Δεκεμβριανά 1944: Βίαιη πορεία διεκδίκησης, απόρριψης και συντριβής - Του Θανάση Δ. Σφήκα*

Θα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου. Γιώργος Σεφέρης, 8 Οκτωβρίου 1944

Τη στιγμή της απελευθέρωσης τον Οκτώβριο του 1944 η νέα κοινωνική και πολιτική δύναμη με επαναστατικά αιτήματα, το ΕΑΜ, εμφανίστηκε ως αξιόπιστος διεκδικητής της εξουσίας. Αυτό που ακολούθησε από τα Δεκεμβριανά ώς τον Αύγουστο του 1949 ήταν μια μακρά, βίαιη και όχι ευθύγραμμη πορεία διεκδίκησης, απόρριψης και συντριβής: διεκδίκησης αυτών των αιτημάτων από την Αριστερά, απόρριψής τους και συντριβής του φυσικού φορέα τους από τις εγχώριες και εξωτερικές δυνάμεις που έβλεπαν την πραγμάτωσή τους ως υπαρξιακή απειλή.

Η Βρετανία, κυρίαρχη δύναμη στη Μεσόγειο, επιθυμούσε ένα προσωποπαγές καθεστώς υπό τον Γεώργιο Β” για τη διατήρηση της Ελλάδας στη βρετανική σφαίρα επιρροής. Προτιμητέο μέσο επίτευξης του στόχου ήταν ο εγκλωβισμός του ΕΑΜ ως μειοψηφούσας συνιστώσας στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον οποίο στις 26 Απριλίου 1944 οι Βρετανοί όρισαν πρωθυπουργό της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης του Καΐρου.

Η αναντιστοιχία πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος μεταξύ του ΕΑΜ και του Παπανδρέου εξηγεί τις επιλογές όλων των πλευρών. Η ηγεσία του ΚΚΕ αποδέχθηκε τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση για να μην κατηγορηθεί ότι εμπόδιζε την εθνική ενότητα.

Ταυτόχρονα, ενώ στην «Ελεύθερη Ελλάδα» το ΕΑΜ υλοποιούσε μέρος του πολιτικού, κοινωνικού και πολιτιστικού προγράμματός του, στο Κάιρο ο Παπανδρέου ομολογούσε την ανάγκη μιας απροσδιορίστου περιεχομένου «επανάστασης»· αλλά όπως έλεγε στον Γιώργο Σεφέρη τον Ιούλιο του 1944, την «επανάσταση» δεν θα την έκανε «ο συρφετός» του ΕΑΜ αλλά η «επαναστατική κυβέρνηση» του ιδίου.

Στις 21 Αυγούστου 1944, ύστερα από αίτημά του, ο διορισμένος από τους Βρετανούς πρωθυπουργός συνάντησε στη Ρώμη τον Τσόρτσιλ και του ζήτησε τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ.

Προσηλωμένο στην πολιτική του λαϊκού μετώπου, το ΚΚΕ είχε αναβάλει επ” αόριστον την προοπτική της επανάστασης και αναζητούσε συμμάχους ακόμη και εντός του αστικού χώρου. Στην αναζήτηση αυτή το ΕΑΜ λειτουργούσε νομιμοποιητικά για το ΚΚΕ, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ανάδυσης ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος που θα διεκδικούσε την εξουσία διά των εκλογών.

Ομως και οι δύο διεκδικητές της εξουσίας είχαν αυτοεγκλωβιστεί σε πολιτικές εκχώρησης. Στο όνομα της ομαλής μετάβασης, το ΕΑΜ είχε εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθετε κατά την απελευθέρωση.

Ο αυτοεγκλωβισμός του αστικού κόσμου ήταν επίσης συνειδητός αλλά περισσότερο επωφελής για τον ίδιο: τον Νοέμβριο 1944, τρεις μήνες αφότου είχε ζητήσει βρετανική βοήθεια για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, ο Παπανδρέου προσπάθησε να ελιχθεί και να επιτύχει πολιτικό συμβιβασμό με το ΕΑΜ· ο Τσόρτσιλ τον επανέφερε στην τάξη.

Ομοίως, όταν το βράδυ της 4ης-5ης Δεκεμβρίου ο Παπανδρέου υπέβαλε την παραίτησή του και όλα τα ελληνικά πολιτικά κόμματα συμφώνησαν στην ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον ηγέτη του Κόμματος Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο Τσόρτσιλ έβγαλε το δεύτερο απαγορευτικό και διέταξε τη στρατιωτική συντριβή του ΕΛΑΣ.

Στις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου, εκ μέρους της ηγεσίας του ΚΚΕ ο Πέτρος Ρούσος εξήγησε σε Βούλγαρους κομμουνιστές ότι το κόμμα του ήταν έτοιμο να προβεί σε συμβιβασμούς και παραχωρήσεις, αλλά ζητούσε «ένα ελάχιστο εγγυήσεων». Οταν οι Βρετανοί διαμήνυσαν μέσω του Παπανδρέου ότι δεν θα υπάρξουν εγγυήσεις, «ο άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας».

Τα Δεκεμβριανά ήταν αντίσταση στην αυθαιρεσία των Βρετανών και του Παπανδρέου, αλλά η βιαιότητα της σύγκρουσης και η διαχείρισή της από τους αλλοδαπούς και εγχώριους νικητές ενίσχυσαν βραχυπρόθεσμα τους βασιλόφρονες και μακροπρόθεσμα έδωσαν την εντύπωση ότι το ΕΑΜ και το ΚΚΕ ήταν τρομοκρατικές οργανώσεις.

Από τις εκατέρωθεν συλλήψεις και συνοπτικές εκτελέσεις, εκείνες που προβλήθηκαν για τον πολιτικό αποκλεισμό του ΕΑΜ μετά τη Βάρκιζα ήταν οι υπερβάσεις και οι αντεκδικήσεις της ΟΠΛΑ και του ΕΛΑΣ, και κυρίως η απόφαση της ηγεσίας του ΚΚΕ για τη σύλληψη ομήρων. Εκτοτε τα Δεκεμβριανά χρησιμεύουν ως μια στρεβλή απάντηση στο ερώτημα «τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».

* Αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσααλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Η Εφημερίδα των Συντακτών

Αποστολή: Γιώργος Θαλασσινός