Το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου και τα Αθεϊκά

Αριστεία, έπαρση της σημαίας, κατάργηση προσευχής, θρησκευτικά, βαθμολογία, δημοτική, καθαρεύουσα, κατάργηση πανελλαδικών, εξουσίες στους φοιτητές, πανεπιστημιακό άσυλο και πολλά ακόμη ταλανίζουν το εκπαιδευτικό μας σύστημα για πάνω από έναν αιώνα. Η κοινωνία είναι διχασμένη απέναντι σε εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, που άλλοτε μας πηγαίνουν ένα βήμα μπροστά κι άλλοτε πέντε βήματα πίσω. Οι περιπέτειες της Παιδείας, δυστυχώς, δεν φαίνεται να παίρνουν ποτέ τέλος...

Φωτο: Ο Αλέξανδρος Δελμούζος ανάμεσα σε μαθήτριές του

Στις αρχές του 20ου αιώνα και στο μεσοπόλεμο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δοκιμάστηκε σκληρά με μια σειρά γεγονότων, τα οποία έπαιρναν τελικά πολιτική χροιά και οδηγούσαν πάντα σε κοινωνικές ταραχές. Προεξάρχοντα ρόλο είχε η Εκκλησία.

Σε μια κοινωνία ερμητικά κλειστή σε προοδευτικές ιδέες, όπου ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι αναλφάβητο, το να μορφωθεί μια γυναίκα αποτελεί όχι μόνο περιττή πολυτέλεια, αλλά και ταμπού.

Στο Βόλο, συγκεκριμένα, πριν το 1908, το να συνεχίσει μια κοπέλα τις σπουδές της πέρα από το Δημοτικό, θεωρείτο κοσμοϊστορικό γεγονός. Το κατ’ εξοχήν επάγγελμα που μπορούσε να κάνει τότε μια γυναίκα, άλλωστε, ήταν δασκάλα, πράγμα που προϋπέθετε γυμνασιακές σπουδές. Δυστυχώς όμως όλες οι πόρτες για τα κορίτσια της εποχής ήταν κλειστές, αφού Γυμνάσιο Θηλέων δεν υπήρχε στην πόλη. Λίγες τυχερές μπορούσαν να σπουδάσουν στο Αρσάκειο Λαρίσης ή σε σχολές καλογραιών, όπως στην Τήνο και τη Νάξο, όπου όμως γινόταν καθολική προπαγάνδα.

Φωτο: Ο Δελμούζος με τη γυναίκα του στην Ελβετία το 1909

Ένας φωτισμένος εκπαιδευτικός, ωστόσο, ο Αλέξανδρος Δελμούζος κι ένας νέος γιατρός και διανοούμενος με προοδευτικές ιδέες, ο Δημήτρης Σαράτσης, δημοτικός σύμβουλος Βόλου, έμελλε να ταράξουν τα λιμνάζοντα νερά της τοπικής κοινωνίας, ιδρύοντας το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου με σκοπό «την ευρύτερη μόρφωση των νεανίδων και την πρακτική τους κατάρτιση». Διευθυντής έγινε ο Δελμούζος, ενώ τα μαθήματα δίδασκαν καταξιωμένοι καθηγητές όπως ο Φιλιππίδης, ο Τσαμασφύρος, ο Κόντης, ο Γκιόλμας και ο Λούπας, (παππούς της γράφουσας).

Ο Δελμούζος, 28 χρονών τότε, με σπουδές στην Αθήνα και τη Γερμανία, εφάρμοσε μια προοδευτική παιδαγωγική που καταπιανόταν με τα αληθινά προβλήματα της εποχής, εισήγαγε τη δημοτική γλώσσα για πρώτη φορά σε ελληνικό σχολείο και δίδασκε αρχαία κείμενα σε μετάφραση. Έδωσε έμφαση στην εμπειρική μάθηση και κατάργησε την ατμόσφαιρα φόβου στην τάξη. Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο περιορίστηκε σε μια ώρα την εβδομάδα και για πρώτη φορά εντός του ελληνικού κράτους μαθητές δευτεροβάθμιου σχολείου διδάχθηκαν κείμενα κλασσικών συγγραφέων σε νεοελληνική μετάφραση. Αντίθετα δόθηκε ιδαίτερη έμφαση στο μάθημα των Νέων Ελληνικών, στη διάρκεια του οποίου οι μαθήτριες μελετούσαν έργα Νεοελλήνων συγγραφέων και ποιητών κι έγραφαν εκθέσεις. Συχνά μάλιστα η διδασκαλία γινόταν στο ύπαιθρο. Καταργήθηκε η βαθμολογία και οι απουσίες, ενώ το μάθημα γινόταν με τη μορφή εποικοδομητικού διαλόγου και όχι από καθέδρας διδασκαλία. Βιβλία χρησιμοποιούνταν μόνο για τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας, ενώ στα υπόλοιπα οι μαθήτριες χρησιμοποιούσαν χειρόγραφα ή πολυγραφημένα βοηθήματα με βάση τις σημειώσεις που κρατούσαν στη διάρκεια των μαθημάτων. Στα Θρησκευτικά χρησιμοποιούσαν το κείμενο των Ευαγγελίων.

Την πρώτη χρονιά (1908-1909) στο Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου λειτούργησε μια μόνο τάξη με 35 μαθήτριες. Την επόμενη είχε δύο τάξεις (Α' και Β') και την τρίτη τρεις.

Φωτο: Μαθήτριες και διδακτικό προσωπικό του Παρθεναγωγείου. Διακρίνεται ο Δελμούζος, επάνω, πρώτος από αριστερά

Η ρηξικέλευθη αυτή τομή στο αρτηριοσκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, ήταν πολύ βαθιά για να την αντέξει το ελληνικό κατεστημένο του συντηρητισμού, του ψευτοκλασικισμού και της τυπολατρείας. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, στο σχολείο τόλμησαν να διδάξουν και τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο! Για αθεϊσμό, ασέβεια και εξύβριση άρχισε η εκκλησία να κατηγορεί τους εκπαιδευτικούς του Παρθεναγωγείου.

Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός Μαυρομάτης αποφάσισε να κάνει επιτόπια έρευνα και ένα πρωινό πήγε κρυφά στο Παρθεναγωγείο και μπήκε σε μία τάξη που δίδασκε η φιλόλογος Πηνελόπη Χρυσάκου, η οποία αρνήθηκε να του φιλήσει το χέρι. Ξέσπασε καυγάς μεγάλος και ο Μητροπολίτης αποχώρισε ξεφωνίζοντας: «το σχολείο σας είναι γερμανικό και φράγκικο!».

Φωτο: Ο Δελμούζος (στη μέση) μαζί με τους Σκληρό και Τριανταφυλλίδη στην Ιένα της Γερμανίας, 1907

Το θέμα αρχίζει να παίρνει πανελλαδικές διαστάσεις. Ο βουλευτής Βόλου Μπουφίδης φέρνει το θέμα στη Βουλή. Είναι ο ίδιος που είχε κατηγορήσει τον Παλαμά ως διαφθορέα της νεολαίας επειδή ήταν δημοτικιστής. Επεμβαίνει ο εισαγγελέας. Η εφημερίδα «Κήρυκας του Βόλου» εξαπολύει επίθεση κατά των «μαλλιαρών», όπως έλεγαν τότε τους δημοτικιστές. «Ένας νεανίας», έγραφε, «διδάσκει τις μαθήτριες πώς να γίνουν οικοκυραί και μητέρες», ενώ άφηνε υπονοούμενα για όργια μεταξύ μαθητριών και Δελμούζου.

Στο μεταξύ ο Μητροπολίτης οργανώνει «λαοσύναξη» στο Βόλο, μαζεύοντας ιερείς, καλόγερους και θρησκόληπτους από όλη τη Θεσσαλία, αξιώνοντας το κλείσιμο του Σχολείου.

Τελικά, το Παρθεναγωγείο σφραγίζεται μετά από 3 χρόνια λειτουργίας, το 1911, και ασκείται δίωξη κατά Δελμούζου και Σαράτση, αλλά και πολλών άλλων δημοτικιστών που είχαν υποστηρίξει το έργο τους, μεταξύ των οποίων και ο ποιητής Κ. Βάρναλης, που υπηρετούσε ως δάσκαλος στην Αργαλαστή Πηλίου.

Τα «αθεϊκά του Βόλου» έληξαν οριστικά το 1914, όταν το Πενταμελές Εφετείο Ναυπλίου αθώωσε πανηγυρικά τους κατηγορούμενους. Το Παρθεναγωγείο όμως, το λαμπρό αυτό σχολείο που σήμανε την αλλαγή της ελληνικής παιδαγωγικής σκέψης και πράξης, δεν επρόκειτο να ξαναλειτουργήσει ποτέ και το εκπαιδευτικό μας σύστημα ήταν καταδικασμένο να παραμείνει για πολλά ακόμα χρόνια στο σκοτάδι. Τα "αθεϊκά" εξ άλλου, εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο του διχασμού που ξεσπά γύρω από το γλωσσικό ζήτημα μεταξύ δημοτικιστών και οπαδών της καθαρεύουσας, με την Εκκλησία να παίζει πρωτεύοντα ρόλο υπέρ των δεύτερων και εναντίον κάθε προοδευτισμού και φιλελεύθερης σκέψης. Εκτός επίσης από το Παρθεναγωγείο που έκλεισε, λουκέτο μπήκε και στο Εργατικό Κέντρο Βόλου.

Θα ακολουθήσουν τα "Μαρασλειακά", λίγα χρόνια αργότερα, με πρωτεργάτη πάλι τον Δελμούζο, με τα οποία θα ασχοληθούμε σε προσεχές άρθρο.

«Μισά και φτωχά είναι τα αποτελέσματα του ελληνικού σχολείου, σε μισά και φτωχά αποτελέσματα καταλήγουν τόσοι κόποι και τόσες προσπάθειες», έλεγε ο Αλέξανδρος Δελμούζος πριν 100 περίπου χρόνια.

Γιατί άραγε τα λόγια αυτά μοιάζουν σαν να ειπώθηκαν σήμερα;