Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης

Αποστολή: Γιώργος Τσιρίκος (Πειραιάς)

Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης

http://www.onassis.gr/enim_deltio/22_03/p30.html

Διάλεξη

ΔIEΘNHΣ ΠOINIKH ΔIKAIOΣYNH:

 Πρόκληση και προοπτικές

 

Την 1η Μαρτίου 2003 απέκτησε σάρκα και οστά το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο –το Καταστατικό του οποίου είχε υιοθετηθεί τον Ιούλιο του 1998– με την ορκωμοσία των 18 δικαστών που το απαρτίζουν.

Η ίδρυση του πρώτου μόνιμου, οικουμενικού χαρακτήρα διεθνούς ποινικού δικαστηρίου αποτελεί ορόσημο ως προς την ποινική καταστολή των διεθνών εγκλημάτων και συγκεκριμένα των σημαντικότερων εξ αυτών, που η παραδοσιακή ορολογία αποκαλεί «εγκλήματα πολέμου».

της Φωτεινής Παζαρτζή*

Τη γένεση του Δικαστηρίου αυτού ήρθε σχεδόν αμέσως να επισκιάσει ένα άλλο –δραματικό– γεγονός, η επίθεση των ΗΠΑ και κάποιων συμμάχων τους κατά του Ιράκ, και μέσα στη γενικευμένη κατακραυγή κατά του πολέμου αυτού σχεδόν άμεσα συμπεριλήφθηκαν και διαμαρτυρίες περί διαπράξεως εγκλημάτων πολέμου. Οι προκλήσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η διεθνής ποινική δικαιοσύνη και οι προοπτικές που σκιαγραφούνται σε μια νέα διεθνή πραγματικότητα καθίστανται όλο και πιο εμφανείς.



Ι. Η εξελιγκτική πορεία προς μια διεθνή ποινική έννομη τάξη

Ήδη πριν τις αρχές του 20ού αιώνα είχε αρχίσει να σχηματοποιείται η ιδέα της απόδοσης ατομικής ποινικής ευθύνης για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (delicta juris gentium), τα οποία σχεδόν άμεσα συνδέθηκαν με τον πόλεμο. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών του 1919 με την οποία τερματίστηκε ο πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος επιχείρησε τη δίωξη και τιμωρία του Kaiser Γουιλιέλμου ΙΙ για το «ανώτατο έγκλημα κατά της διεθνούς ηθικής και της ιεροσύνης των διεθνών συνθηκών», διάταξη που όμως έμεινε ανεφάρμοστη. Αντίθετα, τα δύο διεθνή στρατιωτικά δικαστήρια της Νυρεμβέργης και του Τόκιο που συστάθηκαν μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο λειτούργησαν και απήγγειλαν καταγγελίες. Παρά τις αμφισβητήσεις ως προς τη νομιμοποίησή τους, τα δικαστήρια αυτά απετέλεσαν την πρώτη προσπάθεια τιμωρίας των υπευθύνων για εγκλήματα πολέμου από διεθνές όργανο, θέτοντας το θεμέλιο στην εξέλιξη προς μια διεθνή ποινική δικαιοσύνη.

 Χρειάσθηκαν όμως 45 χρόνια για να επιτευχθεί το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή, βοηθούντων και των διεθνών συγκυριών και κυρίως του τέλους της ψυχροπολεμικής εποχής. Οι συγκρούσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στη Ρουάντα οδήγησαν στη σύσταση, με αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, δύο ad hoc διεθνών ποινικών δικαστηρίων για την εκδίκαση των υπευθύνων για εγκλήματα πολέμου, γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τα δύο δικαστήρια αυτά, κυρίως δε της Γιουγκοσλαβίας, έχουν ήδη μια πλούσια νομολογία τόσο επί διαδικαστικών όσο και επί ουσιαστικών ζητημάτων, ενώ η διεθνής κοινότητα είδε την εικόνα του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, πρώτου εν ενεργεία αρχηγού κράτους να κάθεται σε διεθνές εδώλιο κατηγορούμενος για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Παρά την επιλεκτική τους σύσταση, τα δικαστήρια αυτά συνέβαλαν στην προετοιμασία του εδάφους για ένα μόνιμο πλέον διεθνές ποινικό δικαστήριο, αλλά ίσως σπουδαιότερο, στην ευαισθητοποίηση για την ανάγκη της ποινικής καταστολής όχι μόνο σε διεθνές αλλά και σε εθνικό επίπεδο με την ενίσχυση της αρχής της παγκόσμιας δικαιοδοσίας των εθνικών δικαστηρίων, ξυπνώντας τις εθνικές έννομες τάξεις από μια χειμερία νάρκη στην οποία είχαν περιπέσει οι περισσότερες από αυτές στο θέμα της δίωξης εγκληματιών πολέμου ή υπευθύνων για γενοκτονία ή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Υπό αυτές τις συγκυρίες, κατόπιν επίμονων, πολυετών διαπραγματεύσεων, συγκλήθηκε η συνδιάσκεψη της Ρώμης το καλοκαίρι του 1998, όπου παρουσία 165 κυβερνήσεων, 136 μη κυβερνητικών οργανώσεων και 15 διεθνών οργανισμών επιτεύχθηκε, in extremis, η υιοθέτηση του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου στις 17 Ιουλίου 1998. Το Καταστατικό αυτό εγκρίθηκε με 120 ψήφους υπέρ, 7 κατά (Η.Π.Α., Κίνα, Λιβύη, Ιράκ, Ισραήλ, Κατάρ, Υεμένη) και 21 αποχές. Το Καταστατικό πέτυχε την 60ή επικύρωση την 1η Απριλίου 2002 και τέθηκε σε ισχύ σύμφωνα με τις διατάξεις του την 1η Ιουλίου 2002. Την «επιλεκτική» δικαιοσύνη έρχεται να αντικαταστήσει ένα μόνιμο, παγκόσμιας εμβέλειας διεθνές όργανο, «ποινικός βραχίωνας» του διεθνούς συστήματος, το οποίο θα δικάζει άτομα και όχι κράτη.

 

Στιγμιότυπο από τη δίκη της Nυρεμβέργης. Στην πρώτη σειρά των κατηγορουμένων διακρίνονται: Γκέρινγκ, Eς, Pίμπεντροπ και Kαλτενμπρούνερ.

ΙΙ. Oι προοπτικές λειτουργίας μιάς διεθνοποιημένης ποινικής δικαιϊκής τάξεως

Η ίδρυση ενός διεθνούς ποινικού δικαιοδοτικού οργάνου μεταβάλλει με πολυσήμαντο τρόπο το διεθνές σκηνικό, και κυρίως ίσως τη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας ότι ορισμένες απάνθρωπες πράξεις πρέπει να τιμωρούνται.

Μια σημαντική αλλαγή έχει επέλθει σε θεσμικό επίπεδο: υφίσταται πλέον ένα μόνιμο όργανο ποινικής δικαιοσύνης, με έδρα τη Χάγη, που αποτελείται από το δικαστικό σώμα που απαρτίζεται από 18 δικαστές (με 9ετή θητεία) και τον Εισαγγελέα (με 9ετή θητεία). Στη θέση του Eισαγγελέα εξελέγει ομόφωνα τον Aπρίλιο 2003 ο κ. Luis Moreno Ocampo. Ασκεί τη δικαιοδοσία του επί προσώπων, ανεξαρτήτως αξιώματος, τα οποία θεωρούνται υπεύθυνα για τα σοβαρότερα εγκλήματα που πλήττουν τη διεθνή κοινότητα στο σύνολό της και που έχουν διαπραχθεί μετά την έναρξη ισχύος του Καταστατικού, δηλαδή από 1ης Ιουλίου 2002.

Ως προς το λειτουργικό πεδίο, τρία κύρια σημεία συνθέτουν μια εικόνα για τη λειτουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.

Ένα πρώτο σημείο αφορά στη θέση του Δικαστηρίου στο όλο σύστημα ποινικής καταστολής των διεθνών εγκλημάτων. Η λειτουργία του οργάνου αυτού οριοθετείται καταρχήν από την αρχή της συμπληρωματικότητας. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν αντικαθιστά τις εθνικές ποινικές δικαιοδοσίες, άλλα αντίθετα ασκεί τη δικαιοδοσία του μόνον εφόσον τα εθνικά δικαστήρια αδυνατούν ή δεν προτίθενται να προχωρήσουν τα ίδια σε διώξεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο, προστατεύεται η εθνική κυριαρχία με το προβάδισμα που δίδεται στα κράτη ως προς την άσκηση ποινικών διώξεων, ενώ καλύπτεται και η ενδεχόμενη απραξία των εθνικών δικαστηρίων στον τομέα αυτόν, για την οποία έχει γίνει συχνά λόγος στο παρελθόν. Ως προς το σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί και μια παράπλευρη επίδραση της ύπαρξης ενός διεθνούς οργάνου ποινικής καταστολής. Η ιδέα της ύπαρξης ενός διεθνούς ποινικού δικαστηρίου έχει αποτελέσει σημαντικό παράγοντα προς την υιοθέτηση από τα κράτη εθνικής νομοθεσίας που να παρέχει τη δυνατότητα δίωξης ατόμων υπευθύνων για διάπραξη εγκλημάτων πολέμου, γενοκτονίας, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας με βάση την αρχή της οικουμενικής δικαιοδοσίας, όπως για παράδειγμα η νομοθεσία του Βελγίου του 1999, για την οποία έχει γίνει πολύς λόγος.

Η δικαιοδοσία του περιορίζεται στα σοβαρά εγκλήματα που ενδιαφέρουν το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας καθώς και το έγκλημα της επίθεσης.

Το δεύτερο σημείο αφορά στην καθ' ύλην δικαιοδοσία του Δικαστηρίου. Η δικαιοδοσία του περιορίζεται στα σοβαρά εγκλήματα που ενδιαφέρουν το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, τα εγκλήματα «κορμού» (core crimes). Ειδικότερα πρόκειται για τη γενοκτονία, τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας καθώς και το έγκλημα της επίθεσης, το τελευταίο εφόσον προσδιορισθεί το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου.

Το τρίτο και ίσως κυριότερο από πρακτικής πλευράς σημείο αφορά στην κίνηση της διαδικασίας ενώπιον του Δικαστηρίου. Αντιστάθμισμα στην ευρεία ratione materiae δικαιοδοσία αποτελεί η αρκετά περιορισμένη ratione personae δικαιοδοσία, η οποία εν τέλει περιορίζεται στα «άμεσα» ενδιαφερόμενα κράτη. Για να ασκήσει το Δικαστήριο τη δικαιοδοσία του θα πρέπει είτε το κράτος της ιθαγενείας του κατηγορουμένου (nationality state) είτε το κράτος στο έδαφος του οποίου διεπράχθη το έγκλημα (territorial state) να είναι συμβαλλόμενο στο Καταστατικό, να έχει δηλαδή τουλάχιστον ένα από τα κράτη αυτά αποδεχθεί την δικαιοδοσία του Δικαστηρίου. Τούτο σημαίνει ότι μελλοντικοί Πολ Ποτ ή Πινοσέτ που διαπράττουν εγκλήματα στη χώρα τους κατά των υπηκόων τους δεν θα μπορούν να προσαχθούν ενώπιον του Δικαστηρίου αν οι χώρες τους είχαν την πρόνοια να μην προσχωρήσουν στο Καταστατικό (ακόμη και αν βρεθούν στο έδαφος κράτους που είναι συμβαλλόμενο στο Καταστατικό), εκτός βεβαίως εάν η διαδικασία κινηθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. Από την άλλη πλευρά, μέλη δυνάμεων που ενεργούν εκτός της χώρας τους αν διαπράξουν έγκλημα σε χώρα η οποία έχει αποδεχθεί το Καταστατικό, θα μπορούσαν να συρθούν στο Δικαστήριο ως κατηγορούμενοι. Αντιλαμβάνεται κανείς με αυτό το παράδειγμα τη σφοδρότητα των αντιδράσεων των Η.Π.Α. που αποστέλλουν ειρηνευτικές –και άλλες δυστυχώς– δυνάμεις στο εξωτερικό, οι οποίες αφού προέβαλαν αμέτρητες αντιδράσεις στο υπό διαμόρφωση Καταστατικό, το υπέγραψαν μεν (επί προεδρίας Κλίντον), για να δηλώσουν κατηγορηματικά αργότερα (επί προεδρίας Μπους) ότι δεν προτίθενται επ'ουδενί να το επικυρώσουν, ενώ αντιμετώπιζαν και το ενδεχόμενο να «αποσύρουν» και την υπογραφή τους!

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν αντικαθιστά τις εθνικές ποινικές δικαιοδοσίες, άλλα αντίθετα ασκεί τη δικαιοδοσία του μόνον εφόσον τα εθνικά δικαστήρια αδυνατούν ή δεν προτίθενται να προχωρήσουν τα ίδια σε διώξεις.

Το περιορισμένο πεδίο αρμοδιότητας του Δικαστηρίου αντισταθμίζεται εν μέρει από τις προβλέψεις για την ενεργοποίηση της διαδικασίας (trigger mechanism). Για να αχθεί μιά υπόθεση ενώπιον του Δικαστηρίου απαιτείται είτε αίτημα συμβαλλόμενου κράτους μέλους είτε παραπομπή από το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. ενεργώντας στο πλαίσιο του Κεφαλαίου 7 του Χάρτη είτε proprio motu κίνηση της διαδικασίας από τον Εισαγγελέα, πράγμα που σημαίνει ότι ο Εισαγγελέας αποτελεί έναν από τους κυριότερους μοχλούς της διαδικασίας ενώπιον του Δικαστηρίου. Η πρόβλεψη αυτή έτυχε ευρέων αντιδράσεων εκ μέρους ορισμένων κρατών και τελικά έγινε αποδεκτή αφού προστέθηκαν δύο διαδικαστικής φύσεως προϋποθέσεις, αφενός της προηγούμενης ειδοποίησης από τον Εισαγγελέα προς το ενδιαφερόμενο κράτος κατά υπηκόου του οποίου επίκειται έναρξη διαδικασίας και αφετέρου προηγούμενη έγκριση από Προδικαστικό Τμήμα του Δικαστηρίου.

Εν πάσει όμως περιπτώσει, η δυνατότητα δράσης του Εισαγγελέα περιορίζεται στο μέτρο που προϋποθέτει την αποδοχή της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου από το κράτος υπηκοότητας του δράστη ή το κράτος στο έδαφος του οποίου τελέσθηκε το έγκλημα.

Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς ότι πρακτικά η δυνατότητα δράσης του Δικαστηρίου θα είναι σημαντικά περιορισμένη. Η λειτουργία του στην πράξη εναπόκειται σε μεγάλο βαθμό στην όσο το δυνατόν ευρύτερη αποδοχή του Καταστατικού του. Η πρόβλεψη για την ενεργοποίηση της διαδικασίας από το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. αποτελεί ίσως μια δυνατότητα, αλλά δυστυχώς υπό τη σημερινή συγκυρία (και τη δυνατότητα προβολής βέτο), η προοπτική αυτή καθίσταται άκρως αβέβαιη.

Επίλογος



O Σλόμπονταν Mιλόσεβιτς

στο εδώλειο του

Διεθνούς Ποινικού

Δικαστηρίου.

Κατά τον 20ό αιώνα περίπου 170 εκατομμύρια άτομα έχουν υπάρξει θύματα εγκλημάτων πολέμου, γενοκτονίας, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, ενώ ελάχιστοι εκ των υπευθύνων τιμωρήθηκαν για τις πράξεις τους σε σημείο που να επικρατεί διάχυτη η αντίληψη ότι ζούμε σε έναν «πολιτισμό της ατιμωρησίας». Η θέσπιση και εφαρμογή κανόνων και θεσμών ποινικής καταστολής αποτελεί ένα βήμα θετικό προς την αλλαγή αυτής της αντιλήψεως. Το σημαντικότερο ίσως επίτευγμα προς αυτή τη κατεύθυνση είναι και αυτό συμβολικό, όπως και το γεγονός με το οποίο άρχισα αυτή την εισήγηση.

Με άλλα λόγια, η σημαντικότερη συμβολή έγκειται στην αφύπνιση της ανθρωπότητας προς την απαίτηση ότι όσοι διαπράττουν διεθνή εγκλήματα δεν πρέπει να διαφεύγουν της τιμωρίας.

*Επίκουρου Καθηγήτριας Νομικής Σχολής Παν. Αθηνών