Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή Ο Έλληνας δάσκαλος του Αϊνστάιν

της Χριστιάννας Λούπα


«Κύριοι,
Ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δυο πράγματα, κανείς όμως δε θέλησε να μάθει ποιος ήταν ο δάσκαλός μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε το δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη και έρευνα. Και για να μη σας κουράσω, σας λέω απλά χωρίς λεπτομέρειες, πως ο μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, στον οποίο εγώ προσωπικά, αλλά και η μαθηματική επιστήμη, η φυσική και η σοφία του αιώνα μας χρωστάμε τα πάντα.» Άλμπερτ. Αϊνστάιν
τελευταία συνέντευξη Τύπου, 1955

Ποιος ήταν όμως αυτός ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, τον οποίο ο μεγαλοφυής Αϊνστάιν θεωρούσε δάσκαλό του, ενώ είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι Έλληνες δεν έχουν καν ακούσει το όνομά του;

Γόνος επιφανούς οικογένειας Φαναριωτών, όπου όλοι διέπρεψαν και διακρίθηκαν σε ύπατα αξιώματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, χωρίς όχι μόνο να απεμπολήσουν την ελληνικότητα και την πίστη τους, αλλά εργαζόμενοι παράλληλα υπέρ του δοκιμαζόμενου ελληνισμού, ο Κωνσταντίνος δεν θα μπορούσε ποτέ να υστερήσει ούτε σε μόρφωση, ούτε σε φιλοπατρία.

Γενέτειρα του πατέρα του Στέφανου ήταν το παλιό Μποσνοχώρι της Αδριανούπολης Ανατολικής Θράκης συνέχεια του οποίου είναι η σημερινή Ν. Βύσσα του νομού Έβρου. Όμως ο Στέφανος Καραθεοδωρή ήταν διπλωμάτης της οθωμανικής κυβέρνησης και υπηρετούσε σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις.

Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1873, αλλά σε ηλικία 6 ετών έχασε τη μητέρα του κι έτσι η γιαγιά αναλαμβάνει την ανατροφή αυτού και της αδερφής του. Μεγαλώνει ωστόσο σε ένα ευρωπαϊκό, αριστοκρατικό αλλά και επιστημονικό περιβάλλον που τον βοηθά να διαπρέψει στα γράμματα. Πηγαίνει σε σχολείο του Βελγίου και η έμφυτη κλίση του στα μαθηματικά δεν αργεί καθόλου να εκδηλωθεί. Λαμβάνει μέρος σε διάφορους διαγωνισμούς μαθηματικών και έρχεται πάντα πρώτος. Ο πατέρας του όμως θεωρεί τη μαθηματική επιστήμη επάγγελμα χωρίς μέλλον και τον προτρέπει να γραφτεί στη στρατιωτική σχολή του Βελγίου, στο τμήμα μηχανικών, από το οποίο και αποφοιτά. Στο μεταξύ ο Κωνσταντίνος μιλά άπταιστα ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά και τουρκικά.
Το 1895, ο θείος του Αλέξανδρος Καραθεοδωρή, γενικός διοικητής της Κρήτης, τον προσκαλεί στα Χανιά, όπου θα γνωρίσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Οι δύο άντρες θα συνδεθούν με ισχυρή φιλία, η οποία μερικά χρόνια αργότερα θα αποφέρει και σημαντική συνεργασία.

Τρία χρόνια αργότερα προσλαμβάνεται από μία αγγλική εταιρεία σα βοηθός μηχανικού για τα έργα κατασκευής του φράγματος του Ασουάν, όπου και έμεινε δύο χρόνια. Εκεί θα ξυπνήσει μια άλλη μεγάλη αγάπη του, η αρχαιολογία. Αρχίζει να γράφει μελέτες για τις πυραμίδες και τον αιγυπτιακό πολιτισμό. Τίποτα όμως δεν φαίνεται να μπορεί να αντισταθμίσει την ακατανίκητη έλξη του για την επιστήμη των μαθηματικών.

Έτσι, αποφασισμένος να σπουδάσει μαθηματικά, παρατά τη δουλειά του και γράφεται στο μαθηματικό τμήμα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου. Συνεχίζει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτιγκεν, όπου ανακηρύσσεται υφηγητής, όντας ακόμα στο 9ο εξάμηνο. Όλοι υποκλίνονται μπροστά στο λαμπρό μυαλό του νεαρού επιστήμονα και η ιδιοφυία του τον κάνει περιζήτητο σε όλη την Ευρώπη. Εκείνος όμως, δεν ξεχνά ποτέ την πατρίδα που υπεραγαπά και πάνω απ’ όλα νιώθει Έλληνας, όπως συχνά επαναλαμβάνει σε συζητήσεις. Αν ανακαλύψει κάποιον Έλληνα φοιτητή στο Πανεπιστήμιο, αμέσως θα τον πλησιάσει, θα τον καλέσει στο σπίτι του και θα τον βοηθήσει με κάθε τρόπο.

Αν όμως η Ευρώπη ολόκληρη υποκλίνεται μπροστά του, η Ελλάδα φαίνεται… βαθιά νυχτωμένη! Το 1908, παντρεύεται στην Κωνσταντινούπολη και θέλοντας τα παιδιά του να μεγαλώσουν σαν ελληνόπουλα, ζητά από την ελληνική κυβέρνηση να εργαστεί στο Πανεπιστήμιο η στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Και – οποία ειρωνεία! – η απάντηση έρχεται καταπέλτης: Μπορεί να εργαστεί μόνο ως δημοδιδάσκαλος σε επαρχιακό σχολείο!

Πικραμένος, ξαναγυρίζει στη Γερμανία, όπου γίνεται τακτικός καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Ανόβερου και κατόπιν του Μπρεσλάου, ενώ έχει ήδη γίνει η γνωριμία του με τον Αϊνστάιν, με τον οποίο και συνεργάζεται. Ο «θείος Άλμπερτ» τον θαυμάζει απεριόριστα και τον θεωρεί «μεγάλο διδάσκαλο», καθώς εκείνος μεν είναι ιδιοφυία στη φυσική ο δε Καραθεοδωρή στα μαθηματικά.

Κατά το 1911 – κάλλιο αργά παρά ποτέ - φαίνεται πως η Ελλάδα ξυπνά από το λήθαργό της και τον καλεί να συμμετάσχει στην κριτική επιτροπή των υποψηφίων καθηγητών της Φυσικομαθηματικής Σχολής. Εκείνος, χωρίς ίχνος μνησικακίας, δέχεται με χαρά. Λίγο αργότερα προτείνει την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, δυστυχώς όμως όλα τα σχέδια θα ανατραπούν από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το μεγαλύτερο έργο, ωστόσο, που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο Καραθεοδωρή, ήταν το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης. Μετά τη Συνθήκη του Μούδρου το 1919, όπου τα εδαφικά όρια της Ελλάδας είχαν επεκταθεί και μαζί μ’ αυτά είχαν αυξηθεί και οι εκπαιδευτικές ανάγκες του πληθυσμού, ο μεγάλος και διορατικός αυτός μαθηματικός προτείνει στο Βενιζέλο την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Ιωνίας. Ο πρωθυπουργός του αναθέτει με απόλυτη εμπιστοσύνη την αποστολή αυτή και ο Καραθεοδωρή με μεγάλο ζήλο διαλέγει την αφρόκρεμα των καθηγητών της Ευρώπης για την επάνδρωση του Πανεπιστημίου, το οποίο ονομάζει «Το φως της Ανατολής». Αγοράζει σπουδαία συγγράμματα, ακριβά όργανα και όλα δείχνουν ότι το Πανεπιστήμιο θα εξελιχθεί σε ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης.
Η μικρασιατική καταστροφή όμως έρχεται να πολτοποιήσει τα όνειρα της Μεγάλης Ελλάδας και ο Καραθεοδωρή με κίνδυνο ζωής καταφέρνει να φυγαδεύσει το ανεκτίμητο υλικό από τη Σμύρνη και να φύγει από τους τελευταίους. Τα βιβλία και τα όργανα του Πανεπιστημίου που δε λειτούργησε ποτέ, βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Μετά την καταστροφή αυτή εισηγήθηκε στην κυβέρνηση την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Αιγαίου με έδρα τη Μυτιλήνη ή τη Σάμο, το οποίο είδαμε να γίνεται πραγματικότητα στις μέρες μας. Επίσης το 1930 η ελληνική κυβέρνηση του ζήτησε να οργανώσει το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το νεοσύστατο της Θεσσαλονίκης. Για το σκοπό αυτό εκπόνησε σημαντικότατες μελέτες.

Από το 1922 έως το 1924 διατέλεσε καθηγητής μαθηματικών και μηχανικής στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, ενώ λίγο αργότερα εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Επί πλέον είναι μέλος της Ακαδημίας του Μονάχου, του Βερολίνου, του Γκέτινγκεν, της Μπολόνια και των Λιγκών της Ρώμης, είναι πρόεδρος γερμανικών και διεθνών επιστημονικών εταιρειών, ενώ έχει και πολλές προτάσεις για την Αμερική.

Πνεύμα φιλελεύθερο άλλωστε, ο Καραθεοδωρή αρνήθηκε να υπογράψει μανιφέστο υπέρ του γερμανικού μιλιταρισμού, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη Γερμανία όπου βρισκόταν. Αλλά και στην περίοδο του μεσοπολέμου, με την άνοδο του ναζισμού, μαζί με τον Αϊνστάιν φυγάδευαν Εβραίους επιστήμονες από τη Γερμανία και τους βοηθούσαν να εργαστούν στην Αμερική.

Πέθανε το 1950, αφήνοντας ένα μεγάλο κενό στον κόσμο της επιστήμης. Η όλη του έρευνα, παρ’ όλα αυτά, εκπροσωπεί το νέο μαθηματικό πνεύμα του 20ου αιώνα, το οποίο χαρακτηρίζεται από την επάνοδο στην κλασική εντέλεια των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών. Ήταν ειδικός στη θεωρία του μέτρου, όπως αποδεικνύει ένα από τα θεωρήματά του που έχει το όνομά του. Το 1954 η βαυαρική ακαδημία επιστημών αρχίζει την έκδοση όλων των συγγραμμάτων του σε πέντε τόμους, που θα ολοκληρωθεί σε τρία χρόνια, αναγνωρίζοντας τον Καραθεοδωρή σαν κορυφαίο μαθηματικό παγκοσμίου επιπέδου.