Θρησκεία και Οικονομία - Του Ανδρέα Κωνσταντινίδη, Τορόντο

Εκ πρώτης όψεως, δεν φαίνεται να υπάρχει σημαντική – και, κυρίως, καθοριστική – σχέση μεταξύ του θρησκευτικού φρονήματος ενός λαού, και του επίπεδου οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, όπου ζει ένας λαός. Συνήθως βλέπουμε τη θρησκεία και την οικονομία σαν δυο ξέχωρες σφαίρες, οι οποίες δεν άπτονται μεταξύ τους. Η παγκόσμια συγκριτική, ιστορική και οικονομική μελέτη, όμως, μας διδάσκει πως υπάρχει ένας δυνατός δεσμός μεταξύ θρησκείας και οικονομίας. Και εξηγώ:

Σύμφωνα με ένα βιβλίο, το οποίο διδάσκεται στις μεταπτυχιακές σπουδές των κοινωνικών επιστημών στα πανεπιστήμια, η βιομηχανία, το κεφάλαιο και ο πλούτος γενικά, άρχισαν να εξαπλώνονται στις χώρες πού δέχτηκαν τη μεταρρυθμιστική θρησκευτική διδασκαλία τού John Calvin (Ιωάννης Καλβίνος, 1509-1564,) και κατά επέκταση στις χώρες των Διαμαρτυρόμενων Χριστιανών (Protestant Christians). Όπως τις Σκανδιναβικές χώρες, τη Γερμανία και την Αγγλία. Το βιβλίο αυτό έχει τίτλο, Η Ηθική των Διαμαρτυρόμενων και το Πνεύμα τού Καπιταλισμού (The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism,) και γράφτηκε από τον διάσημο Γερμανό κοινωνιολόγο και επιστήμονα των πολιτικών επιστημών, Max Weber (1864-1920).

Η θρησκευτική, μεταρρυθμιστική διδασκαλία τού Καλβίνου στηρίζεται στις έννοιες τού θείου προορισμού (predestination,) και τού θείου επαγγέλματος (calling). Πάντα σύμφωνα με τον Καλβίνο, η επίγεια ζωή τού κάθε ανθρώπου είναι όπως την προόρισε ο θεός και το επάγγελμα είναι θεϊκό καθήκον. Δηλαδή… η δουλειά είναι προσευχή, και η σκληρή δουλειά είναι η καλύτερη προσευχή! Και αυτές οι έννοιες – όπως καταλήγει ο Max Weber με τις κοινωνιολογικές και ιστορικές έρευνες του – οδήγησαν τούς οπαδούς τού Καλβίνου στο αγκάλιασμα της επίγειας ζωής και την ευσυνείδητη, σκληρή δουλειά, πράγματα τα οποία μεταφράστηκαν σε υλικά αγαθά, χρυσό και κεφάλαιο – για επιπρόσθετες επιχειρήσεις και επιπρόσθετα υλικά αγαθά. Έκτισαν, δηλαδή, οι Προτεστάντες εργοστάσια δίπλα από τις εκκλησιές τους, και άρχισαν να απολαμβάνουν τον πλούτο τού επίγειου παράδεισου, τον οποίον απλόχερα τούς χάρισε ο… θεός.

Σε αντίθεση με τις χώρες των Διαμαρτυρόμενων χριστιανών, οι χώρες των Καθολικών έμειναν πιστές στη παραδοσιακή ερμηνεία των ιερών τους βιβλίων, όπου ο πλούτος και το εμπόριο θεωρούνται ματαιότητα – αν όχι αμαρτία.  Είναι ευκολότερο, είπαν, για ένα καραβόσκοινο να περάσει από τη τρύπα της βελόνης, παρά ένας πλούσιος να περάσει από τη πόρτα τού παράδεισου. Και δεν ξεχνούν να μας θυμίζουν τον μύθο τού πλούσιου πού απόκτησε τού κόσμου τα αγαθά και… έχασε τη ψυχή του.  Επίσης, αν κάποιος φτωχός κατάφερνε να αποκτήσει δύο ιμάτια/χιτώνες, τον συμβούλευσαν να δώσει το ένα από αυτά στον μη έχοντα. Βέβαια, ποτέ δεν είπαν στους Βυζαντινούς αυτοκράτορες, στον Πάπα και στον Πατριάρχη – οι οποίοι είχαν, και έχουν, χιλιάδες ιμάτια – να δώσουν μερικά στους… μη έχοντες.

Αυτά πού έγραφε στις αρχές τού 20ου αιώνα ο Max Weber, τα βλέπουμε σήμερα, στις αρχές τού 21ου αιώνα, περισσότερο καθαρά. Οι χώρες των Προτεσταντών (οι Σκανδιναβικές χώρες, η Γερμανία, η Αγγλία, η Αμερική,) είναι βιομηχανικά και οικονομικά αναπτυγμένες, ενώ οι χώρες των Καθολικών (η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, η Ιρλανδία), αγωνίζονται να επιβιώσουν. Βέβαια, υπάρχουν και άλλοι συντελεστές – όπως οι κλιματολογικές συνθήκες, ο ορυκτός πλούτος κλπ. – οι οποίοι επηρεάζουν την ανάπτυξη της οικονομίας, αλλά το παράδειγμα του Καναδά, όπου οι Προτεστάντες Άγγλο-Καναδοί είναι, οικονομικά, περισσότερο εύρωστοι από τούς Καθολικούς Γάλλο-Καναδούς, φαίνεται να επιβεβαιώνει τις μελέτες του Max Weber.

Και τώρα, πιο συγκεκριμένα, στη δική μας περίπτωση. Οι Έλληνες ούτε Προτεστάντες είμαστε, ούτε Καθολικοί – είμαστε Ορθόδοξοι. Αν εξαιρέσουμε, όμως, τη διαφορά μας στον προσδιορισμό της “Αγίας Τριάδας”– δηλαδή αν ο Ιησούς είναι ομοούσιος και όχι ομοιούσιος με τον θεό – όπως και την πολιτική διαμάχη μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρώμης,  είμαστε αδέλφια με τούς Καθολικούς. Και οι δύο μας γυρίσαμε τη πλάτη στον επίγειο παράδεισο και ψάχνουμε για παράδεισο και ευδαιμονία στα σύννεφα – Ναι, pie in the sky (μπακλαβάδες και κανταΐφια στον ουρανό)…  Ναι, καιρός να αναβλέψουμε.

Όχι, δεν χρειάζεται να γίνουμε Διαμαρτυρόμενοι Χριστιανοί για να εξελιχθούμε βιομηχανικά και, γενικά, οικονομικά. Εμείς, σαν Έλληνες, έχουμε και δεύτερη εκλογή. Έχουμε τον Κλασσικό Πολιτισμό μας, ο οποίος, παρά τη περιορισμένη τεχνολογία της εποχής, δημιούργησε πλούτο, τέχνες, επιστήμες, δημοκρατία, αθλητισμό – δημιούργησε έναν ανθρώπινο παράδεισο – αν όχι… θεϊκό.  Πού είστε Αισχύλε, Σοφοκλή και Ευριπίδη, για να γράψετε τη θρησκευτική και πολιτιστική Τραγωδία της σύγχρονης Ελληνικής Φυλής!

Δικός σας,

Ανδρέας Κωνσταντινίδης