Ελευθερία πνευματικής έκφρασης και τα "όρια" - Του Ανδρέα Κωνσταντινίδη

Σύμφωνα με την επιστήμη της κοινωνιολογίας, γενικά, και της κοινωνιολογίας της γνώσης, ειδικά, οι κοινωνικοί παράμετροι ενός έθνους – όπως η κοινή γλώσσα, η κοινή παιδεία, το πολιτικό και θρησκευτικό κατεστημένο, τα ήθη και τα έθιμα – δεν ευνοούν την ανάπτυξη της πνευματικής ελευθερίας.   Για τον λόγο αυτό, η ελευθερία του πνεύματος καθεαυτή είναι ένα σπάνιο φαινόμενο, το οποίο χαίρονται πολύ λίγοι άνθρωποι, και όταν το φαινόμενο αυτό δεν προχωρεί στην δημόσια έκφραση, δεν καθίσταται κοινωνικό «πρόβλημα» – και δεν ενοχλεί κανένα… Είναι στο σημείο που το ελεύθερο πνεύμα προχωρεί στη δημόσια έκφραση, όταν ενοχλούνται μερικοί και θέλουν να τοποθετήσουν «όρια» και να το φιμώσουν – βέβαια πάντοτε σαν πρόσχημα το… εθνικό συμφέρον, την κοινωνική αρμονία και την «ομόνοια.»

Εδώ θα ασχοληθώ μονάχα με δύο παραδείγματα, τα οποία μας διδάσκουν πως εάν η ελευθερία της πνευματικής έκφρασης ήταν δέσμια διάφορων νόμων, παραδόσεων, ιδεολογιών και θρησκειών, ίσως οι σημερινοί άνθρωποι να ζούσαμε ακόμα στη ζούγκλα – εδώ εννοώ… αυτούς από εμάς που όντως τραβηχτήκαμε μερικά βήματα πιο πέρα!

Το πρώτο παράδειγμα αφορά τον μεγάλο προ-χριστιανό, Έλληνα φιλόσοφο και επιστήμονα Αριστοτέλη, και σχετίζεται με τις κοινωνικές σχέσεις του με τον δάσκαλο του Πλάτωνα, στη μια πλευρά, και με την… αλήθεια στην άλλη. Μια μέρα, όταν ρωτήθηκε ο Αριστοτέλης, πως συμβιβάζει την φιλία και τον σεβασμό του προς τον δάσκαλο του, μαζί με την συχνή επιστημονική κριτική που του κάμνει, απάντησε με αυτές τις λέξεις: «Ο Πλάτων και η αλήθεια μού είναι και τα δύο αγαπητά, αλλά η ευλάβεια απαιτεί από εμάς να τιμούμε την αλήθεια περισσότερο από τους φίλους μας.» (Nicomachean Ethics, bk. I, ch. 6).  Και τιμώντας την αλήθεια περισσότερο από τον φίλο του – και πνευματικό πατέρα – Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης προχώρησε να ανέβει στα ψηλότερα σκαλοπάτια της φιλοσοφίας και της επιστήμης – και να θεωρείται σαν υπέρτατη αυθεντία διάφορων επιστημών, για το μη ευκαταφρόνητο χρονικό διάστημα των χιλίων-πεντακοσίων χρόνων (βλέπε, The Oxford Companion to Philosophy, Ted Honderich, ed. σ.σ. 33, 53-57).

Το δεύτερο παράδειγμα, αναφέρεται σε διάφορους Έλληνες φιλόσοφους των 5ου και 6ου αιώνων προ Χριστού, και έχει σχέση με τους… διαπληκτισμούς των, γύρω από τις θρησκευτικές δοξασίες των Ελλήνων, όπως και με την Χρυσή Εποχή του Ελληνικού πολιτισμού – η οποία έμελλε να ακολουθήσει – καθώς και με τη γέννηση της δημοκρατίας.

Δεν είναι καθόλου σύμπτωση πως η δημοκρατία γεννήθηκε  στην Ελλάδα, μόνο όταν η πίστη προς τούς θεούς άρχισε να αδυνατίζει, και η ελεύθερη σκέψη πήρε φωτιά. Γράφοντας στο βιβλίο του, “Ο Θεός στην Ελληνική Φιλοσοφία Μέχρι την Εποχή τού Σωκράτη,” ο καθηγητής R.K. Hack, σημειώνει τα ακόλουθα για τις αμφιβολίες και τα ερωτηματικά πού είχαν οι Έλληνες γύρω από τούς  θεούς:

Μέσα στη σύντομη περίοδο των 6ου και 5ου αιώνων π.χ., ο ένας φιλόσοφος μετά τον άλλον καταγγέλλουν τις θρησκευτικές δοξασίες των προκατόχων  τους, με διάφορα επίπεδα σφοδρότητας. Ο Πυθαγόρας και ο Ξενοφάνης καταγγέλλουν την θεολογία τού Όμηρου και τού Ησίοδου. Ο Ηράκλειτος καταγγέλλει τις θεολογίες τού Ησίοδου, τού Πυθαγόρα, τού Ξενοφάνη και τού Іκαταίου. Ο Παρμενίδης ανταποδίδει στον Ηράκλειτο και τον αποκαλεί τυφλό,  κωφό, ηλίθιο και αμαθή.  Και ο Εμπεδοκλής αποκαλεί τούς Ελεάτες  παράφρονες και μωρούς. (God in Greek Philosophy to the Time of Socrates, 1931, σελ. 152).

Δηλαδή… πνευματικός αναβρασμός, και δριμεία θρησκευτική συζήτηση και… ασέβεια. Τα ιερά και τα όσια τού ενός φιλόσοφου γίνονται η αμάθεια, η παραφροσύνη και τα… σκουπίδια τού άλλου. Αλλά… ουδέν κακό αμιγές καλού. Όπως η ζύμωση και ο αναβρασμός στο μούστο, μάς δίνει το γλυκό κρασί, έτσι και ο αναβρασμός και η συζήτηση στην ανθρώπινη διανόηση οδηγεί σε πιο ψηλές κορφές, καθαρότερο αέρα και πιο διαυγή και ολοκληρωμένη θέα. Στη προκειμένη περίπτωση μας – με τούς διαφωνούντες φιλόσοφους – οδηγηθήκαμε στη… θεά της δημοκρατίας και την Χρυσή Εποχή.  Είναι μόνο όταν υπάρχει… θεϊκή μονοφωνία και μοναρχία – και όταν τα “απολωλότα” πρόβατα γίνονται… αποδιοπομπαίοι τράγοι – πού οδηγούμαστε στην πνευματική αποτελμάτωση και τη σιωπή τού… κοιμητηρίου.  Και κλείνω με το ποίημα μου, Αθηναϊκή Δημοκρατία – Ο Δεύτερος Δούρειος Ίππος.

Δικός σας,

Ανδρέας Κωνσταντινίδης

ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ  –

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΔΟΥΡΕΙΟΣ ΙΠΠΟΣ

Δεν είχε χρυσοπέταλα

κι’ ασήμια χαλινάρια,

μα έκρυβε στα σπλάχνα της

λεβέντες, παλληκάρια.

Δημοκρατία το όνομα

και τον λαό παντιέρα,

την Αθηνά για μάνα της

τον Όλυμπο πατέρα.

Είχε για πόδια αγέρηδες

και χέρια ηλιαχτίδες

και σκόρπιζε γλυκόφωτο

στου κόσμου τις πατρίδες.

Σκήπτρα, κορώνες έπεφταν

η μια μετά την άλλη,

κι’ ή οικουμένη δόξαζε

της Αθηνάς τα κάλλη.

Το πνεύμα το Ελληνικό

ξανάνθισε και πάλι

κι’ απλώθηκε σ’ όλη την Γη

σαν μια ζεστή αγκάλη.

Ανδρέας  Κωνσταντινίδης