Γιατί θα αποτύχουν τα μέτρα - του Αριστείδη Χατζή - News Time

http://www.newstime.gr/?i=nt.el.article&id=36154

Αριστείδης Ν. Χατζής , 14 Μαρ, 09:30

Ενώ όμως στην ιδιωτική μας ζωή φερόμαστε όπως θέλουμε,
χωρίς να ενοχλεί ο ένας τον άλλον, στη δημόσιά μας ζωή,
από σεβασμό προ πάντων, δεν παραβαίνουμε τους νόμους,
υπακούμε σε όσους κάθε φορά κατέχουν δημόσια αξιώματα
και τηρούμε τους νόμους, ιδιαίτερα εκείνους που έχουν θεσπιστεί
για να προστατεύσουν όσους αδικούνται, αλλά και σε εκείνους τους κανόνες
οι οποίοι αν και είναι άγραφοι, η παράβασή τους φέρνει
πανθομολογούμενη ντροπή στους παραβάτες.

Θουκιδίδη, «Περικλέους Επιτάφιος»

 

  Τα μέτρα που πήρε η ελληνική κυβέρνηση είναι πρωτοφανή. Ποτέ ελληνική κυβέρνηση τα τελευταία 100 χρόνια δεν τόλμησε να μειώσει μισθούς, να κόψει επιδόματα, να αυξήσει τόσο τους φόρους και να μειώσει ταυτόχρονα και κάποιες δαπάνες. Επιπλέον ποτέ τόσο σκληρά μέτρα δεν συνάντησαν τόσο μεγάλη ανοχή, αν όχι αποδοχή από το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής κοινωνίας. Κρίμα.. Κρίμα, γιατί αυτή η τόσο σκληρή δέσμη μέτρων και αυτή η πρωτοφανής ανοχή θα πάνε χαμένες. Τα μέτρα δεν θα πετύχουν τους στόχους τους.

Τα μέτρα αυτά θα αποτύχουν γιατί και οι στόχοι που θέτει η κυβέρνηση αλλά και η κοινωνική αποδοχή είναι, όπως όλα στην Ελλάδα, εξόχως επιπόλαια. Δεν χρειάζεται να εξηγήσω γιατί τα μέτρα είναι άδικα και γιατί θα οδηγήσουν σε μια αποπνικτική ατμόσφαιρα στην αγορά αλλά και για ποιους λόγους σύντομα η κοινωνική αποδοχή θα αρχίσει να εξατμίζεται. Το έχουν κάνει ήδη πολλοί και με πειστικά επιχειρήματα.
Η επιπολαιότητα για μένα έγκειται κυρίως στο ότι τα μέτρα εκτός από άδικα είναι και αναποτελεσματικά. Είναι αναποτελεσματικά γιατί οι στόχοι που θέτουμε είναι η βραχυπρόθεσμη βελτίωση κάποιων μακροοικονομικών δεικτών και όχι η μακροπρόθεσμη εξυγίανση της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Αυτή όμως για να επιτευχθεί δεν αρκεί ένα «πρόγραμμα σταθερότητας και ανάπτυξης» που βασικό στόχο έχει τον δανεισμό μας με ευνοϊκούς όρους. Για την ακρίβεια δεν αρκεί κανένα πακέτο οικονομικών μέτρων, όσο φιλόδοξο κι αν είναι, όσο πιστά κι αν εφαρμοστεί. Δεν αρκούν τα οικονομικά μέτρα γιατί το πρόβλημα της Ελλάδος είναι πρόβλημα θεσμών ή μάλλον πρόβλημα απουσίας θεσμών.
Πριν συνεχίσουμε θα πρέπει να κάνουμε κάποιες απαραίτητες διακρίσεις. Οι θεσμοί μπορεί να είναι τυπικοί θεσμοί που έχουν τη μορφή των τεθειμένων κανόνων δικαίου. Μπορεί όμως να είναι και άτυποι θεσμοί, κυρίως κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, που αποτελούν το απαραίτητο υπόβαθρο για να λειτουργήσουν οι τυπικοί θεσμοί, δηλαδή το δίκαιο. Στην Ελλάδα δυστυχώς έχουμε μεγάλο έλλειμμα και σε τυπικούς και σε άτυπους θεσμούς. Αυτό το έλλειμμα είναι πολύ σοβαρότερο από τα άλλα ελλείμματα γιατί εκείνα τουλάχιστον μπορούν προσωρινά να καλυφθούν με δανεισμό. Το θεσμικό έλλειμμα όμως χρειάζεται αρκετά χρόνια αν όχι δεκαετίες για να θεραπευθεί.
Καταρχήν υπάρχει έλλειμμα στους τυπικούς θεσμούς. Η Ελλάδα δεν διαθέτει το απαραίτητο νομικό πλαίσιο για την οικονομική ανάπτυξη. Το πλαίσιο αυτό περιλαμβάνει την προστασία της ιδιοκτησίας, την εφαρμογή των συμβάσεων, την αποτελεσματική λειτουργία της δικαιοσύνης, τις θεσμικές λύσεις στις αποτυχίες των αγορών, τα κίνητρα για επενδύσεις και κυρίως την καταπολέμηση της διαφθοράς. Φυσικά υπάρχει πλήθος νόμων και διατάξεων που υποτίθεται παρέχουν το απαραίτητο νομικό πλαίσιο για όλα αυτά. Ήδη όμως από τις αρχές του 20ου αιώνα οι νομικοί έχουν μάθει να ξεχωρίζουν το δίκαιο των βιβλίων από το δίκαιο της πράξης (law in books / law in action κατά τον χρήσιμο διαχωρισμό του μακροβιότερου κοσμήτορα της Νομικής Σχολής του Harvard, Roscoe Pound). Δεν έχει σημασία τι νόμους έχεις, πόσο πλήρεις είναι, ποια είναι η νομοτεχνική ποιότητά τους. Αυτό που μετράει είναι αν εφαρμόζονται και πώς εφαρμόζονται. Αυτό που πραγματικά ισχύει (και όχι αυτό που υποτίθεται ότι πρέπει να ισχύει) είναι το πραγματικό δίκαιο, το δίκαιο της πράξης.

 
Αν δούμε για παράδειγμα τη νομοθεσία που προσπαθεί να περιορίσει και να καταπολεμήσει τη διαφθορά στην Ελλάδα και να εξασφαλίσει συνθήκες αξιοκρατίας, υγιούς ανταγωνισμού και περιορισμού της προσοδοθηρίας, θα αντιληφθούμε αμέσως πόσο αστείο μπορεί να φαίνεται το δίκαιο των βιβλίων αν έχεις έστω και μια στοιχειώδη αντίληψη της ελληνικής πραγματικότητας.
Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς όμως όταν η Ελλάδα πάσχει από ένα πολύ σοβαρότερο έλλειμμα, εκείνο της απουσίας των απαραίτητων για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη άτυπων θεσμών; Πρόκειται για τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς (social norms), την εμπιστοσύνη (trust), το κοινωνικό κεφάλαιο (social capital) που δημιουργούν το απαραίτητο θεσμικό υπόστρωμα για να λειτουργήσει το δίκαιο. Από τον τρόπο που οδηγούμε και παρκάρουμε μέχρι τον τρόπο που αεριτζίδικα εμπορευόμαστε και την σημασία που δίνουμε στα δημόσια αγαθά, δεν μπορεί κανείς να συμπεράνει παρά μόνο το πόσο ουσιαστικά ανύπαρκτο είναι αυτό το άτυπο θεσμικό υπόβαθρο που θα στηρίξει τους κανόνες δικαίου, όποιοι κι αν είναι. Χρησιμοποιώντας και πάλι το παράδειγμα της διαφθοράς δεν χρειάζεται να αναρωτιόμαστε γιατί οι κανόνες που προσπαθούν να την περιορίσουν δεν εφαρμόζονται. Απλά γιατί η κοινωνική ανοχή απέναντι στη διαφθορά είναι μεγάλη και η συμμετοχή στην διαφθορά σχεδόν καθολική και αυτόματη.
Μια κοινωνία που πάσχει θεσμικά είναι μια κοινωνία που δεν μπορεί να δράσει συλλογικά. Αυτό σημαίνει ότι η Ελληνική κοινωνία βρίσκεται μονίμως σε μία κατάσταση διλλήματος του φυλακισμένου. Σ’ αυτή την κατάσταση, ό,τι και να κάνουν οι άλλοι, εσένα σε συμφέρει να επιδιώξεις μυωπικά το δικό σου στενό προσωπικό συμφέρον. Βέβαια στο τέλος θα βγεις μάλλον κι εσύ χαμένος – αλλά δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική - είναι η «κυρίαρχη στρατηγική». Για να ξεπεράσεις το δίλημμα θα πρέπει να έχεις την απαραίτητη ωριμότητα που σε υποχρεώνει να βλέπεις μακροπρόθεσμα και να αντιμετωπίζεις τα άτομα δίπλα σου όχι ως ευκαιριακούς ανταγωνιστές ή πιθανά θύματα αλλά ως μακροχρόνιους συνεργάτες.

 
Έτσι ακόμα και τώρα, στο χείλος του γκρεμού, η κυβέρνηση κάνει το μόνο που της είναι εύκολο να κάνει: μαζεύει χρήματα από όσους μπορεί να τα μαζέψει. Οι δε πολίτες θα κάνουν ό,τι μπορούν για να συνεισφέρουν όσο γίνεται λιγότερο σ’ αυτή την προσπάθεια μεταφέροντας στους υπόλοιπους το βάρος. Ακόμα λοιπόν κι αυτή η πρωτοφανής για την πρόσφατη Ελληνική ιστορία δέσμη μέτρων θα αποτύχει γιατί είναι καιροσκοπική και θα αντιμετωπιστεί με ανάλογη «λαθρεπιβατική» συμπεριφορά.
Μπορεί να υπάρξει άλλη πολιτική; Μπορεί αλλά απαιτεί μια άλλη κοινωνία, που δεν θα είναι επιπόλαιη.
Αριστείδης Ν. Χατζής

Επίκουρος Καθηγητής Θεωρίας Δικαίου στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστιημίου Αθηνών.