Ο μίζερος Μαζάνθρωπος και ο "Κυρίαρχος Λαός" - Του Γιάννη Πέππα*

Όταν ο Herbert Markuse ολοκλήρωνε το διεισδυτικό «An essay on liberation»  («Δοκίμιο για την Απελευθέρωση» α΄ έκδοση στα Ελληνικά: Διογένης, Αθήνα, 1971) που πρωτοκυκλοφόρησε στη Βοστώνη το 1969, στην Ευρώπη εκυοφορείτο το κίνημα της ολοκληρωτικής αμφισβήτησης του Μαΐου-Ιουνίου 1968. Το ξέσπασμα του «Γαλλικού Μάη» ή «Μάη του ΄68», όπως επικράτησε να καλείται, μ΄ αυτόν τον υπολειπόμενο τοπικοχρονικό όρο, αλλά και άδικο για τους άλλους Ευρωπαϊκούς λαούς που επίσης διεκδίκησαν ανθρωπινότερες κοινωνίες, αναγκάζει τον μεγάλο σύγχρονο διανοητή να προσθέσει ορισμένες υποσημειώσεις στο δοκίμιό του, πριν την κυκλοφορία του, καθώς και την έντονη κατάπληξή του,στον πρόλογο,για την σύμπτωση των καταγεγραμμένων ιδεών του και αυτών που διατύπωναν οι τότε νεαροί εξεγερμένοι αγωνιστές.

«Οι αγωνιστές» παρατηρεί ο Η.Μ., «ακύρωσαν την έννοια της ουτοπίας... Διακηρύσσοντας τη “διαρκή αμφισβήτηση”, τη “διαρκή παιδεία”, τη Μεγάλη Άρνηση, αναγνωρίζουν τα σημάδια της κοινωνικής καταπίεσης, ακόμα και στις πιο υψηλές εκδηλώσεις της παραδοσιακής παιδείας, ακόμη και στις πιο θεαματικές εκδηλώσεις της τεχνικής προόδου... Πήραν την ιδέα της επανάστασης από το συνεχές της καταπίεσης και την ετοποθέτησαν στην αυθεντική της διάσταση: στη διάσταση της απελευθέρωσης».

Η ούτω νοουμένη, κατά τον Η.Μ., ουσία της ελευθερίας στους χαλεπούς καιρούς μας,η απελευθέρωση δηλαδή, είχε ήδη καταδειχθεί μια πενταετία νωρίτερα στο υπέροχο και επαναστατικό έργο του συγγραφέα Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος (Βοστώνη 1964.πολύ καλή απόδοση στα ελληνικά απ΄ τον Μπ. Λυκούδη,εκδ. Παπαζήση,Αθήνα 1971).Εκεί,ευρισκόμενος παρασάγγας έμπροσθεν από διάφορους λαλίστατους «προοδευτικούς» της εποχής και κυρίως από την δεσπόζουσα, έως πρότινος, σοβιετοκεντρική ψυχροπολεμική, αυτοκαθοριζόμενη ως αριστερή, ιδεολογική μονομέρεια, αυτός ο γόνος πλούσιων Βερολινέζων Εβραίων, διακήρυσσε πως ως πολιτική ελευθερία σήμερα πρέπει να εννοούμε την απελευθέρωση απ΄ την πολιτική,ως οικονομική ελεθερία την απελευθέρωση απ΄ την οικονομία...

Ο πρωτοπόρος στοχαστής οσμίζεται, ενορά την εξέλιξη του μεταπολεμικού καπιταλιστικού, αστικού και γραφειοκρατικού, μοντέλου. Ανάδειξη καινοφανών κυρίαρχων ιδεολογιών,πρακτικών και δυνάμεων που θα αφανίσουν όποια πολιτική διάσταση διαφύλαξε και κατάκτησε για (και μέσω αυτού) τον απλό,«ελεύθερο» πολίτη η Γαλλική Επανάσταση και όλες οι κοινωνικές μεταβολές που συμπυκνωμένα αυτή εκφράζει,καθώς ο εξαχρειωμένος (μετα-)φεουδαλικός, μεσαιωνικός, θεολογόπληκτος Ευρωπαίος ανακαλύπτει (αναγεννά;) τον Ελληνικό ανθρωπισμό και προσπαθεί (με πόση καθυστέρηση αλήθεια!) να οργανώσει επιτέλους έναν καθημερινό πολιτισμό στοιχειώδους δικαιοσύνης, ελάχιστης δημοκρατίας,οριακής ελευθερίας,αξιοσέβαστης (ασθενικής βέβαια) ατομικότητας.Ο συμμετοχικός, απελευθερούμενος,σκεπτόμενος,καλλιτεχνικά ευαισθητοποιημένος,αλλά και μαχητικά διεκδικών Ευρωπαίος πολίτης του 19ου αι.,και όλη η κοινωνική μεταποίηση που πλημμυρωδώς  συμπαρασέρνει τη δουλοπαροικία αγόμενη απ΄ την  (όνομα και πράγμα) “βιομηχανική λοκομοτίβα”,οδηγείτο σε μια νέα,εντελώς άλλου είδους και τύπου,υποδούλωση:την μαζικοποίηση.

Έπρεπε να παρέλθει μια τριακονταετία για να καταφανεί το αληθές και οξυδερκές της Μαρκουζιακής σκέψης.Οι σημερινές δυτικές κοινοβουλευτικές «δημοκρατίες» αποκαλούνται ήδη,όχι και τόσο χαριτολογικά,ως «τηλεοπτικές» τέτοιες.οι επάρατες,πρότινος, πολυεθνικές εταιρείες αποτελούν προϊστορία για την αφηνιασμένη κεφαλαιοκρατική σπέκουλα.ο “δούρειος ίππος” του Hollywood έχει διασπείρει και ενσπείρει τόσο βαθιά την αμερικανο-καουμπόικη κοσμοθεώρηση ώστε οι εθνικές κουλτούρες να εκτίθενται ήδη σε μουσειακές βιτρίνες.

Στην Ελλάδα,και για λόγους ιστορικά αντικειμενικούς,αλλά και ένεκα μιας απίστευτης πολιτικής αγκύλωσης,αλλά και μιας πολιτιστικής αφασικής νεκροφιλίας, που, σ΄ ένα βαθμό, μεταλλαγμένη, υφίσταται,μοντέρνα και μοντερνίζουσα, και σήμερα,οι μεταπολεμικές δεκαετίες παρήλθαν χωρίς καμμία πρόσληψη και αξιοποίηση αυτών των συλλογιστικών που,μάλιστα,γρήγορα «υπερκεράστηκαν» απ΄την «υπεροχή» (!) λογής pop art και μετασυμβολισμών. Στην Ελλάδα,ακόμα, αποτελεί (;) κυρίαρχη πολιτιστική σταθερά η γραφή και το ύφος του Αγγελόπουλου (του κινηματογραφιστή, όχι του τραγουδιστή), όπου κυνηγοί, θίασοι και μελισσοκόμοι αναζητούν,με μετέωρο βήμα, τοπία στην ομίχλη ταξιδεύοντας, μία αιωνιότητα και μια μέρα, στα Κύθηρα (!).

O σημερινός Έλληνας μέσος πολίτης,για να περιοριστούμε στα καθ΄ ημάς,εγκαταλελειμένος (και προδομένος;) από πολιτικούς (που ο ίδιος εκλέγει), απροστάτευτος και παραπεταμένος από πνευματικούς ηγέτες και μπροστάρηδες (αν υπάρχουν σήμερα τέτοιοι), εκστασιάζεται και εξαχρειώνεται με την αποθεωτική τηλοψία απερίγραπτου σκουπιδαριού.αποβλακώνεται και αποκτηνώνεται συστηματικά απ΄ την ανελέητη κενολογία αρλουμποστάρ “τηλεοπτικών εργατών”. Ο (προτεινόμενος για την περίπτωση) νεολογισμός μας: “τηλεοπτικός εργάτης”,επιχειρεί να καταδείξει το νεοπαγές μόρφωμα στο εργασιακό και κοινωνικό επίπεδο:άτομα απροσδιόριστων προσόντων,ασαφούς εργασιακής ειδίκευσης ή, τέλος πάντων, ικανότητας,ακαθόριστου παραγωγικού στίγματος.ούτε χειρώνακτες, ούτε «πνευματικοί» ούτε παραγωγοί, ούτε μεταπράτες.ούτε δημιουργοί,ούτε κριτικοί.ούτε κεφαλαιοκράτες,ούτε τεχνοκράτες. Ένα ομιχλώδες,συνεχώς διογκούμενο,συνονθύλευμα τηλεοπτικών-εικονικών υπαλλήλων, που, όμως, δρα με απόλυτο δυναμισμό, πλήρη επιρροή στις μάζες (!) και επιβολή σε όποιο πολιτιστικό μέγεθος υφίσταται ακόμα.

”Μετά την κατάργηση κάθε δυνατού ορθολογικού και υλικού περιεχομένου της εξουσίας“, παρατηρεί ο Η. Μarcuse στο «Εξουσία και Οικογένεια (εκδ. Κάλβος,Αθήνα,1976),σελ. 97-99»,”δεν μένει μόνο παρά η σκέτη μορφή της.η εξουσία καθαυτή γίνεται το βασικό γνώρισμα του αυταρχικού κράτους. Σύμφωνα μ΄ αυτήν τη θεωρία πια,η κοινωνία δεν χωρίζεται σε πλούσιους και φτωχούς, ευτυχισμένους και δυστυχισμένους, προοδευτικούς και οπισθοδρομικούς, αλλά σε ηγέτες και υπηκόους, ενώ όλες οι υλικές αντιθέσεις παρουσιάζονται ως αδιάφορες και η ειδική ιεραρχία ενός τέτοιου συστήματος εξουσιών είναι ξεκάρφωτη:οι ηγετικές «ελίτ» μπορούν να εναλλάσσονται ανάλογα με τις απαιτήσεις των ομάδων συμφερόντων που στέκουν από πίσω τους“.

Οι (προφητικές) επισημάνσεις αυτές του Η.Μ. γίνονται σε μιαν εποχή που σχεδόν κανένα απ΄ τα σημερινά εκτρωματικά και εκφυλιστικά συμπτώματα-στόχους του νεοσκοταδισμού δεν είχε αναφανεί: ούτε η χρηματιστηριακή (και όχι μόνον) παγκοσμιοποίηση, ούτε ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός, ούτε η τηλεοπτική χειραγώγηση, ούτε βέβαια οι απροκάλυπτες μιλιταριστικές επεμβάσεις «νεο-τακτοποίησης των πραγμάτων».

«Στα πιο προχωρημένα τμήματα αυτού του (νεοσκοταδιστικού) πολιτισμού», επιμένει ο Η.Μ. (Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος, εκδ. Παπαζήση,Αθήνα 19712,σελ. 40), «ο κοινωνικός έλεγχος έχει  ε ν α γ ω γ η θ ε ί  τόσο βαθιά ώστε δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι οι δυνάμεις αντίδρασης του ατόμου έχουν υποστεί έντονη αλλοίωση».

Παρουσιάζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά του μαζάνθρωπου ο S. Freud, σε μια προγενέστερη, καθαρά ψυχολογική,προσέγγιση (Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ, Επίκουρος, Αθήνα 1977, σελ. 13) διακρίνει: εξαφάνιση της συνειδητής και κυριαρχία της ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός σκέψεων και συναισθημάτων προς την ίδια κατεύθυνση μέσω της υποβολής και της μετάδοσης και τάση για άμεση υλοποίηση των ιδεών που του έχουν υποβληθεί. Το άτομο δεν είναι πια ο εαυτός του, αλλά ένα άβουλο αυτόματο.

Ο S.F., προγενέστερος του H.M., μίλησε για τα φαινόμενα μαζικοποίησης της ανθρώπινης κοινωνίας, φυσικά εξ αιτίας εξουσιαστικών επιβλητικών παραγόντων, προωθώντας σκέψεις και μελέτες του G. Le Bon (Ψυχολογία των Όχλων 1895,αλλά και Η Γαλλική Επανάσταση και η Ψυχολογία των Επαναστάσεων.σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα το δεύτερο), σε εποχές που ούτε κατά διάνοια δεν υφίστατο η βαραθρώδης περιπλοκή σκοτεινών,απάνθρωπων μηχανισμών που σήμερα πρωθιερεύουν.

Ο σημερινός μίζερος,κονιορτοποιημένος μαζάνθρωπος δεν έχει απωλέσει μόνον τον έλεγχο των δραστηριοτήτων του, αλλά και την ελάχιστη συναίσθηση αξιοπρέπειας. Ενώ δεν αποτελεί πια,από καιρό ήδη, παρά ένα ασήμαντο, ανυπόληπτο, ανυπολόγιστο θρύψαλο μιας πάλαι ποτέ εναργούς κοινωνικής συγκρότησης, χλευάζεται ασύστολα απ΄ τους εξουσιαστές και τα μίσθαρνα όργανά τους,όποτε χρειαστεί η επίφαση της «δημοκρατικότητας» και η στίλβωση των ανεξέλεγκτων προειλημμένων αποφάσεων τους,με την εντελώς καραγκιόζικη αναγόρευσή του σε «κυρίαρχο λαό».

Και μπορεί βέβαια για τους αργυρώνητους, οσφυοκάμπτες, ραγιάδες «αναλυτές» και «επιστήμονες» ο εξευτελιστικός όρος, για κάθε σώφρονα και σοβαρό πολίτη, «κυρίαρχος λαός» να αποτελεί θεμέλιο και βάθρο της, κατά τις αντιλήψεις και τις αποδοχές τους,υφιστάμενης «δημοκρατίας»,αλλά για τους ελευθέρως σκεπτόμενους ισχύουν όσα (και) από τα λόγια του Λυκούργου (κατά Λεωκράτους,80) διακηρύσσονται: «ου ποιήσομαι περί πλείονος το ζην της ελευθερίας».

Η πλήρης επανελλήνιση των πολιτών αποτελεί μονόδρομο για την αντιμετώπιση του καλπάζοντος νεοσκοταδισμού.

*Γιάννης Βασ. Πέππας,Φιλόλογος