Θέατρο: Ο «Κρητικός (Ύμνος εις τον Έρωτα)» Διονυσίου Σολωμού - Κριτική Νίκου Μπατσικανή*

Σκηνοθεσία - Μουσική Επιμέλεια: Μάριος Ιορδάνου

Θεατρική Διασκευή - Χορογραφίες: Σοφία Καζαντζιάν

Σκηνογραφία - Ενδυματολογία: Βαλεντίνο Βαλάσης

Σχεδιασμός Φωτισμών: Χριστόφορος Τσακιρόπουλος

Βοηθός Σκηνοθέτη: Χριστίνα Παπαγιάννη

Ερμηνεία: Μάριος Ιορδάνου, Σοφία Καζαντζιάν, Βαλεντίνο Βαλάσης

Συμμετείχαν (με αλφαβητική σειρά) οι σπουδαστές - ηθοποιοί: Ειρήνη Αμπατζή, Νικολέττα Βλάχου, Αναστασία Δέλτα, Μάρα Ζαλώνη, Μαρίνα Καλαματιανού, Μαριάννα Κατσιβαρδά, Κωνσταντίνα Κατσουλάκου, Διονύσης Κοκκοτάκης, Άντρεα Μαύρου, Ακριβή Μαλισσόβα, Στέφανος Ματζανάς, Παντελής Μυλλάς, Μέλπω Μπατσακούτσα, Χριστίνα Παπαγιάννη, Κώστας Παπάς, Στυλιάνα Περατικού,  Δημήτρης Τσαγκάλης, Μαρήλια Φραντζεσκάκη

Ενιαίο αφηγηματικό ποίημα του Διονυσίου Σολωμού, το πρώτο από τα μεγάλα και σημαντικά έργα της ώριμης περιόδου του. Πηγή έμπνευσης του ποιητή στάθηκαν πραγματικά γεγονότα από την Κρητική Επανάσταση (1823-24) και φυγή χιλιάδων Χριστιανών, με πλοία, από την Κρήτη προς τα Κύθηρα, τα Αντικύθηρα και την Πελοπόννησο. Πρόκειται για το τραγούδι ενός πρόσφυγα Κρητικού πολεμιστή που, μακριά από την πατρίδα του, αναπολεί τα περασμένα, με κυρίαρχο γεγονός την προσπάθειά του να σώσει την αγαπημένη του μέσα στο μανιασμένο πέλαγος. Η τρικυμία παύει απότομα και μπροστά του φανερώνεται μια φεγγαροντυμένη θεϊκή μορφή, ως παραίσθηση του ταλαιπωρημένου ναυαγού. Όταν η οπτασία χάνεται, ακούγεται ένας μαγευτικός απόκοσμος ήχος που συνεπαίρνει την ψυχή του. Μόλις ο ήχος σωπάσει, ο Κρητικός φτάνει στην ακρογιαλιά, αποθέτει την αγαπημένη του πάνω στην άμμο, αλλά εκεί διαπιστώνει πως αυτή είναι πεθαμένη. Ένας ύμνος στον αγνό Έρωτα και στους αγώνες που δίνει ο άνθρωπος για ζωή κι ελευθερία. Η πάλη με τα στοιχειά της φύσης (αφρισμένα κύματα), τον Χάροντα και τον ίδιον τον εαυτό μας, προκειμένου να τον ξεπεράσουμε για να επιβιώσουμε στις ακραίες συνθήκες και σε φοβερά γεγονότα που τυχαίνουν στο διάβα του βίου μας, και με κορυφαία την αγνή Αγάπη, έτσι όπως η πένα του Σολωμού περιγράφει, δημιούργησαν ένα κείμενο ανυπέρβλητης ομορφιάς, και αυτό επέλεξαν ο Μάριος Ιορδάνου (Σκηνοθεσία) και η Σοφία Καζαντζιάν (Θεατρική διασκευή) να προσφέρουν στην ανθρωπότητα. Στο εγχείρημά τους αυτό ενέταξαν -με αριστοτεχνικό, θα έλεγα, τρόπο- αποσπάσματα και άλλων αριστουργημάτων της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως: «Ερωτόκριτος» (Βιτσέντζος Κορνάρος), «Οδύσσεια»* (Νίκος Καζαντζάκης), «Φάουστ» (Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε) και «Ματωμένος Γάμος» (Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα). Έτσι, στη διάρκεια της παράστασης οι θεατές απολαμβάνουν και ξαναθυμούνται στίχους μοναδικής ομορφιάς, μεταξύ των οποίων τα περίφημα:

«Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει˙

λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.

Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει˙

στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:

“Έρμο τουφέκι, σκοτεινό, τι σ’ έχω ’γω στο χέρι,

οπού ‘σύ μού ’γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει”».  […]

(Διονύσιος Σολωμός «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» Β΄ σχεδίασμα).

«Λάλησε, Σάλπιγγα! Κι ἐγώ το σάβανο τινάζω,

και σχίζω δρόμο και τ’ς αχνούς αναστημένους κράζω». […]

(Σάλπιγγα εννοεί αυτήν της Δευτέρας Παρουσίας)

(Διονύσιος Σολωμός «Ο Κρητικός»).

«Είμ’ ένας κύκνος στρογγυλός μες το ποτάμι,

είμ’ ένα μάτι στα ψηλά καμπαναριά,

και μες στις φυλλωσιές φαντάζω ψεύτικο φως της χαραυγής. […]

Αφήστε με να μπω! Παγώνω στους τοίχους και στα παραθύρια.

Μια στέγη ανοίχτε, μια καρδιά, να μπω να ζεσταθώ λιγάκι! […]

(Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, «Ματωμένος Γάμος», μονόλογος Φεγγαριού).

«Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια!» (Διονύσιος Σολωμός). Μια τέτοια μαγική βραδιά απόλαυσαν οι θεατές, που είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε την παράσταση, η οποία βασίζεται στο αριστουργηματικό ποίημα «Ο Κρητικός» του Διονύσιου Σολωμού. Φοβερά δύσκολο εγχείρημα και μεγάλο το ρίσκο να μεταφερθεί στη σκηνή ένα ποίημα, ιδίως στην άχαρη και σκληρή εποχή που ζούμε, κατά την οποία επικρατούν οι νόμοι του εμπορίου αλλά και η προσπάθεια να επιβιώσουμε λόγω της Κρίσης που μαστίζει τη χώρα μας, εδώ και χρόνια, αλλά και όσων τραγικών βιώνουμε, σε παγκόσμιο επίπεδο, λόγω του ακήρυχτου -αλλά υπαρκτού- πολέμου, τον οποίον ζούμε. Οι λόγοι αυτοί, όμως, δεν στάθηκαν εμπόδιο στους εμπνευστές της παράστασης, και το πολύ ωραίο -αισθητικά και θεατρικά- αποτέλεσμα δικαίωσε την επιλογή τους, όπως εντέχνως τα «ενορχήστρωσε» ο σκηνοθέτης Μάριος Ιορδάνου, ο οποίος έκανε και τις πολύ όμορφες μουσικές επιλογές, αλλά κράτησε και τον κεντρικό ρόλο (Κρητικός), συγκινώντας το κοινό, με την παθιασμένη και δικαίως φορτισμένη και δυνατή ερμηνεία του, να παλεύει με τον Χάροντα και τα μανισμένα κύματα, για να σώσει και να υπερασπιστεί την αγαπημένη του, ως ένας τρομερός πολεμάρχος ή κουρσάρος του Καλού. Η Σοφία Καζαντζιάν, στην οποία οφείλεται και η θεατρική διασκευή του έργου, αλλά και οι εμπνευσμένες χορογραφίες της παράστασης, πανέμορφη πάνω στη σκηνή, πότε αέρινη σαν νεράιδα, άλλοτε σπαρταρώντας σαν ψάρι, πιασμένο στο αγκίστρι του Έρωτα κι ενίοτε στο δόκανο του Θανάτου, κέρδισε τους θεατές με τις ερμηνευτικές της δυνατότητες, χορεύοντας, τραγουδώντας, υποδυόμενη την Αρραβωνιαστικιά. Σε αυτήν τους την προσπάθεια οι δυο δημιουργοί ευτύχησαν και στην επιλογή των άλλων συντελεστών της παράστασης. Ο Βαλεντίνο Βαλάσης, ερμηνεύοντας το Κακό, το κόκκινο αίμα, τον τούρκο κατακτητή ή τον Αγαρηνό πειρατή -θα μπορούσε να εικάσει κάποιος- και τον Χάροντα που παίρνει τη ζωή της κοπέλας, αφού παλέψει λυσσαλέα με τον έλληνα αγωνιστή και σύντροφό της, ήταν αυτός που σχεδίασε και το υπέροχο σκηνικό, με κυρίαρχο το τεραστίων διαστάσεων μαγνάδι, να μετατρέπεται, αναλόγως, σε μανιασμένα κύματα, αιθέριο λευκό νυφικό «νύμφης ανύμφευτης», θηλιά στο λαιμό της ή σάβανο. Δικά του και τα εκπληκτικά κοστούμια όλων των ερμηνευτών: της Σοφίας, του Μάριου, το δικό του αλλά και των δεκαοκτώ παιδιών που, ως Κρητικόπουλα ή σαν χορός αρχαίας τραγωδίας, πλαισιώνουν τους πρωταγωνιστές και συμβάλλουν στην πορεία του δράματος,  με ωραιότερο εκείνο της πρώτης, να παραπέμπει σε μια μέδουσα, με φύκια και κοράλλια στα μαλλιά ή στην μάγισσα Κίρκη.  Οι υποβλητικοί φωτισμοί του Χριστόφορου Τσακιρόπουλου, συνέτειναν, επίσης, στο πετυχημένο αποτέλεσμα, για το οποίο οφείλουμε χάρη και στη βοηθό του σκηνοθέτη, Χριστίνα Παπαγιάννη. Σε όλους και όλα, το επιβλητικό Μέγαρο της Δούκισσας της Πλακεντίας μεταβλήθηκε σε ένα πανέμορφο σκηνικό, κι εμπρός του ζωντάνεψε η πετυχημένη παράσταση, με ήρωες βγαλμένους από ένα ωραίο παραμύθι, που το ενθουσιώδες κοινό αντάμειψε με πολλά και επαναλαμβανόμενα χειροκροτήματα και πολλά «μπράβο».

Ο «Κρητικός», έργο το οποίο, εφέτος, το 2017, με αφορμή τη συμπλήρωση 160 χρόνων από τον θάνατο του εθνικού μας ποιητή, ανέβηκε και στο Λονδίνο, ενώ θα ακολουθήσει περιοδεία και σε άλλες χώρες του εξωτερικού αλλά και πολλά μέρη της Ελλάδας.  Η παράσταση έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στον Καθεδρικό Ναό της Ζυρίχης υπό την αιγίδα του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας και της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού, ενώ, στη συνέχεια, ανέβηκε στην Αίθουσα Καλλιτεχνών στο Μόναχο, στον Λόφο του Στράνη στην ιδιαίτερη πατρίδα του ποιητή, τη Ζάκυνθο, όπου εμπνεύστηκε και έγραψε τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» και τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» καθώς και στο Διεθνές Φεστιβάλ των Αισχυλείων. Επίσης, τον Οκτώβριο του 2016 αποτέλεσε το κεντρικό γεγονός του Φεστιβάλ Μνήμης και Τιμής στον Διονύσιο Σολωμό, που πραγματοποιήθηκε στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας. Η παράσταση «Ο Κρητικός (Ύμνος εις τον Έρωτα)» και οι δημιουργοί της, Μάριος Ιορδάνου και Σοφία Καζαντζιάν, βραβεύτηκαν από την Unesco για την προώθηση του ελληνικού πολιτισμού εντός και εκτός συνόρων μέσω των παραστάσεών τους για μεγάλους Έλληνες, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Διονύσιος Σολωμός και ο Γιάννης Ρίτσος.  Ο Μάριος Ιορδάνου και η Σοφία Καζαντζιάν δημιούργησαν μία παράσταση φόρο τιμής στον Διονύσιο Σολωμό, συνδυάζοντας, επί σκηνής, θέατρο, ποίηση, χορό, μουσική και εικαστικές παρεμβάσεις.

*Η «Οδύσσεια»: πρωτότυπο έργο, εντελώς διαφορετικό από τη μετάφραση της «Οδύσσειας» -όπως και της «Ιλιάδας»- τού Ομήρου, που έκανε ο Νίκος Καζαντζάκης σε συνεργασία με τον Ιωάννη Κακριδή. Πρόκειται για το έργο που αφηγείται τις περιπέτειες και τα ταξίδια του Οδυσσέα αφ' ότου αυτός επέστρεψε στην Ιθάκη και μετά έφυγε ξανά, μέχρι τον θάνατό του, στον Νότιο Παγωμένο Ωκεανό.

Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας

Τέρμα Λόρδου Βύρωνος, Πεντέλη

Ιούνιος 2017

Διονύσιος Σολωμός (1798 − 1857): Ο εθνικός ποιητής μας, λόγω της συγγραφής του ποιήματος «Ύμνος εις την Ελευθερίαν», του οποίου οι πρώτες δύο στροφές  έγιναν ο Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας κι αργότερα της Κύπρου, επειδή υπήρξε ο εκφραστής του αγώνα των Ελλήνων για Ελευθερία σε πολλά ακόμη έργα του, αλλά και διότι υπήρξε ο πρώτος που καλλιέργησε συστηματικά τη δημοτική Γλώσσα.

Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο στις 8 Απριλίου 1798. Γονείς του ήταν ο κόντες Νικόλαος Σολωμός και η υπηρέτριά του, Αγγελική Νίκλη. Ο πατέρας του καταγόταν από οικογένεια Κρητικών προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στη Ζάκυνθο στα 1670, μετά την κατάληψη της Κρήτης, το 1669, από τους Οθωμανούς. Ο πατέρας του χήρεψε, το 1802, μετά τον θάνατο της πρώτης σύζυγου του, Μαρνέττας Κάκνη, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, τον Ρομπέρτο και την Έλενα, αλλά, από το 1796 διατηρούσε δεσμό με την υπηρέτριά του, Αγγελική Νίκλη, με την οποία απέκτησε, εκτός από τον Διονύσιο, και τον Δημήτριο, μετέπειτα Πρόεδρο της Ιονίου Βουλής, το 1801. Το ζευγάρι παντρεύτηκε λίγο πριν πεθάνει ο Νικόλαος και τα παιδιά τους απέκτησαν νομιμότητα. Ο ποιητής πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Ζάκυνθο, κι αργότερα μετέβη στην Ιταλία για σπουδές, όπου, μετά τη βασική εκπαίδευση φοίτησε και έλαβε πτυχίο από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας, το 1817. Ζώντας ανάμεσα σε ανθρώπους των Γραμμάτων, άρχισε να γράφει ποιήματα στα Ιταλικά, και με τα χρόνια εξελίχτηκε σε έναν καλό ποιητή της Ιταλικής.

Ο Σολωμός επέστρεψε στη Ζάκυνθο το 1818, όπου γνώρισε τους εκεί ποιητές και συγγραφείς, ενώ, συγχρόνως, άρχισε να συλλέγει δημοτικά τραγούδια, με τα οποία εμπλούτισε τα Ελληνικά του και γνώρισε την ελληνική ποίηση. Τότε άρχισε να γράφει στα Ελληνικά. Δείγματα της περιόδου αυτής είναι τα ποιήματά του: «Η Ξανθούλα, η Αγνώριστη, Τα δυο αδέρφια και Η τρελή μάνα». Σημαντική για τη στροφή του προς τη συγγραφή στα Ελληνικά θεωρείται η συνάντησή του, το 1822, με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, ο οποίος τον ώθησε να γράφει μόνο στη Γλώσσα μας. Ο πρώτος σημαντικός σταθμός στην ελληνόγλωσση δημιουργία του Σολωμού ήταν ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν», που ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 1823, ποίημα εμπνευσμένο από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, που τον έκανε γνωστό στο Πανελλήνιο αλλά και στην Ευρώπη. Μετέπειτα έργα του υπήρξαν τα ακόλουθα: «Ωδή εις το θάνατο του Λόρδου Μπάιρον, Η Καταστροφή των Ψαρών, Ο Διάλογος, Η Γυναίκα της Ζάκυνθος, Ο Λάμπρος» κ.ά.

Το 1828, μετά από προστριβές και οικονομικές διαφορές με τον αδελφό του Δημήτριο για κληρονομικά ζητήματα, ο Σολωμός μετακόμισε στην Κέρκυρα, σημαντικό πνευματικό κέντρο των Επτανήσων εκείνη την εποχή, πού του προσέφερε ένα καλύτερο περιβάλλον και πιο κατάλληλες συνθήκες για την ενασχόλησή του με την ποίηση. Όταν η διαμάχη με τον αδελφό του έληξε, η ζωή του συνταράχθηκε από μια σειρά δίκες, με τις οποίες ο ετεροθαλής αδελφός του (από τον δεύτερο γάμο της μητέρας του) Ιωάννης Λεονταράκης διεκδικούσε τμήμα της πατρικής περιουσίας, με το επιχείρημα ότι ήταν και αυτός τέκνο του κόντε Νικόλαου Σολωμού, γεγονός που οδήγησε τον ποιητή σε αποξένωση από τη μητέρα του (πληγώθηκε πολύ από τη στάση της). Το 1833 ξεκίνησε η ωριμότερη περίοδος της ποιητικής δημιουργίας του Σολωμού, αποτέλεσμα της οποίας ήταν τα (ανολοκλήρωτα) ποιήματα: «Ο Κρητικός (1833), Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (έως το 1845), Ο Πόρφυρας (1847)», τα οποία αναγνωρίζονται ως τα καλύτερα έργα του.

Στην Κέρκυρα, όπου τέλειωσε τον βίο του, ο Σολωμός βρέθηκε στο επίκεντρο ενός κύκλου θαυμαστών και ποιητών, ενός πυρήνα από πνευματικούς ανθρώπους με μεγάλη μόρφωση, με προοδευτικές και φιλελεύθερες ιδέες, με αισθητική κατάρτιση και με αυστηρές αξιώσεις για την τέχνη. Τα σημαντικότερα πρόσωπα με τα οποία σχετίστηκε ο ποιητής ήταν οι: Νικόλαος Μάντζαρος, Ιωάννης και  Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Ερμάννος Λούντζης, Nicolo Tommaseo, Ανδρέας Μουστοξύδης, Πέτρος Βράιλας Αρμένης, Ιάκωβος Πολυλάς, Ιούλιος Τυπάλδος,  Ανδρέας Λασκαράτος, Γεράσιμος Μαρκοράς. Οι Πολυλάς, Τυπάλδος και Μαρκοράς αποτέλεσαν τον κύκλο των «Σολωμικών ποιητών», από τον οποίο αρχίζει η ποιητική άνοδος της ελληνικής ποίησης, πολλές δεκαετίες πριν από την Αθήνα, όπου ο Κωστής Παλαμάς επιχείρησε μια δεύτερη ποιητική αναγέννηση, στην Ελλάδα, ως «αρχηγός» της «Νέας Αθηναϊκής Σχολής».

Το 1851. Ο Σολωμός εμφάνισε σοβαρά προβλήματα υγείας και πέθανε τον Φεβρουάριο του 1857. Ήταν τόσο γενική και μεγάλη η φήμη του, ώστε, όταν μαθεύτηκε ο θάνατός του, όλος ο λαός πένθησε. Το θέατρο της Κέρκυρας έκλεισε, η Ιόνιος Βουλή σταμάτησε τις εργασίες της και αποφάσισε να κηρυχθεί πένθος για τον ποιητή. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Ζάκυνθο το 1865.

*Νίκος Μπατσικανής,

συγγραφέας, ποιητής, κριτικός

(μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών)