Οι «χαμαιγενείς άνθρωποι» τότε και τώρα - Του Παντελή Μπουκάλα

Την εικόνα του πανίσχυρου ανεμοστρόβιλου που λυσσομανάει και ουρλιάζει με χίλια στόματα, συνοδευόμενος από τη λάμψη αμέτρητων αστραπών, τη χρωστάμε στον Ησίοδο και τη «Θεογονία» του – κι είναι πιο παραστατική και από υψηλής ευκρίνειας φωτογραφίες δορυφόρων. Η μετάφραση, σε ρυθμικό πεζό λόγο, είναι του Παναγή Λεκατσά, στην κλασική έκδοση του Ζαχαρόπουλου:

«Σαν απόδιωξ’ από τον ουρανό τους Τιτάνες ο Δίας, γέννησε στερνοπαίδι η πελώρια Γη τον Τυφωέα, με το σφιχταγκάλισμα του Τάρταρου στη χάρη της χρυσής τής Αφροδίτης. Τα χέρια του ήσαν ένα κι ένα για της δύναμης τα κατορθώματα, κι ακάμαντα ήσανε του τρομερού θεού τα πόδια. Από τους ώμους του εκατό φιδιού, δράκοντα φοβερού, φυτρώνανε κεφάλια, που μαύρες ξεπετούσαν γλώσσες και γλειφόνταν· κάτου απ’ τα φρύδια των ματιών που ’χε στα τερατώδικα κεφάλια φλόγα ελαμποκόπαε, κι απ’ όλα τα κεφάλια του τα τρομερά σηκώνονταν φωνές, χίλιων αχών αφήνοντας την απερίγραπτη βουή. (...) Από τον Τυφώνα βγήκαν οι άνεμοι που με υγρή πνοή φυσούνε, εκτός από το Νότο κι από το Βοριά κι απ’ τον ξαστερωτή το Ζέφυρο· γιατί αυτοί από τους θεούς γεννήθηκαν, μεγάλη στους θνητούς ευεργεσία. Οι άλλοι μες στη θάλασσα φυσούν, να, έτσι στα χαμένα. Είναι αυτοί που πέφτουνε στον σκοτεινό τον πόντο για τους θνητούς μεγάλη συμφορά, και με σκληρή λυσσομανούνε μπόρα. Φυσούν εδώ, φυσούν εκεί, τα πλοία διασκορπίζουνε, τους ναύτες καταστρέφουνε· κι ενάντια σε τούτο το κακό τρόπος δεν είναι να παλέψουν αυτοί που μες στη θάλασσα τύχει και τους ανέμους τούτους απαντήσουν. Πολλές φορές πέφτουν και στην ανθόσπαρτη, την απέραντη γη και καταστρέφουν των θνητών που χαμοζούν τα ωραία τα έργα, σκεπάζοντάς τα όλα με σκόνη και με βόρβορο, που μόχτους όχι λίγους φέρνει (“κατά γαίαν απείριτον ανθεμόεσσαν / έργ’ ερατά φθείρουσι χαμαιγενέων ανθρώπων / πιμπλείσαι κόνιός τε και αργαλέου κολοσυρτού”)».

Σύμφωνα πάντως με άλλη μυθική παράδοση, ο Τυφών ή Τυφωεύς ήταν τέκνο της Ηρας, υπήρξε μάλιστα γέννημα ασπόρου συλλήψεως, αφού δεν μεσολάβησε συνεύρεση με κανέναν αρσενικό (και τον Ηφαιστο έτσι τον γέννησε η μεγάλη θεά). Ενα τέρας, λοιπόν, όποια κι αν ήταν η φύτρα του, που το ένα του χέρι έφτανε στην Ανατολή και το άλλο ακουμπούσε τη Δύση, η δε κεφαλή του χτυπούσε στ’ αστέρια. Με τέτοια προσόντα βρήκε ταιριαστή συμβία την Εχιδνα και γέννησαν τη Λερναία Υδρα, τις Αρπυιες, τον Λέοντα της Νεμέας, τον Κέρβερο, τη Σφίγγα των Θηβών και τη Χίμαιρα. Με όλη αυτή την πλούσια εικονογραφία και την ακόμα πιο πλούσια τερατογονία δοκίμασαν οι αρχαίοι Ελληνες να αναπαραστήσουν, να κατανοήσουν, και ώς ένα βαθμό να ερμηνεύσουν, τους σαρωτικούς ανεμοστρόβιλους. Και κάτι ανάλογο είχαν πράξει οι Αιγύπτιοι, στο μυθολογικό σύστημα των οποίων ο Σηθ, η θεότητα της αρνητικής δύναμης, ταυτιζόταν με τον καυτό λίβα της ερήμου. «Ο τυφώνας, που ετυμολογικά συγγενεύει με τον τύφο και την τούφα, δηλαδή το φούσκωμα», γράφει ο Ε. Ν. Ρούσσος στην «Παγκόσμια Μυθολογία» της Εκδοτικής Αθηνών, «ήταν για τους αρχαίους όχι μόνο ο κυκλώνας, αλλά η γενικότερα ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα μαζί με την ηφαιστειογενή και τη σεισμική δραστηριότητα. Ο τυφώνας, με την αρχαία σημασία του, ήταν επόμενο να νοηθεί σαν η πιο μεγάλη απειλή για τον κανονικό ρυθμό λειτουργίας του κόσμου και σαν ο έσχατος κίνδυνος ακόμα και για τους ίδιους τους λατρευόμενους θεούς».

Δύσκολα λοιπόν θα φανταζόμασταν πώς ο τερατώδης Τυφώνας θα ανταποκρινόταν στο όνομα «Σάντι». Θα λύσσαγε από το κακό του, όπως τότε που, διεκδικώντας τον ουράνιο θρόνο, κατατρομοκρατούσε τους θεούς, πλην του Δία και, όχι τυχαία, της Αθηνάς. Αν πάντως οι αρχαίοι θεοποιούσαν τη φύση και κάθε της εκδήλωση, αγαθή ή καταστροφική, σήμερα δοκιμάζουμε να τη φέρουμε στα μέτρα μας, δίχως ωστόσο να κόβουμε οριστικά τους δεσμούς με τη «μυθική σκέψη». Κληρονομιά ακριβώς του ανθρωπομορφικού παγανισμού είναι η απόδοση ονομάτων ανθρώπων, γυναικών κατά προτίμηση, σε επικίνδυνα φυσικά φαινόμενα. Ο τυφώνας «Σάντι», που πλήγωσε βαριά τις Μπαχάμες, την Τζαμάικα, την Αϊτή, την Κούβα και τις ΗΠΑ, πήρε τη σκυτάλη από τη «Ρίτα», την «Γκλόρια», την «Κατρίνα». Και αν αυτό το είδος «αφελούς» αντιμετώπισης των πραγμάτων επιβιώνει μέσα στον υπερεξελιγμένο κόσμο μας, δεν είναι μόνο από το σαρκασμό ή τον αυτοσαρκασμό των επιστημόνων και τη σκανταλιάρικη διάθεση που κρύβεται κάτω και από τις πιο επίσημες ρόμπες εργασίας. Ούτε μπορούμε να θεωρήσουμε αποκλειστικά υπεύθυνη την πολλή τριβή τους με το ένα ή το άλλο φαινόμενο, που τους οδηγεί να γίνουν και νουνοί τους, σαν να ’χουν να κάνουν με κατοικίδιο. Κατά κάποιον τρόπο, ενστικτώδη ίσως, η προεπιστημονική θεώρηση επιζεί μέσα στην καρδιά της επιστήμης σαν ένα ξυπνητήρι. Για να μας θυμίζει ότι, όσο πάνοπλοι κι αν είμαστε, όσο σίγουροι κι αν αισθανόμαστε, όσο μεγάλη κι αν είναι η αυτοπεποίθησή μας, στην πραγματικότητα, στη φυσική πραγματικότητα, παραμένουμε ανήμποροι. Οσο ψηλά κι αν πετάει ο νους μας, παραμένουμε «χαμαιγενείς». Μπορούμε να μετριάσουμε τις επιδράσεις του τυφώνα ή του σεισμού, αλλά όχι να τους ελέγξουμε. Από κάπου, από πολύ πολύ ψηλά ή από πολύ πολύ βαθιά, θα εκπέμπεται πάντα το «Ακου, ανθρωπάκο», σε άλλα συμφραζόμενα από εκείνα του Βίλχελμ Ράιχ. Ακου και βρες κάποιο μέτρο...

Ενα μέτρο, ας πούμε, στις κινήσεις που, αποδεδειγμένα πια, οδηγούν στη ριζική φθορά του παγκόσμιου κλίματος. Σύμφωνοι, δεν είναι ανθρωπογενής ο τυφώνας, ή μάλλον δεν είναι αποκλειστικά ανθρωπογενής. Γιατί, αν πιστέψουμε πολλούς απολύτως ειδήμονες, ούτε η εκδήλωσή του αναμενόταν τέτοια εποχή ούτε η έντασή του συμβάδιζε με τα προδιαγραφόμενα. Κάπου, πάνω από τη θάλασσα, βρήκε άφθονη ενέργεια για να τραφεί και να γιγαντωθεί. Την ενέργεια αυτή την παράγει η ανθρώπινη δράση, καθοδηγούμενη συνήθως από την πλεονεξία και την αδιαφορία για το κοινό αύριο.

Μέτρο χρειάζεται ιδιαίτερα –και κατεπειγόντως– στην παραγωγή και τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Το κατέδειξε αυτό, με τρομακτική σαφήνεια, ο κίνδυνος που αντιμετώπισε ένα πυρηνικό εργοστάσιο στο Νιου Τζέρσεϊ, που έκλεισε για λόγους ασφαλείας. Τον καιρό της Φουκουσίμα (όπου, όπως αποδείχθηκε, ο άνθρωπος έκαμε μεγαλύτερη ζημιά από το τσουνάμι) είχε γίνει γνωστό ότι πολλά αμερικανικά πυρηνικά εργοστάσια είναι πεπαλαιωμένα και ελάχιστες από τις προδιαγραφές πληρούν. Δυστυχώς για εμάς τους ανθρωπάκους, που πορευόμαστε με την ψευδαίσθηση του υπερανθρώπου, ο εφιάλτης είναι πάντοτε αρκετά πιο κοντά απ’ όσο εικάζουμε.

Η Καθημερινή