη θυμάμαι την ταραχή αλλά και τη συγκίνησή μου, καθώς ήταν η πρώτη συμμετοχή μου σε Επιστημονικό Συνέδριο. Ες αεί οι ευχαριστίες και η ευγνωμοσύνη μου στον Αγαπημένο μου Φίλο και Συνάδελφο κ. Ιωάννη Κ. Προμπονά, Ομότιμο Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, «ψυχή» του Συνεδρίου, στην επιμονή και την ενθάρρυνση του οποίου οφείλω αυτή την πρώτη παρουσία μου μπροστά σ’ ένα πολυπληθές και απαιτητικό ακροατήριο...].

* Η κυρία Γιόλα Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου είναι επ. καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.