Αλεξάντερ Σολζενίτσιν: In Memoriam

«Τραβήξτε, βγάλτε από όλους μας αυτό το καταϊδρωμένο, βρώμικο πουκάμισο, που έχει κιόλας πάνω του τόσο αίμα - το αίμα εκείνων των 66 εκατομμυρίων – ώστε δεν αφήνει να πάρει ανάσα το ζωντανό σώμα του έθνους μας. Πάνω του βρίσκεται όλη η ευθύνη για όσα έγιναν στη χώρα, και γι’ αυτό πρέπει να το βγάλετε, όσο πιο γρήγορα γίνεται κι ας το περιμαζέψει όποιος θέλει».

Αλεξάντερ Σολζενίτσιν

Όταν ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν επέστρεψε οριστικά στη Ρωσία μετά την εξορία του στη Δύση, στις 27 Μαΐου 1994, πήγε κατευθείαν στη Σιβηρία, όπου έσκυψε να αγγίξει το χώμα, σαν ύστατη πράξη σεβασμού στη μνήμη εκατομμυρίων θυμάτων που μαρτύρησαν στα σταλινικά στρατόπεδα. Τους επόμενους δύο μήνες ταξίδευε σε όλη την αγαπημένη του χώρα, που είχε να δει για μια ολόκληρη εικοσαετία.

Φωτο: Στο τρένο για τη Σιβηρία

Επειδή όμως εύκολα η ανθρωπότητα λατρεύει είδωλα κι ακόμα πιο εύκολα τα ξεχνά, καλό θα ήταν να φέρουμε στη μνήμη μας λίγα πράγματα για το όνομα – θρύλος που έμελλε να σηματοδοτήσει με τα ανατρεπτικά του συγγράμματα τη διαφορά ανάμεσα στο Ανατολικό και Δυτικό μπλοκ στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Δεν είναι σίγουρα υπερβολή να πούμε ότι ο μεγάλος Ρώσος διανοούμενος, που από πολλούς θεωρείται διάδοχος του Ντοστογιέφσκι, ήταν εκείνος που κράτησε ένα παράθυρο ανοικτό, απ’ όπου η Δύση μπορούσε να ρίχνει μια κλεφτή ματιά σε μια ερμητικά κλειστή και μυστικοπαθή χώρα.

Ο Σολζενίτσιν γεννήθηκε στον Καύκασο το 1918, σπούδασε Φυσική και Μαθηματικά και υπηρέτησε στον Κόκκινο Στρατό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε και παρασημοφορήθηκε ως λοχαγός. Το 1945 όμως, η ανδραγαθία και τα παράσημα ξεχάστηκαν, όταν, μόλις αυτός και οι σύντροφοί του ξέφυγαν από κάποια ομάδα Γερμανών που τους είχε περικυκλώσει, συνελήφθη και κατηγορήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες για αντισοβιετική προπαγάνδα – όπως και χιλιάδες άλλοι - και καταδικάστηκε σε φυλάκιση οκτώ ετών σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, επειδή σε επιστολή που είχε στείλει σε φίλο του αμφισβήτησε τις πολεμικές ικανότητες του Στάλιν. Αφέθηκε ελεύθερος το 1953, λίγους μήνες πριν από το θάνατο του Στάλιν και εξορίστηκε στην κεντρική Ασία, όπου άρχισε να γράφει.

Η κράτησή του στο στρατόπεδο στάθηκε αφορμή για τη συγγραφή του βιωματικού βιβλίου του «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς», που κυκλοφόρησε το 1962, κατά την περίοδο κάποιων σχετικά φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων που επιχείρησε ο Χρουστσόφ. Ένα βιβλίο – κόλαφος για το σοβιετικό σύστημα και τα στρατόπεδα εργασίας, που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό, αφού κατόρθωσε να αφυπνίσει την κοινή γνώμη σχετικά με τον «κομμουνιστικό παράδεισο», που πολλοί είχαν πιστέψει ότι υπήρχε. « Όταν ήμουν στο γκουλάγκ, μερικές φορές έγραφα μέχρι και σε πέτρινους τοίχους. Συνήθιζα να γράφω σε κομμάτια χαρτί, μετά τα απομνημόνευα και κατέστρεφα τα χαρτιά», είχε πει ο ίδιος ο συγγραφέας, σχετικά με την παραμονή του στο στρατόπεδο της Σιβηρίας.

Φωτο: Ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν φωτογραφημένος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας του γκουλάγκ στον Αρκτικό Κύκλο, την περίοδο 1945 - 1953. (Φωτογραφία από politikokafeneio.com)

Το 1964 όμως, ο Χρουστσόφ ανατρέπεται από τον Μπρέζνιεφ, που βάζει τέλος σε κάθε προοδευτική μεταρρύθμιση. Ο Σολζενίτσιν περνά επισήμως πλέον στη μαύρη λίστα των «αντιφρονούντων» και μολονότι η περιβόητη KGB κατάσχει τα χειρόγραφά και τα βιβλία του και συνεχίζει τις διώξεις, εκείνος αφοσιώνεται ολοένα και περισσότερο στη συγγραφή, αρνούμενος μάλιστα να εγκαταλείψει την χώρα του, ώστε να είναι σε θέση να καταγγέλλει πιο αποτελεσματικά τις στυγνές πράξεις της εξουσίας. Τα βιβλία του τίθενται πλέον εκτός νόμου και κυκλοφορούν μόνο σε «σάμιζντατ», δηλαδή παράνομες ιδιωτικές εκδόσεις από χέρι σε χέρι, που καταφέρνουν να βγουν και στη Δύση.

Πράγματι, με κίνδυνο ζωής δημοσίευσε την "Πτέρυγα Καρκινοπαθών", τον "Πρώτο Κύκλο" και κατόπιν το "Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ", που ισοδυναμούν με πράξεις αντίστασης κατά της καταπίεσης του άτεγκτου και μονολιθικού σοβιετικού καθεστώτος.
Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» άλλωστε - ένα επικό αριστούργημα που θεωρείται το αποκορύφωμα του έργου του - δεν είναι παρά ένα χρονικό των φυλακών και των στρατοπέδων συγκέντρωσης, (γκουλάγκ), της ΕΣΣΔ, από το 1918 έως το 1956, βασισμένο σε μαρτυρίες 227 κρατουμένων, (εκτός από τη δική του) και τον καθιέρωσε ως σύμβολο κατά του ολοκληρωτισμού και της καταδυνάστευσης των λαών. Τα βιβλία του γίνονται ανάρπαστα στη Δύση.

Ο Σολζενίτσιν εξ άλλου, ήταν θρησκευόμενος με τον δικό του φιλοσοφικό τρόπο, σε μια χώρα και εποχή, όπου η θρησκεία απαγορευόταν δια ροπάλου. Στο ποίημά του «Μια προσευχή» που ακολουθεί, η πίστη του στο υπέρτατο ον είναι πασιφανής:

Πόσο εύκολο να ζω μαζί σου, Κύριε!
Πόσο εύκολο να πιστεύω σε Σένα!
Όταν ο νους μου ψάχνει απεγνωσμένα
ή ατονεί μες την παραζάλη,
όταν κι ο πιο έξυπνος ανάμεσά μας
δεν μπορεί να δει πέρα απ’ αυτό το βράδυ,
μη ξέροντας τι να κάνει αύριο – 
Συ μου στέλνεις τη φώτιση να γνωρίζω
ότι υπάρχεις
και ότι θα φροντίσεις να μη χαθούν όλα τα μονοπάτια της αγαθότητός Σου.
Απ’ την κορφή της κοσμικής δόξας
κοιτάζω με δέος πίσω 
στις μέρες τις χωρίς ελπίδα – σ’ εκείνο το μέρος,
απ’ όπου μπορούσα να στέλνω στην ανθρωπότητα
ένα καθρέφτισμα των ακτίνων Σου.
Κι όσο χρόνο χρειαστώ ακόμη 
θα μου τον δώσεις.
Κι ό,τι δεν κατορθώσω
σίγουρα θα το έχεις παραχωρήσει σε άλλους.

Μετάφραση: Δημήτρης Δημουλάς

Το 1970 τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο ίδιος, βέβαιος ότι δεν θα του επιτραπεί η επάνοδος στην πατρίδα, δεν πήγε τότε στη Στοκχόλμη να παραλάβει το Βραβείο, το παρέλαβε όμως τέσσερα χρόνια αργότερα, ενώ βρισκόταν στην εξορία στη Δύση, αφού οι σοβιετικές αρχές, πνέοντας μένεα, του είχαν αφαιρέσει την υπηκοότητα και είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη λατρεμένη του χώρα.

Φωτο: Με τη σύζυγό του, Νατάλια

Μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού ωστόσο, το 1990 η κυβέρνηση Γκορμπατσόφ του πρόσφερε βραβείο για το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», εκείνος όμως αρνήθηκε να το παραλάβει λέγοντας ότι δεν μπορούσε να δεχτεί τιμές για ένα βιβλίο γραμμένο με το αίμα εκατομμυρίων ανθρώπων! Αλλά καλύτερη τύχη δεν είχε ούτε το Ανώτατο Κρατικό Βραβείο με το οποίο αποπειράθηκε να τον τιμήσει και η κυβέρνηση Γιέλτσιν, το 1998: «Δεν μπορώ να δεχτώ βραβείο από μια κυβέρνηση που οδήγησε τη χώρα στην καταφρόνια και το χάος», δήλωσε, ασκώντας έντονη κριτική και στο μετασοβιετικό καθεστώς. Ήταν η εποχή που έγραψε το βιβλίο «Η Ρωσία σε κατάρρευση», που αναφέρεται στη δύσκολη εκείνη περίοδο που πέρασε η βασανισμένη χώρα του.

«Είναι ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν εκείνος που άνοιξε τα μάτια του κόσμου για την πραγματικότητα του σοβιετικού συστήματος, ανάγοντας την προσωπική του εμπειρία σε παγκόσμια περιωπή», τόνισε ο Νικολά Σαρκοζί, με αφορμή τον θάνατο του κορυφαίου διανοούμενου τον Αύγουστο του 2008, σε ηλικία 90 ετών.

Άνθρωποι σαν τον Σολζενίτσιν, όταν φεύγουν από κοντά μας, αναμφίβολα επιβεβαιώνουν την πεποίθηση ότι ο κανόνας «ουδείς αναντικατάστατος» έχει και τις εξαιρέσεις του. Με τη ζωή τους, το ήθος και το πνεύμα τους μας υπενθυμίζουν ότι, μολονότι οι ελεύθερα και άφοβα σκεπτόμενοι συχνά διώκονται, φυλακίζονται ή και εκτελούνται ακόμα για την εκφορά του λόγου τους, η διανόηση δεν υποτάσσεται, το πνεύμα δεν χειραγωγείται, η κριτική σκέψη δεν μπαίνει σε καλούπια. Αντίθετα μάλιστα, στο τέλος η ελευθεροδοξία βρίσκει τον τρόπο, όχι μόνο να επιβιώνει, αλλά και να θριαμβεύει.

Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σε σκεπάζει, Αλεξάντερ Ισάγιεβιτς Σολζενίτσιν! Έτσι κι αλλιώς - όπως εσύ ο ίδιος είχες πει - «O θάνατος είναι ένα φυσικό, αλλά όχι το τελευταίο, ορόσημο της υπάρξεως κάποιου».