Περί ευγένειας ο λόγος - Του Γιάννη Γκλάβατου

Συχνά πυκνά στις καθημερινές μας συναναστροφές ομιλούμε και σχολιάζουμε για την ευγένεια που (πρέπει να) διέπει τις ανθρώπινες σχέσεις. Βέβαια το όλο θέμα κάποιες φορές λαμβάνει καθαρά υποκειμενική χροιά όσο και προσωπική ερμηνεία. Κάποιες άλλες, μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο απόδοσης αυτού του όρου παρεισφρέουν και ιδιόμορφες ατομικές απόψεις, σύμφωνα με το πως αντιλαμβάνεται κάποιος την ευγένεια. Και αυτή η αντίληψη -για τον τρόπο που ορίζουμε την ευγένεια δηλαδή- έχει σχέση με την ουσιαστική παιδεία μας.

Το να προσπαθεί κάποιος να εναρμονισθεί με τον σκοπό της δημιουργίας του, προσδίδοντας στον χαρακτήρα του εξαιρετική ποιότητα από ηθική, πνευματική και αισθητική άποψη είναι ευχής έργο και τροφή της ψυχής. Όταν δε οι σχέσεις του (η συν – κοινωνία του αν θέλετε) με τους συνανθρώπους του χαρακτηρίζονται από ηπιότητα, φιλικότητα και αβρότητα τηρώντας  και τους τύπους- κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς (και ειδικότερα όταν αυτοί αποτελούν εξωτερικό γνώρισμα της ουσίας του συναισθήματος της αγάπης προς όλη την ανθρωπότητα), τότε μιλούμε για ένα ανώτερο άνθρωπο και ψυχικά άρτιο, ολοκληρωμένο, ο οποίος βοηθώντας και εξυψώνοντας την ύπαρξή του, ταυτόχρονα προσφέρει αρωγή και ανελίσσει  όλη την κοινωνία ως μέρος αυτής.

«Ο λεπτός κι ευγενικός άνθρωπος φέρεται σαν να έχει μέσα του το νόμο. Έτσι κυριαρχεί στην παρέα, με τους καλούς του τρόπους και την ευγενική του συμπεριφορά» θα πει ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης θα υπογραμμίσει πως «Η ευγένεια είναι ισχυρότερη και χρησιμότερη από τον πλούτο», ο Ζήνων θα τονίσει ότι «Μια φύση ευγενική με μέτρια εξάσκηση και με συνδρομή ενός δασκάλου μπορεί πολύ εύκολα να πετύχει την τέλεια αρετή», ενώ ο Πλούταρχος θα κάνει την εξής σύντομη διατύπωση:  «Ο ευγενής άνθρωπος δίνει αξιοπρέπεια σ’ όλες τις πράξεις.». Εδώ οι δάσκαλοι αναφέρονται στην πραγματική, γνήσια ευγένεια που εκπορεύεται από την ψυχή και όχι για την «ξερή» τυπική ευγένεια, που πολλές φορές χρησιμοποιείται και ως εργαλείο για να βλάψουμε  να ειρωνευτούμε ή να θίξουμε τους άλλους. Στο ερώτημα αν οι ανθρώπινες σχέσεις του σήμερα διέπονται από την προσήκουσα ευγένεια*(ως αποτέλεσμα αγωγής και καλλιέργειας), δεν νομίζουμε ότι θα ταίριαζε μια συνολική απάντηση. Και τούτο διότι κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός όπως και κάθε κοινωνία, τοπική ή εθνική. Εξάλλου η ευγένεια δεν περιορίζεται μόνο σε εξωτερικούς τύπους, αλλά είναι κάτι βαθύτερο και πιο ουσιώδες, μια στάση και θέση ζωής μάλλον, παρά ένας τρόπος επικοινωνίας και επιδέξιου χειρισμού ανθρώπων και καταστάσεων με σκοπό το ίδιο όφελος.

Ελλείμματα ευγένειας σίγουρα υπάρχουν. Δημόσια πρόσωπα, πολιτικά και μη πχ εμφανίζονται στα μέσα ευρείας(;) ενημέρωσης, αποτελώντας κλασσικά παραδείγματα προς αποφυγή με την μνημειώδη αγένειά τους, ξεχνώντας πως τους παρακολουθούν διαμέσου των διαύλων εκατοντάδες ή και χιλιάδες άτομα. Και αυτές είναι οι περιπτώσεις που εύκολα αντιλαμβάνεται κάποιος. Υπάρχουν και άλλες, όπως αυτές των σοβαροφανών και ιδιοτελών ανθρώπων, οι οποίοι είναι και  οι πιο επικίνδυνοι. Μιλούμε για αυτούς που θαρρώ όλοι έχουμε αναγνωρίσει κάποια ή κάποιες  φορές στην ζωή μας. Αυτούς που γνωρίζουν τα εξωτερικά γνωρίσματα καλών τρόπων και συμπεριφοράς που διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις και προσπαθούν να δώσουν μια ψεύτικη εικόνα για των εαυτό τους, προβάλλοντας αυτό το «λούστρο» ευγένειας. Ξεχνούν όμως ότι όσο επιχειρησιακά  και πονηρά και αν μασκαρευτεί το «λέγειν» και το «φαίνεσθαι», όσο  επιτηδευμένα και αν κρυφτεί η υστεροβουλία, τόσο πιο γρήγορα εμφανίζεται και αποκαλύπτεται εύκολα από τις πράξεις και τις καθημερινές κοινωνικές επαφές και συνυφάνσεις.

Αλλά και στο επίπεδο αυτό των διαπροσωπικών σχέσεων, πολλές είναι οι περιπτώσεις που η αγένεια, δια της παρουσίας της ποιεί τα χείριστα. Λόγου χάρη, για να εισέλθουμε σε καθημερινά όσο και πρακτικά θέματα, αρκετά πρόσωπα επικαλούμενα την αλήθεια, την ειλικρίνεια αλλά και το «καλό» του άλλου, εκφέρουν τις χείριστες γνώμες και συχνά χωρίς να ερωτηθούν. Πχ δεν είναι ειλικρίνεια, αλλά τουλάχιστον αγένεια να εκφράζει κάποιος με άκομψο τρόπο την γνώμη του στον άλλον για την εμφάνισή του και χωρίς αυτή να αιτηθεί. Δεν φανερώνει ευγενή άνθρωπο η συνήθεια κάποιου να κρίνει συνεχώς τις στάσεις και θέσεις του βίου, των στόχων και των δυνατοτήτων του άλλου ή των άλλων, ενώ δεν έχει ερωτηθεί και επί της ουσίας δεν τον αφορά. Απρέπεια είναι να κατακρίνει τις πράξεις, τον χαρακτήρα και τις απόψεις των φίλων ή κοινωνικά γνώριμων, χωρίς οι ίδιοι να του το έχουν ζητήσει γιατί προφανώς δεν τους ενδιαφέρει. Βεβαίως και θα χρειαστεί να εκφράσουμε την γνώμη μας και να πούμε αυτό που πιστεύουμε όταν μας ζητηθεί, αλλά και όταν κριθεί απαραίτητο. Εδώ όμως η πρόθεση παίζει των πρωτεύοντα ρόλο. Εφόσον κινούμαστε από ευγενή αισθήματα αποσκοπούμε και σε ευγενείς στόχους. Δηλαδή ότι πούμε, σκοπό θα έχει να βοηθήσει το πρόσωπο στο οποίο απευθυνόμαστε, μιλώντας φιλικά με ήπιο και κόσμιο τρόπο, με αβρότητα, ώστε να το ωθήσουμε σε λύση προβλημάτων και την εξέλιξή του ως ύπαρξη. Η κατάκριση δεν έχει καμιά απολύτως θέση.

Ας δούμε έναν ορισμό της ευγένειας: «(...) Γενικώτερον  χρησιμοποιείται η λέξις υπό την έννοια του εξιδανικευμένου όχι μόνον ως προς τον άνθρωπον, αλλά και προς τα ζώα και τα φυτά, έτι δε και ως προς τα άψυχα. Ειδικώτερον καθ΄ ότι αφορά τον άνθρωπον, συγκεντρώνει και εκφράζει ό όρος ευγένεια τας υψηλάς ηθικάς αξίας και αρετάς με την αντίστοιχον εξωτερική εμφάνισιν. Ο Αριστοτέλης εχαρακτήριζε την ευγένειαν ως αρετήν ανάλογον με την παιδείαν και το κάλλος.(...) Οι ήρωες και οι ημίθεοι τους οποίους ελάτρευσαν οι αρχαίοι Έλληνες και πολλοί άλλοι λαοί της αρχαιότητος, ήσαν προσωποποιήσεις, διαφόρων εκδηλώσεων της ευγενείας. Βραδύτερον εχαρακτηρίσθησαν  ως ευγενείς και διάφορα επιφανή πρόσωπα αναδειχθέντα δια των πράξεών των μεταξύ των ομοφύλων των ή των συμπολιτών των(...)».**

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν σήμερα η ευγένεια θεωρείται κάτι ξεπερασμένο, έωλο, ένα τάλαντο χωρίς αντίκρισμα. Θέλουμε να πιστεύουμε πως δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Βέβαια ίσως κάποιοι να θεωρούν πως για να «ζήσεις» σήμερα πρέπει να είσαι ασύδοτος στους τρόπους, αγενής, ανάγωγος όσο και θρασύς στην συμπεριφορά με αγοραίο, κατά περίπτωση, λεξιλόγιο. Να διεκδικείς τα πάντα με οποιονδήποτε τρόπο όσο απάνθρωπος και αν είναι. Προφανώς  αγνοούν ότι τέτοιες θέσεις συνετέλεσαν τα πλείστα στην σημερινή κρίση ευτελίζοντας και εξαχρειώνοντας τον καθημερινό βίο και επίσης αγνοούν ότι με αυτές τις απόψεις εύκολα οι θύτες γίνονται θύματα.

Η ευγένεια η ανόθευτη, δεν κάνει διακρίσεις. Εμπνέει, κατακτά, υποχρεώνει, μεταδίδεται, προσφέρει χαρά και ευτυχία γιατί απαντάται μαζί με την αγάπη.

Είναι το αντιφέγγισμα, η λάμψη του χαμόγελου της ψυχής...

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*  Παραθέτουμε απόσπασμα κειμένου του Κώστα Βραχνού με τίτλο «Νοσταλγία της ευγένειας», το οποίο δημοσιεύθηκε στην «Νέα Ευθύνη», τχ.4, Μάρτιος – Απρίλιος 2011.                                                                                                                            «Πώς τόσο αιφνιδίως χάθηκε η ευγένεια τριγύρω και αναμεταξύ μας; Μα, πού πήγε η αιδημοσύνη; Την τρομερή αλλαγή πιστοποιούμε ακόμα κι εμείς οι για την ώρα κάπως νεότεροι, εμείς που δεν γνωρίσαμε παρά μόνον ορισμένες ύστατες εκδηλώσεις της: την τήρηση κάποιων προσχημάτων, το παλιό καλό τακτ, την ακρίβεια στα ραντεβού, τον πληθυντικό αριθμό, την αυτονόητη παραχώρηση θέσης, τις ώρες κοινής ησυ­χίας, έννοιες όπως κοσμιότητα και κομψότη­τα, τις μικρές επισημότητες και τα ανώδυνα εθιμικά πρωτόκολλα, την αναμονή και την πρόποση στο τραπέζι, τις φιλόφρονες συ­στάσεις, το κράτημα της θύρας τη σεμνολογία και τη χαμηλοφωνία, την υπομονή στον διάλογο και παντού, την τάξη στη σχολική αίθουσα, την ευπρέπεια στους δημόσιους χώρους, τη μειλίχια οδήγηση, την ιπποσύνη προς τις γυναίκες -και όχι μόνο—, την χείρα βοηθείας, τον εξυπηρετικό μπάρμαν, το «από καλή οικογένεια», το «με συγχωρείτε», το «ευχαριστώ», το «παρακαλώ» και το «με τις υγείες σας», το καλωσόρισμα και την κατευόδωση, το «χαίρετε» στο ασανσέρ, το α­γουροξυπνημένο χαμόγελο, την ερυθρίαση, την αμηχανία, τον ξερόβηχα».

**  Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν. Έκδοσις της εγκυκλοπαιδικής επιθεωρήσεως «ΗΛΙΟΣ».