Ο νέος κόσμος που γεννιέται (του Λουκά Τσούκαλη)

Η Καθημερινή 21-9-2008

Ο νέος κόσμος που γεννιέται

Του Λουκά Τσούκαλη*

Οι πρόσφατες στρατιωτικές επιχειρήσεις στον Καύκασο και οι αντιδράσεις των κάθε λογής ενδιαφερομένων, ντόπιων και ξένων, μεγάλων και μικρομεσαίων, σηματοδοτούν μια νέα εποχή στην παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων.

Η περίοδος της αμερικανικής παντοδυναμίας, που ακολούθησε την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, θα αποδειχθεί πιθανότατα εξαιρετικά βραχύβια. Η αλαζονεία των νεοσυντηρητικών διαχειριστών της νέας αυτοκρατορίας θύμιζε συχνά τον Αγγλο αποικιοκράτη μιας άλλης εποχής, που όταν δεν τον καταλάβαιναν οι ιθαγενείς επαναλάμβανε την ίδια εντολή πιο δυνατά. Υπερεκτίμησαν τα όρια της στρατιωτικής υπεροπλίας των ΗΠΑ, υιοθέτησαν μια μανιχαϊστική προσέγγιση σ’ έναν κόσμο εξαιρετικά σύνθετο, αλλά κυρίως αρνήθηκαν, ή απλώς δεν μπόρεσαν, να ιεραρχήσουν προτεραιότητες στην εξωτερική πολιτική με το σκεπτικό ότι η μόνη υπερδύναμη μπορεί να πετύχει τα πάντα ταυτόχρονα. Και όταν μάλιστα πιστεύεις ότι έχεις το δίκιο, ή ακόμη καλύτερα, τον Θεό με το μέρος σου, τότε τα πράγματα γίνονται εξαιρετικά επικίνδυνα όχι μόνο για τους άλλους αλλά και για σένα.

Δεν πρόκειται, βεβαίως, να υποβιβασθεί η αμερικανική υπερδύναμη στην κατηγορία των απλώς μεγάλων δυνάμεων. Τουλάχιστον, όχι στο ορατό μέλλον. Η διαφορά, όμως, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, είναι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αναγκάζονται ολοένα και περισσότερο να διαπραγματεύονται και να αναζητούν συμμάχους, αποδεχόμενες τους περιορισμούς που επιβάλλει μια παγκόσμια πραγματικότητα με περισσότερους του ενός πόλους ισχύος. Η νέα αυτή πραγματικότητα φαίνεται να είναι πιο εύκολα αντιληπτή στο στρατόπεδο του Ομπάμα απ’ ό,τι στο στρατόπεδο του Μακέιν.

Με αφορμή το ολέθριο σφάλμα του προέδρου της Γεωργίας, η Ρωσία των Πούτιν και Μεντβέντεφ ανέλαβε να προσγειώσει όλους απότομα στη νέα πραγματικότητα. Και είχε προετοιμάσει επιμελώς στρατιωτικές επιχειρήσεις και διπλωματικά επιχειρήματα δανεισμένα από το κλασικό ρητορικό οπλοστάσιο της Δύσης: εθνοκάθαρση, γενοκτονία, ανθρωπιστική παρέμβαση, αυτοδιάθεση. Ολες οι γνωστές λέξεις ειπωμένες με ρωσική προφορά. Μην ψάχνετε όμως για απόλυτες έννοιες στον Καύκασο. Εκτός αν είστε πολιτικός ή διπλωμάτης σε διατεταγμένη υπηρεσία. Τότε μπορείτε να είστε οικονομικός με την αλήθεια και την ιστορία – λόγω επαγγέλματος, βεβαίως.

Πάνε οι παλιές καλές ημέρες που η Ρωσία προσποιούνταν ότι έχει μια δημοκρατία σαν των Δυτικών, ενώ εκείνοι με τη σειρά τους προσποιούνταν ότι της φέρονται ως ίσος προς ίσον. Ο Πούτιν (πιθανόν και ο Μεντβέντεφ) είναι πιο ωμός, δεν προσποιείται. Η Ρωσία έχει πλέον κράτος που λειτουργεί, συχνά με αυταρχικό και σίγουρα όχι πολύ δημοκρατικό τρόπο (με τρομάζουν τα όνειρα του Χρ. Γιανναρά για τον Ελληνα Πούτιν). Η Ρωσία έχει μεγάλα συναλλαγματικά και ενεργειακά αποθέματα, αλλά επίσης σημαντική οικονομική και τεχνολογική εξάρτηση από τη Δύση. Το «εγγύς εξωτερικό» αγγίζει ευαίσθητες χορδές της ρωσικής πολιτικής. Το αν οι χορδές αυτές μπορούν να πάλλονται σε αρμονία με την αρχή της εθνικής κυριαρχίας στους γείτονες θα το μάθουμε στην πορεία. Πολλά θα εξαρτηθούν σίγουρα από τη συμπεριφορά Ευρωπαίων και Αμερικανών. Ο νέος ψυχρός, και ενίοτε θερμός, πόλεμος δεν μπορεί και δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένος.

Η κινεζική αντίδραση στα γεγονότα του Καυκάσου επιβεβαίωσε για μια ακόμη φορά ότι η ανερχόμενη δύναμη της Ασίας, με κινητήριο μοχλό την οικονομία, δεν είναι εξ ορισμού σύμμαχος της Ρωσίας, αλλά ούτε καμιάς άλλης χώρας. Με τη διάχυση ισχύος σε περιφερειακά κέντρα, οι διεθνείς συμμαχίες δεν θα είναι πάντα κτισμένες από μπετόν. Αλλωστε, σε θέματα μειονοτήτων και αυτοδιάθεσης, οι Κινέζοι έχουν τις δικές τους ευαισθησίες – και όχι μόνον οι Κινέζοι. Προφανώς, έτσι εξηγείται η απροθυμία που έδειξε μέχρι σήμερα η μεγάλη πλειοψηφία των μελών των Ηνωμένων Εθνών να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου.

Η Ευρώπη αισθάνεται αμήχανη γιατί η ίδια επένδυσε σε κανόνες δικαίου, ενώ οι ανερχόμενες δυνάμεις σε άλλες περιοχές του κόσμου δεν δείχνουν ανάλογο ενθουσιασμό. Και διχασμένη, γιατί άλλες οι ευαισθησίες και οι ιστορικές μνήμες των Πολωνών και των Λεττονών και άλλα τα συμφέροντα Γερμανών και Γάλλων, ενώ εμείς προσπαθούμε να κρατήσουμε λεπτές ισορροπίες. Με τη συμφωνία που υπέγραψε με τον Ρώσο πρόεδρο για την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από το γεωργιανό έδαφος (εκτός Ν. Οσετίας και Αμπχαζίας) και την αντικατάστασή τους από Ευρωπαίους παρατηρητές, ο πρόεδρος Σαρκοζί είχε μια σημαντική διπλωματική επιτυχία. Αρκεί να εφαρμοστεί. Ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ έχει εκφράσει δημόσια τις αντιρρήσεις του (ενδιαφέρον και αυτό). Πιστεύει όμως κανένας στα σοβαρά ότι μια τέτοια συμφωνία με τη Ρωσία θα ήταν δυνατή αν στην καρέκλα του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου τύχαινε να βρίσκεται κάποιος άλλος με λιγότερο ειδικό βάρος; Εξωτερική πολιτική με εκ περιτροπής προεδρίες ανά εξάμηνο μοιάζει με άνοστο ανέκδοτο. Περιμένουμε την επικύρωση της Συνθήκης της Λισσαβώνας για να τεθούν πιο στέρεες βάσεις για την ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Και αυτή, με τη σειρά της, εξαρτάται από τις ευαισθησίες των Ιρλανδών περί αμβλώσεων μεταξύ άλλων. Μεταμοντέρνα Ευρώπη!

Σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, οι κρίσεις δεν γνωρίζουν σύνορα. Το μαθαίνουμε και αυτό σήμερα. Ο νέος κόσμος που γεννιέται θα είναι σύνθετος, ασταθής, απρόβλεπτος και σίγουρα όχι αγγελικά πλασμένος. Θα απαιτεί σύνεση, ευελιξία και γερά νεύρα, κυρίως όταν πρόκειται για μικρότερους παίκτες.

* Ο κ. Λ. Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ (tsoukalis@eliamep.gr).