Το ερώτημα της Ευρώπης για το 2016

Στο ξεκίνημα του νέου έτους, είμαστε αντιμέτωποι με έναν κόσμο όπου οι γεωπολιτικοί και οι γεω-οικονομικοί κίνδυνοι πολλαπλασιάζονται. Το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής φλέγεται, αυξάνοντας τις εικασίες πως ο πόλεμος μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών (όπως ο Τριακονταετής Πόλεμος της Ευρώπης, μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών) μπορεί να πλησιάζει. Η άνοδος της Κίνας πυροδοτεί ένα εύρος εδαφικών εντάσεων στην Ασία και προκαλεί τη στρατηγική ηγεσία της Αμερικής στην Περιοχή. Και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει όπως φαίνεται μετατραπεί σε ημι-παγωμένη διαμάχη, μία όμως που μπορεί να ξανανάψει οποιαδήποτε στιγμή.

Υπάρχει επίσης η πιθανότητα μιας νέας επιδημίας, όπως έχουν δείξει οι εξάρσεις των SARS, MERS, Ebola και άλλων μεταδιδόμενων ασθενειών τα τελευταία χρόνια. Ο διαδικτυακός πόλεμος αποτελεί επίσης επιβλητική απειλή, με μη κρατικούς παίκτες και ομάδες να δημιουργούν εντάσεις και χάος από τη Μέση Ανατολή μέχρι τη Βόρεια και την Υποσαχάρια Αφρική. Τελευταία, αλλά σίγουρα όχι λιγότερο σημαντική, είναι η κλιματική αλλαγή, που ήδη δημιουργεί σημαντικά προβλήματα, με τα ακραία καιρικά φαινόμενα να γίνονται πιο συχνά και θανατηφόρα.

Ωστόσο, είναι η Ευρώπη αυτή που μπορεί να αποδειχθεί σημείο μηδέν για τη γεωπολιτική το 2016. Για αρχή, η ελληνική έξοδος από την ευρωζώνη μπορεί να έχει μόνο αναβληθεί και όχι αποτραπεί, καθώς το ασφαλιστικό και άλλες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις βάζουν τη χώρα σε πορεία σύγκρουσης με τους ευρωπαίους πιστωτές. Το Grexit με τη σειρά του, θα μπορούσε να είναι η αρχή του τέλους για τη νομισματική ένωση, καθώς οι επενδυτές θα αναρωτιούνταν ποιο μέλος – πιθανώς και χώρα του πυρήνα (για παράδειγμα, η Φινλανδία) – θα είναι το επόμενο που θα αποχωρήσει.

Εάν συμβεί το Grexit, η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ θα γινόταν πιο πιθανή. Σε σύγκριση με έναν χρόνο πριν, η πιθανότητα του Brexit έχει αυξηθεί, για αρκετούς λόγους. Οι πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη έχουν κάνει το Ηνωμένο Βασίλειο πιο πρόθυμο να απομονωθεί, όπως και η μεταναστευτική κρίση. Υπό την ηγεσία του Τζέρεμι Κόρμπιν, το κόμμα των Εργατικών είναι περισσότερο ευρωσκεπτικιστικό. Και ο πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον έχει εγκλωβιστεί στη γωνία του ρινγκ με την απαίτησή του για μεταρρυθμίσεις στην ΕΕ που ακόμη και οι γερμανοί – που είναι θετικά προσκείμενη στο Ηνωμένο Βασίλειο – δεν μπορούν να δεχτούν. Για πολλούς στη Βρετανία, η ΕΕ μοιάζει με πλοίο που βυθίζεται.

Εάν πραγματοποιηθεί το Brexit, θα πέσουν και άλλα κομμάτια του ντόμινο. Η Σκωτία μπορεί να αποφασίσει να εγκαταλείψει το Ηνωμένο Βασίλειο, οδηγώντας σε διάσπαση της Βρετανίας. Αυτό μπορεί να εμπνεύσει άλλα αυτονομιστικά κινήματα – ξεκινώντας πιθανώς από την Καταλονία – να πιέσουν ακόμη περισσότερο για την ανεξαρτητοποίηση. Και τα σκανδιναβικά μέλη της ΕΕ μπορεί να αποφασίσουν πως χωρίς το Ηνωμένο Βασίλειο, μπορεί και για εκείνες να είναι προτιμότερο να αποχωρίσουν.

Όσο για την τρομοκρατία, ο τεράστιος αριθμός των γεννηθέντων εδώ τζιχαντιστών σημαίνει πως το ερώτημα για την Ευρώπη δεν είναι εάν θα γίνει νέα επίθεση, αλλά πότε και πού. Και οι επαναλαμβανόμενες επιθέσεις θα μπορούσαν να μειώσουν απότομα την εμπιστοσύνη επιχειρήσεων και καταναλωτών και να παγώσουν την ευάλωτη οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης.

Όσοι υποστηρίζουν πως και η μεταναστευτική κρίση αποτελεί υπαρξιακή απειλή για την Ευρώπη, έχουν δίκιο. Όμως το θέμα δεν είναι το εκατομμύριο νεοαφιχθέντων που μπήκαν στην Ευρώπη το 2015. Είναι τα 20 εκατομμύρια ακόμη εκτοπισμένων, απελπισμένων που προσπαθούν να ξεφύγουν από τη βία, τον εμφύλιο, τα αποτυχημένα κράτη, την ερημοποίηση και την οικονομική κατάρρευση σε μεγάλα κομμάτια της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής. Εάν η Ευρώπη δεν καταφέρει να βρει μία συντονισμένη λύσε σε αυτό το πρόβλημα και να επιβάλει κοινά εξωτερικά σύνορα, η συμφωνία του Σένγκεν θα καταρρεύσει και τα εσωτερικά σύνορα μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ θα επανεμφανιστούν.

Την ίδια στιγμή, η λιτότητα και κόπωση από τις μεταρρυθμίσεις στην περιφέρεια της ευρωζώνης – καθώς και σε μέλη της ΕΕ εκτός του ευρώ, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία – συγκρούεται με την κόπωση από τις διασώσεις στον πυρήνα. Λαϊκιστικά κόμματα της αριστεράς και της δεξιάς – με την κοινή τους αντιπάθεια για την ελεύθερη αγορά, τη μετανάστευση, τους μουσουλμάνους και την παγκοσμιοποίηση – γίνονται όλο και πιο δημοφιλή σε όλη την Ευρώπη.

Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι στην εξουσία στην Ελλάδα, μια αριστερή συμμαχία είναι στην εξουσία στην Πορτογαλία, και οι ισπανικές εκλογές μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντική πολιτική αβεβαιότητα. Επιθετικά κατά των μεταναστών και κατά των μουσουλμάνων κόμματα γίνονται όλο και πιο δημοφιλή στον πυρήνα της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Ολλανδίας, της Δανίας, της Φινλανδίας και της Σουηδίας. Στη Γαλλία, το ακροδεξιό Εθνικό Μέτωπο έφτασε πολύ κοντά στην κατάκτηση θέσεων εξουσίας σε αρκετές περιφέρειες νωρίτερα αυτόν τον μήνα και η αρχηγός του, Μαρίν Λε Πεν, μπορεί να πάει καλά στις προεδρικές εκλογές του 2017.

Στην Ιταλία, επίσης, ο πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι δέχεται την επίθεση δύο λαϊκιστικών κομμάτων κατά του ευρώ, τα οποία έχουν αναρριχηθεί στις δημοσκοπήσεις. Και η ηγεσία της καγκελάριου Άνγκελα Μέρκελ απειλείται πλέον στη Γερμανία, ύστερα από τη γενναία αλλά αμφιλεγόμενη απόφασή της να επιτρέψει σε ένα εκατομμύριο αιτούντων ασύλου να μπουν στη χώρα.

Εν ολίγοις, η απόσταση μεταξύ αυτού που χρειάζεται η Ευρώπη και αυτού που θέλουν οι ευρωπαίοι μεγαλώνει, και αυτό το κενό μπορεί  να σημάνει σημαντικά προβλήματα το 2016. Η ευρωζώνη και η ΕΕ είναι αντιμέτωπες με πολλαπλές απειλές, με όλες να χρειάζονται συλλογικές απαντήσεις. Αυτό που βλέπουμε ωστόσο είναι τα κράτη-μέλη τους να υιοθετούν όλο και περισσότερο εθνικές προσεγγίσεις, υπονομεύοντας έτσι την πιθανότητα πανευρωπαϊκών λύσεων (η μεταναστευτική κρίση είναι τραγικό παράδειγμα).

Η Ευρώπη χρειάζεται περισσότερη συνεργασία, ενοποίηση, επιμερισμό κινδύνων και αλληλεγγύη. Αντ’ αυτού, οι ευρωπαίοι δείχνουν να υιοθετούν τον εθνικισμό, τη βαλκανοποίηση, την απόκλιση και την αποσύνθεση.

Σοφοκλέους 10