1912: Ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος - Του Ιωάννη Ν. Γρηγοριάδη*

Η επέτειος των εκατό χρόνων από την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου και την ένταξη της Θεσσαλονίκης και μεγάλου μέρους της Μακεδονίας και της Ηπείρου στον ελληνικό εθνικό κορμό αποτελεί αφορμή για εορτασμούς αλλά και προβληματισμό. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι απετέλεσαν τη μεγαλύτερη στρατιωτική και διπλωματική επιτυχία του ελληνικού κράτους από καταβολής του και οδήγησαν στον διπλασιασμό της εκτάσεώς του. Παράλληλα σηματοδότησαν την έναρξη ενός μέχρις εσχάτων αγώνος μεταξύ αφενός της καταρρέουσας και ταυτοχρόνως εκτουρκιζόμενης αυτοκρατορίας και αφετέρου εθνικών κρατών και κινημάτων για τον διαμερισμό των ιματίων της.

Η διαδικασία κατακερματισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε έθνη-κράτη υπήρξε τραυματική και επώδυνη για όλους.

Η πολυεθνικότητα της βαλκανικής και μικρασιατικής ενδοχώρας, ο κοσμοπολιτισμός πόλεων όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, η Θεσσαλονίκη και η Φιλιππούπολη δεν συνήδαν με το κοινό πρόταγμα της εθνικής ομογενοποιήσεως. Εκατομμύρια προσφύγων εκτοπίσθηκαν από τα Βαλκάνια προς τη Μικρά Ασία και αντιστρόφως, ενώ οι συνεχιζόμενες πολεμικές επιχειρήσεις παρείχαν το δικαιολογητικό πλαίσιο για τη διάπραξη φρικτών εγκλημάτων. Ο ρόλος του νικητή και του ηττημένου δεν έμεινε σταθερός. Ο κύκλος που άνοιξε θριαμβευτικώς για την Ελλάδα με τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912-1913 έκλεισε οδυνηρώς το 1922-1923 με τη Μικρασιατική Καταστροφή, τη Συνθήκη της Λωζάννης και τη Σύμβαση Υποχρεωτικής Ανταλλαγής Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Ο θρίαμβος του ενός εθνικισμού υπήρξε η καταστροφή του άλλου. Το μοντέλο της πολυεθνικής αυτοκρατορίας είχε ηττηθεί ιστορικώς, όχι μόνο στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, αλλά και στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Τα έθνη-κράτη ανελάμβαναν πλέον την αποστολή του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού εκσυχρονισμού τους.

Εναν αιώνα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ωστόσο, είναι ενδιαφέρουσα η διαρκής παρουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον δημόσιο διάλογο ως αποδιοπομπαίου τράγου. Είναι συνήθης πρακτική η απόδοση πολλών εκ των δεινών του ελληνικού δημοσίου βίου στην οθωμανική επιρροή. Ακούμε συχνά για «οθωμανικό» ή «μεταοθωμανικό κράτος», για «ρουσφέτια», «μπαχτσίσια», «τιμάρια» και άλλες οθωμανικές –αν και όχι πάντοτε τουρκικές– λέξεις που συμβολίζουν τη διοικητική και πολιτική ανεπάρκεια του νεοελληνικού κράτους. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι για τα δεδομένα του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα και μέχρι τον 17ο αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε μάλλον πρότυπο διοικητικής, πολιτικής και οικονομικής οργανώσεως, κάτι που αποδεικνύουν και οι στρατιωτικές της επιτυχίες. Η αργή αλλά αναπόδραστη παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε τη ρίζα της στην αρχική απόρριψη και μετέπειτα ανεπαρκή κατανόηση των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών που ονομάσθηκαν «νεωτερικότητα» και μετέφεραν έκτοτε τη δυτική Ευρώπη από το περιθώριο στο πηδάλιο της παγκόσμιας ιστορίας. Τα εθνικιστικά κινήματα –μεταξύ των οποίων και το ελληνικό– που φιλοδόξησαν να γκρεμίσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία υπόσχονταν ακριβώς αυτήν την ταχεία μετάβαση στη «νεωτερικότητα».

Η προβληματική πρόσληψη θεμελιωδών στοιχείων της νεωτερικότητος από το ελληνικό κράτος αναδεικνύεται ανάγλυφα στην παρούσα οικονομική και κοινωνική κρίση. Δύο σχεδόν αιώνες μετά την ίδρυση του ελληνικού έθνους-κράτους και έναν σχεδόν αιώνα μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο ατελής εκσυγχρονισμός δεν μπορεί πλέον να αποδίδεται μονοσήμαντα στην ακούσια οθωμανική κληρονομία του νεοελληνικού κράτους. Είθε η επέτειος της εκατοενταετηρίδος των Βαλκανικών Πολέμων να οδηγήσει και σε αναστοχαστικό προβληματισμό, τόσο για τις συνθήκες που οδήγησαν στην ιστορική επιτυχία όσο και για τους λόγους του ελλιπούς εκσυγχρονισμού.

* Ο κ. Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Η Καθημερινή