Η δυστοπική πολιτική της Ευρώπης

Η πρόσφατη νίκη του συντηρητικού κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης στην Πολωνία επιβεβαιώνει την πρόσφατη τάση στην Ευρώπη: την άνοδο του αντιφιλελεύθερου κρατικιστικού καπιταλισμού, υπό την ηγεσία λαϊκιστών, δεξιών απολυταρχιών.

Είτε μιλάμε για «Putinomics» στη Ρωσία, είτε για «Órbanomics» στην Ουγγαρία, είτε για «Erdoğanomics» στην Τουρκία, είτε για μια δεκαετία «Berlusconomics» από την οποία η Ιταλία ακόμη ανακάμπτει. Σύντομα, αναμφίβολα, θα δούμε και «Kaczyńskinomics» στην Πολωνία.

Όλα είναι μορφές του ίδιου παράφωνου μοτίβου: ένας εθνικιστής ηγέτης ανέρχεται στην εξουσία όταν οι οικονομικές κακουχίες αντικαθιστώνται από χρόνια και κοσμική στασιμότητα. Αυτός ο εκλεγμένος απολυταρχικός ηγέτης τότε ξεκινά να μειώνει τις πολιτικές ελευθερίες μέσω στενού ελέγχου του Τύπου, ιδιαίτερα της τηλεόρασης. Τότε, εκείνος (προς το παρόν, πάντα επρόκειτο περί άντρα, παρ’ ότι η Μαρίν Λε Πεν της Γαλλίας θα ταίριαζε στην περιγραφή αν ανερχόταν στην εξουσία) ακολουθεί μιαν ατζέντα κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όταν η χώρα αποτελεί μέλος της) ή άλλων αρχών υπερεθνικής διακυβέρνησης.

Θα αντιτεθεί επίσης στο ελεύθερο εμπόριο, την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση και τις άμεσες ξένες επενδύσεις, ενώ θα ευνοήσει τους ντόπιους εργαζόμενους και εταιρείες, ιδιαίτερα τις κρατικές επιχειρήσεις και τις ιδιωτικές εταιρείες και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με δεσμούς με αυτούς στην εξουσία. Σε κάποιες περιπτώσεις, ξεκάθαρα εθνικιστικά, ρατσιστικά κόμματα στηρίζουν αυτές τις κυβερνήσεις ή παρέχουν μιαν ακόμη βαθύτερα απολυταρχική και αντιδημοκρατική γραμμή.

Αναμφισβήτητα, αυτού του είδους οι δυνάμεις δεν βρίσκονται ακόμη στην εξουσία στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Όμως γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς σχεδόν παντού: το Εθνικό Μέτωπο της Λε Πεν στη Γαλλία, η Lega Nord του Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία, το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Νάιτζελ Φάρατζ στο Ηνωμένο Βασίλειο, όλοι βλέπουν τον ανελεύθερο κρατικό καπιταλισμό της Ρωσίας ως πρότυπο και τον πρόεδρό της Βλαντίμιρ Πούτιν ως έναν ηγέτη που αξίζει θαυμασμό και μίμηση. Στη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Φινλανδία, τη Δανία, την Αυστρία και τη Σουηδία, η δημοτικότητα των λαϊκιστικών, αντιευρωπαϊκών, αντιμεταναστευτικών κομμάτων της δεξιάς, είναι επίσης σε άνοδο.

Τα περισσότερα από αυτά τα κόμματα τείνουν να είναι κοινωνικά συντηρητικά. Όμως οι οικονομικές τους πολιτικές – κατά των αγορών και με φόβο πως ο φιλελεύθερος καπιταλισμός και η παγκοσμιοποίηση θα φθείρουν την εθνική ταυτότητα και κυριαρχία –έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τα λαϊκιστικά κόμματα της αριστεράς, όπως ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα (πριν από τη συνθηκολόγησή του με τους πιστωτές), οι Podemos στην Ισπανία και το Κίνημα Πέντε Αστέρων στην Ιταλία. Πράγματι, όπως πολλοί υποστηρικτές ακραίων αριστερών κομμάτων κατά τη δεκαετία του 1930 έκαναν αναστροφή και κατέληξαν να στηρίζουν απολυταρχικά κόμματα της δεξιάς, οι οικονομικές ιδεολογίες των σημερινών λαϊκιστικών κομμάτων δείχνουν να συγκλίνουν με πολλούς τρόπους.

Κατά τη δεκαετία του 1930, η οικονομική στασιμότητα και ύφεση οδήγησαν στην άνοδο του Χίτλερ στη Γερμανία, του Μουσολίνι στην Ιταλία και του Φράνκο στην Ισπανία (μεταξύ άλλων απολυταρχικών καθεστώτων). Η σημερινή τάξη των αντιφιλελεύθερων ηγετών μπορεί να μην είναι πολιτικά τοξική όσο ήταν οι προκάτοχοί της το 1930. Όμως ο οικονομικός κορπορατισμός τους και το αυταρχικό στυλ είναι παρόμοιο.

Η επανεμφάνιση του εθνικιστικού λαϊκισμού δεν προκαλεί έκπληξη: η οικονομική στασιμότητα, η υψηλή ανεργία, η αυξανόμενη ανισότητα και φτώχεια, η έλλειψη ευκαιριών και ο φόβος για τους μετανάστες και τις μειονότητες που «κλέβουν» δουλειές και εισοδήματα, έχουν δώσει σημαντική ώθηση σε αυτού του είδους τις δυνάμεις. Η αντίδραση κατά της παγκοσμιοποίησης – και της πιο ελεύθερης κίνησης των αγαθών, των υπηρεσιών, του κεφαλαίου, του εργατικού δυναμικού και της τεχνολογίας που τη συνοδεύει – που έχει εμφανιστεί σε πολλές χώρες αποτελεί επίσης πλεονέκτημα για τους αντιφιλελεύθερους δημαγωγούς.

Εάν οι οικονομικές κακουχίες γίνουν χρόνιες, και η απασχόληση και οι μισθού δεν αυξηθούν σύντομα, τα λαϊκιστικά κόμματα μπορεί να πλησιάσουν περισσότερο την εξουσία σε περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Χειρότερα, η ευρωζώνη μπορεί να βρεθεί ξανά σε κίνδυνο, με μια ελληνική έξοδο τελικά να ξεκινά ένα φαινόμενο ντόμινο που τελικά οδηγεί στη διάσπαση της ευρωζώνης. Ή η βρετανική έξοδος από την ΕΕ μπορεί να πυροδοτήσει την αποσύνθεση της Ευρώπης, με τον επιπλέον κίνδυνο που προσθέτει το γεγονός πως κάποιες χώρες (το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία και το Βέλγιο) κινδυνεύουν να διασπαστούν και οι ίδιες.

Τη δεκαετία του 1930, η Μεγάλη Ύφεση ανέδειξε στην εξουσία απολυταρχικά καθεστώτα στην Ευρώπη και ακόμη και στην Ασία, οδηγώντας τελικά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η σημερινή επανεμφάνιση αντιφιλελεύθερων κρατικιστικών καθεστώτων και ηγετών δεν πλησιάζει καθόλου να πυροδοτήσει έναν πόλεμο, καθώς κεντροδεξιές και κεντροαριστερές κυβερνήσεις, αφοσιωμένες ακόμη στη φιλελεύθερη δημοκρατία, τις εμπνευσμένες οικονομικές πολιτικές και τα στέρεα συστήματα πρόνοιας, ακόμη κυβερνούν στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Όμως ο τοξικός αναβρασμός του λαϊκισμού που κερδίζει δυνάμεις αυτή τη στιγμή, μπορεί ακόμη να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας, προκαλώντας απρόβλεπτες συνέπειες.

Το αυξανόμενο κύμα του αντιφιλελευθερισμού κάνει την αποφυγή της διάσπασης της ευρωζώνης ή της ΕΕ ακόμη πιο ζωτική από ποτέ. Ωστόσο, για να εξασφαλιστεί αυτό, θα χρειαστούν μακροοικονομικές και διαρθρωτικές οικονομικές πολιτικές που τονώνουν τη συνολική ζήτηση, τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την ανάπτυξη, που μειώνουν την ανισότητα εισοδήματος και πλούτου, παρέχουν οικονομικές ευκαιρίες στους νέους και ενσωματώνουν αντί να απορρίπτουν τους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες. Μόνο οι τολμηρές πολιτικές μπορούν να σταματήσουν την πτώση της Ευρώπης προς την κοσμική στασιμότητα και τον εθνικιστικό λαϊκισμό. Η δειλία σαν αυτή που είδαμε τα τελευταία πέντε χρόνια μόνο θα αυξήσει τους κινδύνους.

Η αποτυχία να γίνουν τώρα αποφασιστικές κινήσεις θα οδηγήσει σε τελική αποτυχία της ειρηνικής, ενσωματωμένης, παγκοσμιοποιημένης, υπερεθνικής κατάστασης στην οποία βρίσκεται η ΕΕ, και την άνοδο των δυστοπικών, εθνικιστικών καθεστώτων. Το περίγραμμα τέτοιων τόπων έχουν περιγραφεί σε λογοτεχνικά έργα, όπως το 1984 του Τζορτζ Όργουελ, ο Θαυμαστός καινούριος κόσμος του Άλντους Χάξλεϋ, και το τελευταίο μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ, Υποταγή. Ας ελπίσουμε πως αυτοί θα παραμείνουν αποκλειστικά στα λογοτεχνικά βιβλία.

Σοφοκλέους 10