Πάμπλο Νερούδα - Του Κωνσταντίνου Τζήκα

Πολυδιαβασμένος, πολυτραγουδισμένος, πολυλατρεμένος. Τα επίθετα που δείχνουν περίσσευμα και πληθωρικότητα ταιριάζουν γάντι στον Πάμπλο Νερούδα, τον πιο αγαπημένο και διάσημο ισπανόφωνο ποιητή όλων των εποχών. Έζησε πολύ και έντονα. Δοξάστηκε, ερωτεύτηκε, παντρεύτηκε (τρις), εξορίστηκε, βίωσε οδυνηρές απώλειες. Και ο θάνατός του, σε μια στιγμή σπαρακτική για την ιστορία της πατρίδας του, της Χιλής, στάθηκε σαν επιθανάτιος σπασμός στο συλλογικό σώμα της χώρας. Ύμνησε τον έρωτα και τη φύση. Και υμνείται, σε ανταπόδοση, από αναγνώστες σε όλο τον κόσμο εδώ και ογδόντα χρόνια.

25 βιογραφικά σημειώματα αντί για 20 ερωτικά ποιήματα

1. Κατά κόσμον Ναφταλί Ρικάρδο Ρέγιες Μπασοάλτο, γεννήθηκε στις 12 Ιουλίου 1904 στην πόλη Παράλ στη Χιλή, 350 χλμ. νότια του Σαντιάγο.

2. Ο πατέρας του, Χοσέ ντελ Κάρμεν Ρέγιες Μοράλες, ήταν σιδηροδρομικός υπάλληλος. Η μητέρα του, Ρόσα Ναφταλί Μπασοάλτο, δασκάλα στο επάγγελμα, πέθανε από φυματίωση όταν ο Πάμπλο ήταν μόλις δύο μηνών. Ο Πάμπλο έλαβε το βαφτιστικό του όνομα προς τιμήν της.

3. Ο πατέρας του ξαναπαντρεύτηκε με την Τρινιδάδ Μαρβέρδε, παλιά ερωμένη του με την οποία είχε και ένα παιδί εκτός γάμου. Ο Πάμπλο είχε αρκετά ετεροθαλή αδέλφια, όλα από ερωτικές περιπέτειες του πατέρα του.

4. Παιδί-θαύμα, ο Νερούδα συνέθεσε τα πρώτα του ποιήματα σε ηλικία 10 ετών, δημοσίευσε το πρώτο του κείμενο (ένα δοκίμιο) σε μία τοπική εφημερίδα σε ηλικία 13 ετών και βραβεύτηκε σε λογοτεχνικό διαγωνισμό σε ηλικία 15 ετών.

Με την αδελφή του

5. Προκειμένου να μην γίνει αντιληπτή η λογοτεχνική δραστηριότητά του από τον αυστηρό πατέρα του, υιοθέτησε το φιλολογικό ψευδώνυμο «Πάμπλο Νερούδα», το οποίο εμπνεύστηκε από τον Τσέχο συγγραφέα Γιαν Νερούντα. Το όνομα «Πάμπλο» πιθανώς ήταν φόρος τιμής σε έναν από τους αγαπημένους του ποιητές, τον Πολ Βερλέν.

6. Σε ηλικία 16 ετών μετακόμισε στο Σαντιάγο με την προοπτική να σπουδάσει Γαλλική Φιλολογία, αλλά γρήγορα τα παράτησε και αφοσιώθηκε στην ποίηση.

7. «Δασκάλα» του στα μονοπάτια της ποίησης ήταν η σπουδαία Γκαμπριέλα Μιστράλ, η οποία υπήρξε η πρώτη Χιλιανή λογοτέχνις που τιμήθηκε με Νομπέλ (το 1945).

8. Σε ηλικία 19 ετών, εξέδωσε την πρώτη ποιητική συλλογή του, «Το Βιβλίο των Λυκόφωτων», ενώ την επόμενη χρονιά κυκλοφόρησαν τα «Είκοσι Ερωτικά Ποιήματα και ένα Τραγούδι Απελπισμένο». Αμφότερα τα βιβλία μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες. Τα «Είκοσι Ερωτικά Ποιήματα» πούλησαν περισσότερα αντίτυπα από κάθε άλλο βιβλίο του.

9. Σε ηλικία 20 ετών ήταν ήδη γνωστό όνομα στον χώρο της ποίησης. Ωστόσο, απένταρος ων, αναγκάστηκε το 1927 να αποδεχτεί μία τιμητική θέση σε προξενείο στην τότε αποικιοκρατούμενη Βιρμανία και αργότερα εργάστηκε για σύντομα χρονικά διαστήματα στην Κεϋλάνη, την Ινδονησία και τη Σιγκαπούρη.

10. Στην Ιάβα της Ινδονησίας, γνώρισε τη μετέπειτα σύζυγό του, μία Ολλανδή υπάλληλο τραπέζης ονόματι Μαρίκα Βόγκελζανγκ με την οποία απέκτησαν μία κόρη, τη Μάλβα Μαρίνα, το 1934. Η Μάλβα υπέφερε από αρκετά προβλήματα υγείας, μεταξύ αυτών και υδροκεφαλισμό και πέθανε σε ηλικία οκτώ ετών.

11. Στη δεκαετία του 30 διορίστηκε σε διπλωματικές θέσεις, πρώτα στο Μπουένος Άιρες και κατόπιν στη Μαδρίτη.

12. Άρχισε να αποκτά ουσιαστική πολιτική συνείδηση στα χρόνια του Ισπανικού Εμφυλίου, οπότε και προσχώρησε ιδεολογικά στον κομμουνισμό. Λέγεται πως σε αυτό συνέβαλε και η εν έτει 1936 δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα από δυνάμεις προσκείμενες στον Φράνκο.

Με την τρίτη σύζυγό του, Ματίλδε Ουρούτια

13. Το 1938 διορίστηκε ειδικός πρόξενος αρμόδιος για ζητήματα μετανάστευσης στο Παρίσι. Από τη θέση αυτή, ο Νερούδα πέτυχε «την ευγενέστερη αποστολή της ζωής μου»: τη μεταφορά στη Χιλή 2000 Ισπανών προσφύγων, που κρατούνταν μέχρι τότε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γαλλία.

14. Με τη σύζυγό του πήραν διαζύγιο το 1936. Αργότερα, ο Νερούδα παντρεύτηκε την είκοσι χρόνια νεότερή του (και προηγουμένως πολλά χρόνια ερωμένη του), Ντέλια ντελ Καρίλ.

15. Παρά τις επιμέρους διαφωνίες του με πρακτικές του Μαοϊσμού, καθώς και με πολιτικές του Στάλιν, παρέμεινε ένθερμος υποστηρικτής του Κομμουνισμού μέχρι το τέλος της ζωής του. Το 1945 μάλιστα έγινε επίσημο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ την ίδια χρονιά εξελέγη γερουσιαστής του κόμματος στις επαρχίες Αντοφαγκάστα και Ταραπακά της Χιλής.

Με τον Μίκη Θεοδωράκη, που μελοποίησε το "Canto General" και τον Πέτρο Πανδή

16. Το 1948, αλλάζει δραματικά η ζωή του, καθώς το Κομμουνιστικό Κόμμα της Χιλής κηρύσσεται παράνομο, ο ίδιος χάνει τη θέση του γερουσιαστή και αναγκάζεται, μαζί με τη σύζυγό του, να κρύβεται σε σπίτια φίλων προκειμένου να μη συλληφθεί. Τον Μάρτιο του 1949 διαφεύγει τελικά στην Αργεντινή, όπου και θα παραμείνει αυτοεξόριστος για τα επόμενα τρία χρόνια.

17. Δεν έκατσε πάντως πολύ ήσυχος τα τρία χρόνια της εξορίας του: χάρη στην ελαφρά ομοιότητά του και μελλοντικό Νομπελίστα συγγραφέα, Μιγκέλ Άνχελ Αστούριας, καταφέρνει, με το διαβατήριο του τελευταίου, να ταξιδέψει στην Ευρώπη. Ταξίδεψε επίσης στην Κίνα, τη Σρι Λάνκα και την ΕΣΣΔ.

18. Το 1949, σε ένα ταξίδι του στο Μεξικό, στη διάρκεια του οποίου συνέθεσε και το διάσημο επικό ποίημά του, Canto General, έπαθε φλεβίτιδα. Η γυναίκα που τον φρόντισε, Ματίλδε Ουρούτια, έμελε να γίνει η τρίτη και τελευταία σύζυγός του.

19. Το 1952, ενόψει της υποψηφιότητας του Σαλβαδόρ Αλιέντε για τις προεδρικές εκλογές, εκχωρείται άδεια στον Νερούδα να επιστρέψει στη Χιλή, προκειμένου ο ποιητής, εξέχουσα φιγούρα της Αριστεράς, να στηρίξει με την παρουσία τον Αλιέντε. Έκτοτε, ο Αλιέντε πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στην πατρίδα του, με εξαίρεση το διάστημα 1970-1972 που πέρασε στη Γαλλία ως πρέσβης της Χιλής. Και αφού προηγουμένως, το 1970, αρνήθηκε να θέσει υποψηφιότητα για τη προεδρία της Χιλής, παραχωρώντας αντίθετα τη στήριξή του στον καλό του φίλο, Αλιέντε.

Με τον Σαλβαδόρ Αλιέντε

20. Το 1971, βραβεύτηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας, βράβευση αρκετά αμφιλεγόμενη, δεδομένης της παλαιότερης στήριξης του Νερούδα στο σταλινικό καθεστώς.

Στην απονομή βράβευσής του με Νομπέλ Λογοτεχνίας

21. Την περίοδο του πραξικοπήματος του Πινοσέτ, τον Σεπτέμβριο του ’73, ο Νερούδα διαγνώστηκε με καρκίνο του προστάτη. Οι δυνάμεις του Πινοσέτ έψαξαν το σπίτι του. Ο Νερούδα λέγεται πως τους απάντησε: «Ψάξτε ελεύθερα. Μόνο ένα επικίνδυνο πράγμα θα βρείτε εδώ – ποίηση».

22. Πέθανε στις 23 Σεπτεμβρίου 1973, σε ηλικία 69 ετών, από καρδιακή προσβολή. Η κηδεία του, στην οποία παρευρέθηκαν χιλιάδες, μετατράπηκε σε μαζική διαμαρτυρία κατά του πραξικοπήματος.

Κόσμος που θρηνεί στην κηδεία του Νερούδα

23. Μετά τον θάνατό του, το σπίτι του παραβιάστηκε και πολλά από τα βιβλία και έγγραφά του κλάπηκαν ή καταστράφηκαν.

24. Το γεγονός πως ο θάνατός του προήλθε αιφνίδια και συνέπεσε με το πραξικόπημα έχει εγείρει πολλά ερωτηματικά. Δεν είναι λίγοι αυτοί που τον θεωρούν θύμα δολοφονικής επίθεσης από τις δυνάμεις του Πινοσέτ – όπως ακριβώς συνέβη και με τον ίδιο τον Αλιέντε, που επισήμως αυτοκτόνησε στις 11 Σεπτεμβρίου 1973. Τον Απρίλιο του 2013, διατάχθηκε εκταφή των οστών του Νερούδα. Στην παρούσα φάση διενεργείται διεθνής έρευνα, με συμμετοχή εγκληματολογικών εργαστηρίων από όλο τον κόσμο. Ως επικρατέστερος υπαίτιος για τον θάνατό του, κοινώς ότι τον δηλητηρίασε, φέρεται ο Αμερικανός πράκτορας της CIA, Μάικλ Τάουνλι, ο οποίος βρίσκεται στις ΗΠΑ εδώ και αρκετά χρόνια, σε καθεστώς προστασίας μαρτύρων αφού έχει αναμειχθεί επίσημα σε άλλες δύο δολοφονίες.

25. Κάθε ποίημά του είναι μία απεύθυνση απέναντι στην αγαπημένη του, απέναντι στη φύση, απέναντι στη ζωή, απέναντι στη μαγεία

Μ’ αρέσεις άμα σωπαίνεις, επειδή στέκεις εκεί σαν ξενιτειά.
Κι άμα κλαις μου αρέσεις,
απ’ την κούνια σου πεταλούδα μικρή μου εσύ.
Κι ενώ μεν απ’ τα πέρατα με ακούς,
η φωνή μου εμένα δεν μπορεί να σ’ αγγίξει:
Άσε με τώρα να βυθιστώ κι εγώ σωπαίνοντας
μες τη δική σου σιωπή.

Άσε με τώρα να σου μιλήσω κι εγώ με τη σιωπή
τη δικιά σου
που είναι απέριττη σα δαχτυλίδι αρραβώνων
και που λάμπει σαν αστραπή.
Είσαι όμοια με την νύχτα, αγάπη μου,
η νύχτα που κατηφορίζει έναστρη.
Απόμακρη και τόση δα και απ’ τα αστέρια φτιαγμένη
είναι η δικιά σου σιωπή.

Μ’ αρέσεις άμα σωπαίνεις, επειδή στέκεις εκεί σαν απουσία.
Μακρινή κι απαρηγόρητη, σα να σε σκέπασε χώμα.
Μια λέξη μόνο αν πεις, ένα χαμόγελο – μου αρκεί
για να πανηγυρίσω που είσαι εδώ κοντά μου ακόμα.

Πάμπλο Νερούδα – Είκοσι Ερωτικά Ποιήματα και Ένα Τραγούδι Χωρίς Καμιάν Ελπίδα (2005)
Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής

Athens Voice