Ήρθε η ώρα να ξεκινήσει η συζήτηση της διαδοχής του Erdogan στην Τουρκία

Του Michael Rubin*

Το πρόβλημα με τους ηγέτες τύπου “ισχυρός άνδρας” είναι ότι η ψευδαίσθηση της ισχύος και της σταθερότητας που φέρνουν μαζί τους είναι προσωρινή. Όταν οι δικτάτορες εξαφανίζουν τους μηχανισμούς ελέγχου και ισορροπίας της εξουσίας, γίνονται η μόνη συγκολλητική ουσία της κοινωνίας.

Ο Τούρκος Πρόεδρος Tayyip Erdogan σε μια συνέντευξη στο Reuters, Νέα Υόρκη 21 Σεπτεμβρίου 2017. Reuters/ Darren Ornitz

Αναλογιστείτε την περίπτωση της Τουρκίας: υπό τον έλεγχο του Προέδρου Recep Tayyip Erdogan, η χώρα εμφανίζει απλώς μια επίφαση σταθερότητας. Οι εκκαθαρίσεις του Erdogan έχουν αποδεκατίσει τον στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας που δεν έχουν πια την ισχύ ή την ικανότητα που είχαν πριν από δεκαετίες. Τα πλήγματα στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης πιθανότατα θα είναι κι αυτά δύσκολο να θεραπευτούν. Και δεν είναι σαφές ότι το πολιτικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΠ) που ίδρυσε ο Erdogan θα επαρκέσει για την σταθεροποίηση της χώρας όταν Erdogan αποχωρήσει από το προσκήνιο. Τα τελευταία χρόνια, ο Erdogan προωθεί μέλη της οικογένειάς του, όπως ο γιος του Bilal και ο γαμπρός του Berat Albayrak εις βάρος παλιών συνεργατών και ηγετών του κόμματός του όπως ο Abdullah Gul και ο Ahmet Davutoglu. Παρ’ όλα αυτά, εκτός από τον Mustafa Kemal Ataturk και το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) του, κανένα τουρκικό κόμμα που πέτυχε να κυβερνά μόνο του τη χώρα δεν επέζησε τον θάνατο του χαρισματικού του ηγέτη. Για παράδειγμα, το Δημοκρατικό Κόμμα του Adnan Menderes διαλύθηκε μετά την εκτέλεσή του και το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας του Turgut Ozal σταδιακά εξαφανίστηκε μετά τον θάνατο του ηγέτη του από καρδιακή προσβολή.

Είναι υγιής ο Erdogan;

Κι αυτό μας φέρνει πίσω στον Erdogan. Κατά την σχεδόν δεκατετραετή του διακυβέρνηση, ο Erdogan αντιμετώπισε διάφορα θέματα υγείας. Σε ένα περιστατικό πριν από μια δεκαετία, οι άνδρες της προσωπικής του ασφάλειας χρειάστηκαν περίπου 10 λεπτά για να τον βγάλουν από το κλειδωμένο του αλεξίσφαιρο αυτοκίνητο όπου είχε χάσει τις αισθήσεις του. Πριν από πέντε χρόνια, μια ηλεκτρονική αλληλογραφία που διέρρευσε ανέφερε ότι ο Τούρκος ηγέτης έπασχε από καρκίνο και είχε μόλις δύο χρόνια ζωής. Ενώ όντως ο Erdogan είχε καρκίνο, νίκησε τις προγνώσεις. Και νωρίτερα αυτό το καλοκαίρι, λιποθύμησε ενώ προσευχόταν. Αυτά τα επεισόδια δεν προμηνύουν αναγκαστικά την καταστροφή. Ο Erdogan είναι 63 ετών, νεότερος από τους ηγέτες της αντιπολίτευσης στην Τουρκία και επίσης νεότερος από πολλούς από τους προηγούμενους ηγέτες της χώρας.

Παρ’ όλα αυτά, τις τελευταίες εβδομάδες οι ίδιες πηγές που με πληροφόρησαν ότι μπορεί να επίκειται πραξικόπημα αρκετούς μήνες πριν αυτό εκδηλωθεί, υποδεικνύουν ότι ο καρκίνος του Erdogan επέστρεψε και έχει επεκταθεί. Μια επισήμανση: είναι πάντα επικίνδυνο να γίνονται υποθέσεις για την υγεία δικτατόρων. Σε κοινωνίες ήδη αδιαφανείς, η υγεία των ηγετών είναι ένα από τα πιο στενά φυλασσόμενα μυστικά. Η σχετική δημοσιογραφική κάλυψη μπορεί μάλιστα να έχει ένα στοιχείο γελοιότητας: Σκεφτείτε τον πρώην ηγέτη της Συρίας, Hafez al-Assad. Για τρεις δεκαετίες, οι αναλυτές προέβλεπαν τον επικείμενο θάνατό του. Όταν εντέλει πέθανε το 2000, οι ίδιοι αυτοί αναλυτές υποστήριξαν ότι όλο αυτό το διάστημα είχαν δίκιο. Δεν έχω βεβαίως μιλήσει με τους γιατρούς του Erdogan και δεν μπορώ να γνωρίζω αν οι φήμες ισχύουν, πέραν του ότι επισημαίνω ότι οι πληροφορίες που μου δίνουν οι πηγές μου έχουν βγει τις περισσότερες φορές αληθινές. Ανεξάρτητα όμως από αυτό, η θνητότητα των δικτατόρων δεν θα πρέπει να θεωρείται θέμα ταμπού, τουλάχιστον σε ότι αφορά τις υποθέσεις για το τι πρόκειται να συμβεί στη συνέχεια.

Ο διάδοχος του Erdogan θα αναδειχθεί από την οικογένειά του ή από το κόμμα;

Κι αυτό μας φέρνει πίσω στον Erdogan. Τι θα συμβεί όταν ο δυνατός άνδρας της Τουρκίας πεθάνει, υποθέτοντας ότι δεν θα απομακρυνθεί στο μεταξύ από την εξουσία με άλλα μέσα; Δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό ο γιος τού ή ο γαμπρός του να διατηρήσουν από μόνοι τους το ανάστημα που απαιτείται έναντι του στρατού και τους πιο υψηλόβαθμους αξιωματούχους ώστε να καταφέρουν να αναλάβουν τα ηνία της εξουσίας, ακόμη κι αν έχουν πρόσβαση σε μέρος των χρημάτων που καταχράστηκε ο Erdogan κατά τη διάρκεια της θητείας του. Με άλλα λόγια, ο Bilal και ο Berat μοιάζουν περισσότερο στον Gamal Mubarak ή τον Σαΐντ Κατάφι παρά στον Bashar al-Assad.

Θα μπορούσαν να αναλάβουν το πηδάλιο οι βετεράνοι του ΑΚΡ; Εδώ υπάρχουν βασικά δύο πιθανότητες: ο πρώην Πρόεδρος Abdullah Gul, και ο πρώην αναπληρωτής Πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών Ali Babacan. Ο Gul έχει συμπάθειες στο κόμμα, και κατάφερε να αποφύγει την εκκαθάριση του Erdogan έναντι όσων έχουν δεσμούς με τον εξόριστο θεολόγο Fethullah Gulen, ίσως γιατί έχει παραμείνει τόσο ήσυχος στην αποστρατεία. Ο Gul όμως είναι ολιγόλογος και εδώ και καιρό αποφεύγει τα ρίσκα. Δεν είναι σαφές αν θα καταφέρει να συγκεντρώσει ισχύ ώστε να ανασυνταχθεί και να περιθωριοποιήσει τους ανταγωνιστές του στη μάχη που θα ακολουθήσει τον θάνατο του Erdogan.

Στο μεταξύ ο Babacan έχει καταφέρει να μείνει σχετικά καθαρός εν μέσω της διαφθοράς που έχει σημαδέψει την εποχή Erdogan, και έχει αποφύγει τον συσχετισμό του με τις δικτατορικές υπερβολές του τελευταίου. Δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό πάντως ο Gul ή ο Babacan να συγκεντρώσουν ποσοστό άνω του 30% στη μετά Erdogan εποχή, το οποίο ακόμα και με τη λαθροχειρία του ΑΚΡ πιθανότατα δεν θα επαρκέσει για την εμπέδωση του ελέγχου.

Θα μπορούσε να κερδίσει τον έλεγχο ένας αντιπολιτευόμενος;

Κι αυτό μας φέρνει στους εκτός του κόμματος παράγοντες. Ο Erdogan φαίνεται να έχει ξεφύγει από τον πρώην μαοϊκό και εθνικιστή Dogu Perincek. Ο Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin υπονόμευσε τον πρώην σύμμαχό του όταν συμφώνησε να συνεργαστεί με τον Erdogan αντί να χρησιμοποιήσει τον Perincek εναντίον του. Ενώ ο Perincek ακόμη απολαμβάνει την υποστήριξη κάποιων υψηλόβαθμων αξιωματούχων του στρατού, ο στρατιωτικός σύμβουλος του Erdogan, ισλαμιστής Adnan Tanrıverdi δημιουργεί νέα δεδομένα με την παραστρατιωτική ομάδα SADAT, που μπορεί να είναι μικρή αλλά θυμίζει τους ισλαμιστές Φρουρούς της Επανάστασης του Ιράν, τουλάχιστον στα πρώτα τους χρόνια. Με απλά λόγια, κάθε μέρα που περνά, ο Tanrıverdi και η SADAT ενισχύονται και η επιρροή του Perincek φθίνει. Ο ίδιος το Tanrıverdi δεν έχει πολιτικές φιλοδοξίες, αλλά θα μπορούσε να ασκήσει επιρροή, ανάλογα με την κατεύθυνση που θα δώσει στη SADAT.

Άλλοι πολιτικοί ηγέτες του κατεστημένου πιθανότατα δεν θα κερδίσουν το πηδάλιο της χώρας. Ο ηγέτης του κόμματος του Εθνικιστικού Κινήματος (MHP) Devlet Bahceli δεν υπήρξε ποτέ χαρισματικός και πάντα λάμβανε μικρά ποσοστά στις εκλογές, κοστίζοντας στο ΜΗΡ από πέντε ως οκτώ ποσοστιαίες μονάδες. Με τις πρόσφατες μάλιστα κινήσεις του να γίνει ο Κουίσλινγκ του Erdogan, σφράγισε την έλλειψη πολιτικής σημασίας του ΜΗΡ. Ούτε ο ηγέτης του CHP Kemal Kılıcdaroglu είναι χαρισματικός και έκανε το λάθος στο ξέσπασμα του πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016 να προσφέρει υποστήριξη στον Erdogan ο οποίος, πρέπει να πούμε, πιθανόν ενεπλάκη περισσότερο στο πραξικόπημα απ’ όσο ο ίδιος αναγνωρίζει. Παρ’ όλα αυτά, η “Πορεία για τη Δικαιοσύνη” του Kılıcdaroglu το καλοκαίρι του 2017 ήταν πετυχημένη. Κλόνισε τον Erdogan, καταδεικνύοντας πόση μεγάλη είναι η επιθυμία στην Τουρκία για επιστροφή στη νομοκρατία. Για να είμαστε δίκαιοι, αν ο Kılıcdaroglu μπορέσει να μείνει εκτός φυλακής, μπορεί να προτιμήσει να παραμείνει αρχηγός κόμματος από το να γίνει Πρόεδρος, επιτρέποντας σε κάποιον ταλαντούχο αξιωματούχο του CHP όπως ο İlhan Kesici, που συνδυάζει τις κεντρώες θέσεις με θρησκευτικά διαπιστευτήρια, να αναλάβει την πρόκληση.

Ο δυναμικότερος ηγέτης στην Τουρκία σήμερα είναι με διαφορά ο Selahattin Demirtas, ένας από τους ηγέτες του κεντροαριστερού και φιλοκουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών (HDP). Υπό την ηγεσία του, το HDP έχει διευρύνει την απήχησή του πέρα από τους Κούρδους της Τουρκίας, αλλά το κόμμα δεν πρόκειται ποτέ να κερδίσει την πλειοψηφία, ή έστω περισσότερες από το ένα τέταρτο των ψήφων. Το γεγονός όμως ότι ο Erdogan κατάφερε να φυλακίσει τον Demirtas χωρίς να αντιμετωπίσει σοβαρές διαμαρτυρίες ή πολιτικό κόστος, υπογραμμίζει το πόσο αδύναμη είναι συλλογικά η αντιπολίτευση.

Τι επίκειται λοιπόν;

Πλέον, λίγοι πολιτικοί, ακαδημαϊκοί ή εξωτερικοί αναλυτές προσποιούνται ότι ο Erdogan δεν είναι ένας αυταρχικός ηγέτης. Κάποιοι μετριάζουν την κριτική τους φοβούμενοι ότι χάσουν τις δουλειές ή τις προσβάσεις τους, ενώ κάποιοι άλλοι, που κλίνουν περισσότερο στο να αγνοήσουν την συμπεριφορά του Erdogan λένε ότι, παρά τις αδυναμίες του, η Τουρκία είναι απλά υπερβολικά σημαντική για να την εγκαταλείψουμε. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι Αμερικανοί πολιτικοί οφείλουν να αναλογιστούν τι μπορεί να συμβεί στην Τουρκία την επομένη του θανάτου του Erdogan, ιδίως αν αυτή η μέρα έρθει νωρίτερα απ’ ό,τι πολλοί διπλωμάτες υποθέτουν.

Το λιγότερο που μπορεί να συμβεί, είναι ένας πολιτικός διαγκωνισμός. Η σφραγίδα του Erdogan ως ισχυρού άνδρα μπορεί να μην επαρκέσει για να διασφαλίσει μια ομαλή μετάβαση, ιδίως καθώς ο ίδιος δεν θα διακινδυνεύσει να αντιμετωπίσει την πολιτική αμφισβήτηση που μπορεί να προκληθεί αν ονομάσει τον διάδοχό του. Ακόμη, δεδομένων των διαιρέσεων που ο Erdogan επέτεινε αλλά φίμωσε, οι εβδομάδες και οι μήνες μετά τον θάνατο του Erdogan μπορεί να χαρακτηριστούν από βίαια ξεκαθαρίσματα λογαριασμών. Οι Τούρκοι θα απαιτήσουν οι αγαπημένοι τους να απελευθερωθούν από τις πολιτικές φυλακές της χώρας και να αναλάβουν ξανά την θέση που δικαιούνται στην κοινωνία, και πολλοί θα απαιτήσουν την επιστροφή των περιουσιών που τους αφαιρέθηκαν αυθαίρετα με το προκάλυμμα των τεχνοκρατικών και δικαστικών σωμάτων που  κυριαρχούνταν από το ΑΚΡ. Ακόμη και αν εμφανιστεί μια νέα ηγεσία με σχετικά ειρηνικό τρόπο, θα είναι δύσκολο μια κυβέρνηση συνεργασίας να επιλύσει τα εσωτερικά της ζητήματα προκειμένου να διοικήσει αποτελεσματικά τη χώρα.

Δυστυχώς, όπως ο καρκίνος μπορεί να κατατρώει έναν ασθενή που εξωτερικά φαίνεται υγιής, έτσι και τα χρόνια του ερντογανισμού έχουν προξενήσει ζημιά που μπορεί να είναι αδύνατο να διορθωθεί στο μέλλον της Τουρκίας. Μπορεί να εμφανιστεί μια νέα ηγεσία, αλλά δεν θα λειτουργήσει ως κάποιο θαυματουργό φάρμακο για τα δεινά που επισώρευσε ο Erdogan.

--

*Ο Michael Rubin είναι πρώην αξιωματούχος του Πενταγώνου, με κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα τη Μέση Ανατολή, την Τουρκία, το Ιράν και τη διπλωματία.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 3 Οκτωβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute (ΑΕΙ) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.

Liberal.gr