"Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας": Μια εναλλακτική ποιητική συλλογή - Του Απόστολου Βεργή*

Η δεκαετία του 70 μόλις είχε τελειώσει. Η δεκαετία του 60, έμοιαζε μακρινό παρελθόν. Η πρώτη περίοδος της μεταπολίτευσης είχε μαζί τους τελειώσει και αυτή, με δυο σπουδαία γεγονότα, να συνοδεύουν το τέλος της: την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή κοινότητα και την άνοδο του Π.Α.Σ.Ο.Κ. στην εξουσία. Θα μπορούσε κανείς αυτό να το πει και πέρασμα από μια εποχή σε μια καινούρια. Διεθνώς ο ψυχρός πόλεμος παρουσίαζε μια ύφεση, με την Σοβιετική Ένωση, να γίνεται όμηρος του γιγαντισμού και της γραφειοκρατίας της, αλλά και την αντίφαση του σοσιαλισμού από την μια μεριά και μίας αυτοκρατορίας απ' την άλλη. Ταυτόχρονα στις Ε.Π.Α, ο καπιταλισμός άρχιζε να ξεθαρρεύει μετά το Βιετνάμ και να ποντάρει τα ρέστα του, για να κυριαρχήσει, στην ηλεκτρονική και υψηλή τεχνολογία - και το πέτυχε. Άγνωστος χι εκείνες τις ημέρες, ήτανε η Ευρώπη, με την πρώτη σοβαρή προσπάθεια διεύρυνσής της - είσοδος της Ελλάδας και άλλων δυτικών κρατών στην τότε Ε.Ο.Κ. . Στον υπόλοιπο κόσμο, συνέβαιναν σχεδόν τα ίδια που συμβαίνουνε και σήμερα, με λαικά και στρατιωτικά κινήματα σ' αμέτριτες γωνίες του πλανήτη, όπως και με φυτευτές δικτατορίες, να 'ναι φαινόμενο καθημερινό. Το Μεσανατολικό ήταν κυρίαρχο και τότε, με το Ισραήλ να είναι "ο σκληρός" του παιχνιδιού και το Ιράν να γίνεται κράτος θεοκρατικό και την εμφάνισή τους στην διεθνή πολιτική σκηνή να κάνουνε για πρώτη φορά ονόματα όπως: Μουαμάρ Καντάφι, Σαντάμ Χουσείν, Χόσνι Μουμπάρακ κ.τ.λ. Ονόματα, που θα σημαδεύανε τον κόσμο ως και τις μέρες μας. Κάπου εκεί δε ξεκίνησε και τη τραγική επέμβαση των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν, που με τα παράγωγά της: Αλ Κάιντα και μισθοφορικές ομάδες, ταλαιπωρούν τον κόσμο μέχρι σήμερα.

Στο τέλος της δεκαετίας του 70, ο ήρωάς μας, ποιητής, Οδυσσέας Ελύτης, βραβεύεται με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Οι υποχρεώσεις του βραβείου - ταξίδια, παρουσιάσεις κ.τ.λ. - κράτησαν τον ποιητή, χωρίς καινούριο έργο για αρκετό καιρό. Το τελευταίο έργο του, ως τότε, ήταν η σύνθεση "Μαρία Νεφέλη", ένα έργο - σχόλιο αιχμηρό στον μοντέρνο τρόπο ζωής, στα καθεστώτα και στα κάθε είδους κινήματα, κατά τις δεκαετίες 60 και 70.

Το 1982 ο ποιητής έσπασε την ζωή του, με ένα έργο, που - κακώς - δεν είναι από τα πιο γνωστά του - ακόμη και σήμερα: τα "Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας". Πρόκειται για τρία εκτενή ποιήματα, βαλμένα στο χαρτί, τελείως διαφορετικά απ' τα ποιήματα της "Μαρίας Νεφέλης". Ο πολύ απαιτητικός με τα της αρχιτεκτονικής των βιβλίων του Ελύτης - "μικρόβιο", που μου το μετάδωσε -, επέλεξε, ένα μοτίβο, που στο μάτι θυμίζει: "Σύννεφο με παντελόνια" και Μαγιακόβσκι - δεν είναι τυχαίο πως εντός του έργου γίνεται και αναφορά στον Ρώσο σπουδαίο ποιητή -, χρησιμοποιώντας "σκάλες", στην τοποθέτηση των στίχων στο χαρτί και τον χωρισμό των ποιημάτων σε μέρη (1ο, 2ο, 3ο...κ.ο.κ.). Τα ποιήματα είναι τρία, όπως και αναφέρεται και στον τίτλο: το "Ο κήπος βλέπει", το "Αμύγδαλο του κόσμου" και το"Ab libtum¨.

Έχω ξαναγράψει, πως η εισαγωγή μου στον χώρο της λογοτεχνίας, έγινε με ένα κείμενο - σχόλιο, σε ένα τμήμα του "Άξιον Εστί" για ένα μαθητικό διαγωνισμό. Περνώντας τα χρόνια έκανα άλλα πράγματα. Δεν σταμάτησα όμως ποτέ να επανέρχομαι στην ανάγνωση έργων του Ελύτη, γνωρίζοντας και τα ώριμά του έργα και εμβαθύνοντας πιο πολύ στην ποίησή του. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να ξεπεράσω τον αρχικό μου θαυμασμό για το έτσι κι αλλιώς σπουδαίο "Άξιον Εστί" και τους "Προσανατολισμούς" κι αγαπημένα μου, να γίνουν άλλα του έργα: η "Μαρία Νεφέλη", ο "Μικρός Ναυτίλος", το "Εκ του πλησίον" και βέβαια τα 'Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας".

Κι αυτό γιατί: α) Δεν είναι εύκολες συνθέσεις (και αγαπώ τα δύσκολα βιβλία), β) σ' αυτά τα έργα ο Ελύτης, προσφέρει αποστάγματα της σοφίας του, καθώς πια ειν' ώριμος, γ) σχολιάζει μια εποχή, που την έζησα κι εγώ και δ) ο ποιητής προβλέπει...

Ειδικά στο "Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας", ο ποιητής: ρωτά, προβλέπει, συμβουλεύει. Μας προειδοποιεί ακόμη και με τον τίτλο του βιβλίου. Οι λέξεις: σημαία (μπορεί μία σημαία να δείχνει κινδύνους, στράτευση, επανάσταση, μάζα ή και φασισμό, αν εκφραστούν δι' αυτής ιδέες λάθος) και ευκαιρία (ευκαιρία για τους ανθρώπους να διδαχτούν από το παρελθόν, απ' την σοφία των ποιητών και να προλάβουν...), τοποθετούνται έξυπνα στον τίτλο, χαρακτηρίζοντας το έργο.

Ξεκινά με μια αναφορά στην εποχή που κυκλοφόρησε το έργο, γιατί όλο το έργο είναι μια τέτοια αναφορά. Ο Ελύτης ζει κι αυτός την εποχή - την ζει λιτά και απομονωμένος· και υπερασπίζεται την θέση του αυτή, κιόλας απ' την αρχή (...ένας Πανσέληνος, που ζωγραφίζει ενώ δεν υπάρχει Θεός/ και αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο/ το ρεύμα..) Ψάχνει την τελειότητα ( γράφει την λέξη με κεφαλαίο Τ), την ονειρεύεται - δεν σταματά ποτέ στα έργα του να ονειρεύεται - κι αυτό δεν ειν' μονάχα σουρεαλισμός, αλλά απλά ο τρόπος του.

Εξαιρεί τον εαυτό του απ' την τρέχουσα πραγματικότητα ( και ποιος πραγματικός ποιητής δεν θα 'θελε να κάνει κάτι τέτοιο σήμερα), όχι απορρίπτοντάς την, αλλά σχολιάζοντας το χυδαίο πρόσωπό της: (...η πραγματικότητα/ δεν ενδιαφέρεται/ ποιος νέμεται το μέρος το φθαρτό/ και ποιος το άλλο// τα βέλη προς τα κάτω και τα βέλη προς τα επάνω/ δεν συναντήθηκαν ποτέ// ο ήλιος βλέπει..). Ψάχνει την καθαρότητα όπως πάντα στα χρώματα - στο φως. Ζητά από τον κόσμο να κοιτά το αύριο (...που αν δεν σου αρμόσουν λέξεις/ αύριο/ θα 'ναι χθες για πάντα...). Προβλέπει το σήμερα που ζούμε, την αλλοτρίωση, τον ψυχολογικά εκφασισμό της κοινωνίας (...σ' ένα δεύτερο επίπεδο θα ξαναγίνουν πόλεμοι/ δίχως να σκοτώνεται κανείς, αποθέματα θανάτου υπάρχουν αρκετά // ο κήπος βλέπει...). Αναζητά την ελευθερία, για να την λατρέψει (Α μονάχα να 'ξερα/ μιαν ελευθερία πραγματική/ που να μπορώ να την υμνώ χωρίς/ ναι φαίνομαι αφελής ή φαρισαίος...). Κάνει αναφορά όπως πάντα στην ομορφιά του Ελλαδικού τοπίου, ειν ' ίσως ο πλέον σημαντικός υπερασπιστής του.

Κι αν στο πρώτο ποίημα (Ο κήπος βλέπει), όλα αυτά έχουνε αναφορική μορφή, στο δεύτερο (Το αμύγδαλο του κόσμου), Το "αδάγκωτο" αρχικά αμύγδαλο, "σπάει"· ανοίγει και "δαγκώνεται"... Ξεκινά θυμίζοντας λίγο "Άξιον Εστί" (...προηγήθηκε η θάλασσα... ή ... στην στάση που είμαι μες στην Μητέρα πριν κατέβω...) και το κομμάτι του "Γέννηση". Αλλά με τέλος στενάχωρο (...μα κανείς δεν θέλησε ποτέ να με πιστέψει). Μιλά για την Μοίρα και τα παιχνίδια της (Α, ναι παρά την θέλησή μου/ έγινε ο κόσμος έτσι...). Μιλάει για την γη - πιθανώς ίσως να ειν' αυτή το "αμύγδαλο του κόσμου" (... είναι πικρό και δεν/ γίνεται να το βρες παρεχτός αν/ κοιμηθείς μισός έξω απ τον ύπνο), με απογοήτευση για όσα συμβαίνουν πάνω της κι όσα προβλέπει να συμβούν. Εκπέμπει δε σήματα κινδύνων, γράφοντας: (...μιαν έκλειψη ολική/ την ώρα που κοιμούνται οι πάντες στα Αστεροσκοπεία) - πολύ επίκαιρος αυτός ο στίχος σήμερα, που το καζάνι βράζει και ουδείς απ' τους υπεύθυνους δεν δίνει σημασία.

Μιλά με τον εαυτό του, συμβουλεύοντάς τον (μαζί και τους αναγνώστες): ( ... δεν πα να μην αρέσεις/ το πάν είναι η ρότα σου/ κόντρα στην κοινωνία τούτη...). (... Όλα να τα 'χεις/ πάντα κάτι λείπει...), γράφει αφήνοντας υπόνοιες για την απληστία των ανθρώπων και των κοινωνικών συστημάτων, όπως τα γνώρισε. Καταλήγει δε, μετά μια επίκληση στο θείο, που για εκείνον είναι το αγαπημένο του βόρειο Αιγαίο, στον Ηράκλειτο και στην ροή των πάντων.

Το τρίτο ποίημα (Αblibtum), είναι ουσιαστικά η Ευρώπη, είναι αυτό που ζούμε σήμερα, αλλά γραμμένο στις αρχές των 80's, προφητικό - πικρά προφητικό, α)για το τι σήμαινε και τι σημαίνει Ευρώπη για τον ίδιο: (Είμαι άλφα χρόνων κι Ευρωπαίος ως τη μέση/ των Άλπεων ή των Πυρηναίων/ το χιόνι μήτε που άγγιξα ποτέ// δεν υπάρχει ουτ' ένας που να μ' εκπροσωπεί/ πόλεμος και ειρήνη μ' έφαγαν από τις δυο μεριές/ ότι απομένει αντέχει ακόμη// ως πότε/ φίλοι// θα σηκώσουμε το αφορεσμένο παρελθόν/ γιομάτο βασιλιάδες και υπηκόους/ προσωπικά/ νιώθω σαν αποπλανημένο κυπαρίσσι...), β)τι σημαίνει Ευρώπη για τους λαούς της: (ευτυχώς δεν έχει μνήμη ο γύρω αέρας/ επιμένει να μυρίζει ρόδο/ και να σε τιμωρεί/ την ώρα που πανάθλιος πεθαίνεις// έτοιμος στη σειρά πίσω απ' τους άλλους/ για τον έλεγχο των διαβατηρίων/ μ' ένα σάκο αεροπορικό στον ώμο...), γ) τι σημαίνει Ευρώπη για τον καθένα:( αναλογίζεσαι τα όριά σου/ πάντοτε μέσα στο κοπάδι/ που τ' οδηγεί μια συνοδός εδάφους/ αδιάφορη τελείως για την προσωπική σου τύχη...).

Κρίνει δε τον κόσμο που έρχεται - την αδιαφορία του (...σαν να μ' αγνόησαν τα γεγονότα...) και την φασίζουσα την λειτουργία του (...οι φύλακες/ ανέκαθεν υπήρξανε πρόσωπα αισχρά/ personae turpes όπως λεν στα Νομικά/ και η τέχνη sine re...). Aναφέρεται στην ταχύτητα της μοντέρνας ζωής (έχοντας κεκτημένη ταχύτητα απ' την "Μαρία Νεφέλη", αναζητά τι νήμα της δικής του Αριάδνης - τελείως διαφορετική από την κατά τριάντα χρόνια μεγαλύτερη "δική μου"), στην ηρεμία που είχε κι έχει χάσει η ζωή, με τον ψυχρό πόλεμο, που συνεχίζεται και όλες αυτός τις ταραχές, που τον κάνουν να διαπιστώνει ότι ο κόσμος μας βρίσκεται μέσα σε "ναρκοπέδιο", όπως γράφει.

Και τελειώνει, αφού στέλνει όλα τα προαναφερθέντα μηνύματα, στην αναζήτηση της λύτρωσης: στην ιστορία, στην παράδοση, στον Μακρυγιάννη και τελικά στην αγαπημένη του θάλασσα. Μόνο μ' ένα παράπονο στο τέλος: "ότι δεν τον καταλαβαίνουν και τελικά ούτε κι ο ίδιος καταλαβαίνει τον κόσμο" - στον τελευταίο στίχο το γράφει "αφοριστικά": (...η πείρα μου ξέμαθε τον κόσμο.)

Κάπου εκεί δε, προβλέπει και την παγκοσμιοποίηση, γράφοντας: " ...φωνάζω Ελληνικά κι ούτε μου αποκρίνεται κανείς...". Κι εκεί τελειώνει - ίσως δεν τελειώνει, αλλά βάζει μια άνω τελεία. Ο τελικός στίχος αυτής της δομής, πιστεύω δεν υπάρχει σε αυτό το βιβλίο, αλλά στο επόμενο (Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου): " ...όλα μένουν. Εγώ φεύγω. Εσείς να δούμε τώρα". Στα βιβλία που ακολουθούν το τα δυο αυτά βιβλία ( Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας και Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου), η δομή αλλάζει. όπως και η θεματολογία, και οι δομές γίνονται πιο φιλοσοφικές και εσωτερικές, αν και υπαινικτικά και εκεί υπάρχουν ψήγματα αναφορών και κριτικής στον σύγχρονο κόσμο (κυρίως στον Μικρό Ναυτίλο).

Στα "Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας", ο Οδυσσέας Ελύτης, ειν' πιο απλός στην γλώσσα (λείπουν τα πολλά καλολογικά στοιχεία και οι γλωσσοπλασίες). Κάνει αναφορές σε αγαπημένους του ζωγράφους, μουσικούς, σε ιστορικά πρόσωπα και καταστάσεις, και σε τοποθεσίες. Δείχνει προβληματισμό. Φοβάται το μέλλον. Σ' αυτό το έργο τα σουρεαλιστικά στοιχεία είναι ελάχιστα. Βλέπει γράφοντας κατάματα τον αναγνώστη. Βλέπει και απευθύνεται, θα έλεγα. στους νέους αποκλειστικά (γιαυτό συνιστώ να διαβάσουν το έργο, αν είναι δυνατό, οι νέοι όλου του κόσμου). Δίνει μια στάση απέναντι στην ζωή, στην κοινωνία, στους θεσμούς. Αν το είχα διαβάσει εγκαίρως, θα είχα κάνει την ζωή μου αλλιώς. Δυστυχώς, η μεγάλη δημοσιότητα προηγούμενων έργων του (Άξιον Εστί, Προσανατολισμοί, Ήλιος ο Πρώτος), που ήταν - πρέπει να το παραδεχτούμε - πολύ λαμπρά. κάλυψαν με την λάμψη τους, αυτό το έργο κριτικής και αγωνίας. Ήταν και που ο τόπος, τότε, είχε μπει σε μία εντελώς αντιποιητική εποχή, με τον λαϊκισμό να έχει τον πρώτο λόγο (μεγάλες πολιτικές συγκεντρώσεις, τεράστια νυχτερινά, νεοπλουτισμός...κ.τ.λ.) και το βιβλίο, και για αυτό τον λόγο, δεν έφτασε όπως θα έπρεπε στο κοινό.

Όμως υπάρχει. Και σήμερα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Και αν εμείς (η δική μου η γενιά), που μας προκάλεσε ο Οδυσσέας Ελύτης, τον αγνοήσαμε, οι σημερινοί νέοι ειν' εδώ. Είναι εδώ και ψάχνονται (έστω κάποιοι από αυτούς). Ας διαβάσουν τα "Τρία ποιήματα" και ας τα κάνουν φάρο γνώσης, για την δική του την πορεία, γιατί η δική μου η γενιά, που φεύγει, δεν έχει το δικαίωμα να πει: "εσείς να δούμε τώρα", διότι απλά υπήρξαμε ανύπαρκτοι.

*Συγγραφέας - Ποιητής