Η αποσύνθεση της Ευρώπης

Εάν χρειαζόταν ένα ξεκάθαρο σημάδι πως η Ευρωπαϊκή Ένωση αποσυντίθεται με ανησυχητικό ρυθμό, η τοποθέτηση συρματοπλέγματος από την Ουγγαρία στα σύνορά της με τον εταίρο της στην ΕΕ, την Κροατία, είναι αυτό ακριβώς.

Η κρίση στην ευρωζώνη έχει, φυσικά, κατακερματίσει τις χρηματοδοτικές ροές, έχει προκαλέσει αποκλίσεις στις οικονομίες, διαβρώσει την πολιτική στήριξη στις αρχές της ΕΕ και θέσει τους ευρωπαίους τον έναν κατά του άλλου. Τώρα, καθώς οι κυβερνήσεις ανεγείρουν εμπόδια και επαναφέρουν τους συνοριακούς ελέγχους, η προσφυγική κρίση διαταράσσει τις ροές των ανθρώπων και παρεμποδίζει το εμπόριο. Και καθώς η ΕΕ διαλύεται, ο κίνδυνος η Βρετανία να ψηφίσει υπέρ της αποχώρησης αυξάνεται.

Λέγεται συχνά πως η ΕΕ προοδεύει μέσω των κρίσεων, καθώς εστιάζει τους εγκεφάλους στην πιεστική ανάγκη περαιτέρω ενοποίησης. Ωστόσο, αυτού του είδους οι εξελίξεις απαιτούν τουλάχιστον τέσσερα συστατικά: μία σωστή, κοινή κατανόηση του προβλήματος, συμφωνία σε έναν αποτελεσματικό τρόπο επίλυσης, προθυμία κατανομής περισσότερης κυριαρχίας και πολιτικούς ηγέτες ικανούς να προωθήσουν την αλλαγή. Και τα τέσσερα απουσιάζουν αυτή τη στιγμή.

Οι ηγέτες της ΕΕ είναι αδύναμοι, διχασμένοι και φαινομενικά ανίκανοι να παρουσιάσουν ένα αξιόπιστο όραμα των μελλοντικών πλεονεκτημάτων που θα μπορούσε να αποφέρει η ευρωπαϊκή ενοποίηση, χωρίς το οποίο δεν μπορούν να συγκεντρώσουν λαϊκή στήριξη και να πείσουν τις απείθαρχες κυβερνήσεις να αναλάβουν το μερίδιο που τους αναλογεί από τα υπάρχοντα κόστη. Απουσία αποτελεσματικής, κοινής απόκρισης, οι κρίσεις της Ευρώπης θεριεύουν, τρέφονται η μία από την άλλη και υποδαυλίζουν τη μονομέρεια.

Οι κρίσεις της ευρωζώνης και των προσφύγων έχουν κοινά στοιχεία που τις κάνουν δυσεπίλυτες. Και οι δύο εμπεριέχουν διαφωνίες για την κατανομή του κόστους, οι οποίες περιπλέκονται από τη σύγκρουση αξιών, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η νεοαναδειχθείσα σε κυρίαρχη Γερμανία.

Η ΕΕ είναι απελπιστική σε ότι αφορά την κατανομή βάρους. Αντί να συμφωνήσουν σε μια δίκαιη κατανομή του κόστους, είτε αφορά τη χρηματοπιστωτική κρίση είτε τη φιλοξενία των προσφύγων, οι κυβερνήσεις προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τις υποχρεώσεις τους και να τις μεταφέρουν σε άλλους – με αυτόν τον τρόπο αυξάνοντας το συλλογικό κόστος. Μία τραπεζική κρίση που θα μπορούσε να είχε λυθεί μέσω μιας δίκαιης και αποφασιστικής αναδιάρθρωσης των μη βιώσιμων χρεών έχει κλιμακωθεί σε μια πολύ μεγαλύτερη οικονομική και πολιτική κρίση η οποία φέρει πιστωτές αντιμέτωπους με οφειλέτες, τόσο εντός όσο και μεταξύ των χωρών.

Παρομοίως, οι κανόνες της ΕΕ που ορίζουν πως οι πρόσφυγες θα πρέπει να λαμβάνουν άσυλο στο πρώτο κράτος-μέλος όπου φτάνουν, έχουν αποδειχτεί εξίσου ανέφικτοι όσο και άδικοι. Καθώς οι αιτούντες ασύλου κατά κύριο λόγο φτάνουν στη νότια Ευρώπη και επιθυμούν να κατευθυνθούν βόρεια, η Ελλάδα και η Ιταλία αγνοούν αυτούς τους κανόνες και τους επιτρέπουν να περάσουν. Οι χώρες μεταβίβασης όπως η Ουγγαρία προσπαθούν να ανατρέψουν την πορεία των προσφύγων. Η επανεγκατάσταση σχεδόν 750.000 ανθρώπων που έχουν ζητήσει άσυλο στην ΕΕ φέτος – και πάλι μόλις 0,14% του πληθυσμού της ΕΕ – έχει κατά συνέπεια μεταμορφωθεί σε υπαρξιακή κρίση.

Μέρος του προβλήματος είναι η κοντόφθαλμη λήψη αποφάσεων. Οι ηγέτες της ΕΕ εστιάζουν στενά στον περιορισμό του χρηματοπιστωτικού και του πολιτικού κόστους, αντί να σκεφτούν στρατηγικά για τις ευρύτερες, μακροπρόθεσμες συνέπειες.

Η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους το 2010 θα σήμαινε χρηματοπιστωτικό χτύπημα για τις γαλλικές και τις γερμανικές τράπεζες (και τις κυβερνήσεις που βρίσκονταν πίσω τους), μια απώλεια όμως πολύ μικρότερη από αυτήν που υποθάλπει το αναδυόμενο κόστος μιας συνεχιζόμενης κρίσης. Παρομοίως, ενώ η υποδοχή των προσφύγων απαιτεί μιαν αρχική επένδυση δημόσιου χρήματος, μπορεί να αποπληρώσει τους συμμετέχοντες μόλις οι νεοαφιχθέντες ξεκινήσουν να εργάζονται. Μία γηρασμένη ήπειρος χρειάζεται δυναμικούς, νέους εργαζόμενους για να κάνουν τις δουλειές που περιφρονούν οι ντόπιοι (ή για τις οποίες δεν έχουν τις κατάλληλες δεξιότητες), να πληρώσουν για την περίθαλψη των μεγαλύτερων, να ξεκινήσουν επιχειρήσεις και να αναζητήσουν νέες ιδέες που θα ωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη.

Η σύγκρουση των αξιών παρεμποδίζει και τον συμβιβασμό. Οι γερμανοί επιμένουν πως οι οφειλέτες έχουν ηθική υποχρέωση να πληρώσουν όσα χρωστούν και να εξιλεωθούν για τις σπατάλες τους. Ένας σλοβάκος πρωθυπουργός που απορρίπτει τους πρόσφυγες επειδή «η Σλοβακία φτιάχτηκε για τους σλοβάκους, όχι τις μειονότητες» είναι δύσκολο να εξαγοραστεί. Παρ’ ότι το σχέδιο της ΕΕ για την επανεγκατάσταση των προσφύγων θα μετέφερε ανεπιθύμητους νεοαφιχθέντες από την Ουγγαρία, ο Viktor Orbán, ο απολυταρχικός και εθνικιστής ηγέτης της χώρας, αντιτίθεται κατ’ αρχήν, κατηγορώντας τη Γερμανία για «ηθικό ιμπεριαλισμό» στην προσπάθειά της να μεταβιβάσει τη γενναιόδωρη στάση της προς τους πρόσφυγες και στους γείτονές της.

Μέχρι πρόσφατα, οι πολιτικοί παράγοντες της Γερμανίας επιδίωκαν να εξιλεωθούν για το ναζιστικό παρελθόν της χώρας δημιουργώντας μιαν πιο ευρωπαϊκή Γερμανία και χρηματοδοτώντας την ΕΕ, βοηθώντας έτσι να επιλυθούν πολλές διαφωνίες. Ωστόσο, με τη θέση της Γερμανίας ως κυρίαρχος πιστωτής να την έχει προωθήσει σε θέση οδηγού, η κυβέρνηση της καγκελάριου Άνγκελα Μέρκελ προσπαθεί πλέον να δημιουργήσει μιαν πιο γερμανική Ευρώπη.

Η Γερμανία αρνείται πως οι οικονομικές πολιτικές της φτωχοποίησης των γειτόνων της – που αντικατοπτρίζονται στα μεγάλα πλεονάσματα τρεχουσών συναλλαγών της – είναι ταυτόχρονα ένα από τα αίτια της κρίσης της ευρωζώνης και σημαντικό εμπόδιο στην επίλυσή της. Αντ’ αυτού, εκφοβίζει τους άλλους για να κάνουν το δικό της, προσδιορίζοντας λανθασμένα τα στενά της συμφέροντα ως πιστωτή ως συμφέροντα του συστήματος ως σύνολο.

Η Μέρκελ έχει παίξει έναν πολύ πιο θετικό ρόλο στην προσφυγική κρίση. Η Γερμανία μονομερώς ανέστειλε την ισχύ των κανονισμών ασύλου της ΕΕ και υποσχέθηκε να δεχτεί όλους τους καταφθάνοντες σύρους πρόσφυγες. Ωστόσο, η αδυναμία της Μέρκελ να παρέχει ασφαλές πέρασμα σε αυτούς τους πρόσφυγες έχει επιδεινώσει το χάος. Η επακόλουθη επαναφορά των συνοριακών ελέγχων εντός της υποτιθέμενης χωρίς σύνορα ζώνης του Σένγκεν δημιούργησε ένα κακό προηγούμενο, προτρέποντας τους γείτονες της Γερμανίας να κάνουν το ίδιο.

Την ίδια στιγμή, με την ΕΕ να θεωρείται όλο και περισσότερο ως πηγή οικονομικής κρίσης, πολιτικής αναστάτωσης και ανεπιθύμητων μεταναστών, ο κίνδυνος πως οι βρετανοί θα ψηφίσουν υπέρ της αποχώρησης στο δημοψήφισμα που αναμένεται πριν το τέλος του 2017, αυξάνεται. Η Βρετανία είναι ήδη ημι-αποσχισμένη – έξω από το Σένγκεν, εξαιρούμενη από το ευρώ και από πολλά άλλα ζητήματα εσωτερικής πολιτικής (συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής ασύλου). Με την κυβέρνηση να επιδιώκει να διαπραγματευτεί χαλαρότερους όρους συμμετοχής, η Βρετανία θα καταλήξει ακόμη πιο απομακρυσμένη από την ΕΕ, ακόμη κι αν παραμείνει μέλος της.

Οι δημοσκοπήσεις είναι εξαιρετικά ισορροπημένες και τα δημοψηφίσματα απρόβλεπτα. Σε μια περίοδο αντικαθεστωτικής οργής και πολιτικής αναταραχής, οι αντιευρωπαϊστές μπορούν να παρουσιάσουν τρεις φαντασιώσεις του μέλλοντος μετά την ΕΕ: μιαν σοσιαλιστική ουτοπία ελεύθερης αγοράς, ή χωρίς ξένους. Το φιλευρωπαϊκό μέτωπο από την άλλη θα πρέπει να παρουσιάσει την πραγματικότητα της ΕΕ όπως είναι, με όλες της τις ασθένειες.

Μέχρι πρόσφατα, η ενοποίηση της ΕΕ φαινόταν αναπόφευκτη. Μπορεί να καθυστερούσε, αλλά δε θα ανατρεπόταν. Χώρες έμπαιναν, καμία δεν έφευγε. Με την ΕΕ ήδη να θρυμματίζεται, το Brexit θα μπορούσε να αναποδογυρίσει αυτή τη δυναμική. Αυτός είναι ένας ακόμη λόγος για να επιδιορθωθεί η ΕΕ προτού να είναι πολύ αργά.

Σοφοκλέους 10