Η κριτική: μια γνήσια αντιφασιστική δομή - Του Απόστολου Βεργή*

H θέληση δίχως την σκέψη και την γνώση ειν' ένα όχημα που κινείται δίχως οδηγό, ρέποντας στην ασάφεια και σε μοιραίους εκτροχιασμούς. Σε τέτοιες περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με κορυφώσεις ανθρώπινων δραμάτων. Μία ελληνική εφεύρεση, η τραγωδία, επεξηγεί παραδειγματικά αυτές τις διαδικασίες και τις μάχες που δίνουν φωτισμένοι άνθρωποι ως ρόλοι τύπου Αντιγόνης.

Οι πακτωμένες, τεχνοκρατικές, άκαρδες σημερινές λογικές συνιστούν επιστροφή στα λογικά σχήματα του Κρέοντα ή και του Μωυσή. Με δεδομένη την σχετικότητα τέτοιων λογικών, διαμορφώνονται στατικές (υποκριτικές - συντηρητικές) ηθικές αρχές, απομακρύνοντας πιθανότητες ανατροπών, ταυτοχρόνως δε, ελαττώνοντας τις όποιες πιθανότητας εξελίξεως του κόσμου.

Στην ουσία της, η θέληση όταν ξεπερνά την σύνδεσή της με τα ένστικτα, επεκτείνεται, και συνδεόμενη με την σκέψη και την γνώση, γίνεται δημιουργικότητα, παράγει έργο. Σαφώς και τέτοιες διεργασίες είναι υποκειμενο - κεντρικές και απαιτούν χειραφετημένα άτομα για να τις βγάλουν πέρα.

Ουδείς πραγματικός δημιουργός αναμασά το παρελθόν· οι πραγματικοί δημιουργοί, απλώς το χρησιμοποιούν (αναλύουν ή εμπνέονται), με στόχο τους το να βρεθούν στο μέλλον. Γιατί γιατί εκεί ειν' το σπέρμα που παράγει την προώθηση προς τα εμπρός. Ένας σχεδιαστής π.χ. ηλεκτρονικών υπολογιστών, μπορεί κάπου να βρει ένα ωραίο σχέδιο παλιού ραδιοφώνου και να σχεδιάσει έναν υπερ -σύγχρονο ηλεκτρονικό υπολογιστή που εξωτερικά να έχει την μορφή αυτού του παλαιού ραδιοφώνου, πλην όμως, ο υπολογιστής θα είναι υπέρ - σύγχρονος και δεν θα έχει λειτουργικά καμία σχέση με το παλαιό το ραδιόφωνο. Μιλάμε δηλαδή για χρήση του παρελθόντος ως εργαλείο εμπνεύσεως και μόδας.

Η σχέση αλήθειας και δημιουργίας είναι κάτι σχετικό, καθώς άνετα ένας δημιουργός, ξεκινώντας από ένα ψέμα δύναται να οδηγηθεί σε έργο που ειν' σπουδαίο και αληθές, αλλά και ξεκινώντας μέσα από την αλήθεια να παράγει διαρκώς ψέματα - βλέπε: προπαγάνδα. Η γνώση από κάθε άνθρωπο της σχετικότητας της σχέσεως αυτής, ειν' ένα τμήμα της σοφίας που μπορεί εντός του βίου του να αποκτήσει. Αυτή η γνώση καταρρίπτει κάθε τι που εμφανίζεται ως μόνιμο, κάθε υποτιθέμενη αυθεντία, κάθε θεσμό - η γνώση παράγει την κριτική, παράγει την εξέλιξη, παράγει την φιλοσοφία.

Ο Χριστόφορος Κολόμβος, αναζητώντας τις Δυτικές Ινδίες (ψέμα), ανακάλυψε τα νησιά της Καραϊβικής κι επέκεινα την Αμερική (αλήθεια). Ενώ ο Γκέμπελς, ξεκινώντας από μια αλήθεια (πόλεμος), οδηγήθηκε στην δημιουργία μιας βιομηχανίας ψεύδους, για να προπαγανδίζει. Σα να λέμε, ότι: υπάρχει μια αναλογία των αποτελεσμάτων και το πώς χρησιμοποιεί κανείς το φαντασιακό του (Καστοριάδης) ως οδό που οδηγεί από το ψέμα στην αλήθεια κι αντιστρόφως.

Η κριτική είναι το μέτρο ή, πιο σωστά: η διαδικασία μέτρησης και ζύγισης των ενεργειών μας, η επαλήθευσή τους και η τοποθέτηση αυτών εκεί που τους αξίζει - δεν είναι μια διαδικασία "'άπαξ", αλλά μια διαδικασία ρέουσα και αναθεωρητική. Μία από τις αρετές που πρέπει να κατακτά ένας άνθρωπος καθώς διαμορφώνεται είναι η κριτική διάθεση (και ως αποδέκτης και ως παραγωγός). Η κριτική ειν' άμυνα και επίθεση μαζί, ειν' η ισορροπία μας μέσα σε ένα κόσμο εντελώς προκλητικό που συχνά αλλάζει και που, επίσης συχνά, στέκεται, περιμένοντας και καταστρέφει.

Το σήμερα συνδέεται με τις πράξεις - το χθες και το αύριο συνδέονται με την φαντασία και την σκέψη. Η κριτική δε, στα βάθη της περιέχει και προτάσεις - εάν δεν περιέχει προτάσεις, υλοποιήσιμες, ειν' στείρα, δίχως νόημα και καταχρηστική·ειν' ένα ψέμα, όπως ψέμα είναι και μια αντιπολίτευση που λειτουργεί με τέτοιο τρόπο. Η κριτική, επίσης, περιέχει μέσα της κι ευθύνες - κάθε ανεύθυνη κριτική λογίζεται ως δημαγωγία, προπαγάνδα, ή κι ως συκοφαντία.

Η κριτική της κριτικής εκείνου που την κάνει ειν' ασφαλιστική δικλείδα γνησιότητας του λόγου - της θέσεως και της αντιθέσεως κάθε υποκειμένου. Σημαντικό είναι: το υποκείμενο να ειν' ο εαυτός του και να 'ναι διαμορφωμένο - διαφορετικά, ο δρόμος της εντάξεως στην μαζοποίηση ειν' ανοικτός, το υποκείμενο οδεύει στο να ταυτοποιηθεί με το αντικείμενο, να "ολοκληρωθεί" και σε συνθήκες πιέσεως να φασίσει... Μ' άλλα λόγια η κριτική είναι μια γνήσια αντιφασιστική δομή, κι αυτό στην εποχή μας είναι χρήσιμο μα διαδίδεται κι όλο και περισσότεροι άνθρωποι να θέλγονται από την κριτική διάθεση και να την τοποθετούνε στις αρχές τους.

*Συγγραφέας