Ροζίτα Σώκου: Θυμάμαι μια εποχή που άξιζε τον κόπο - Συνέντευξη στη Γεωργία Δαλιανά*

Ο Νουρέγιεφ κάποτε αναφερόμενος στις μνήμες του από τη ζωή του στη Ρωσία, τους φίλους, την οικογένεια του -μου είπε- “Όποιος κοιτάζει πίσω του πέφτει από τη σκάλα”.

Ήταν μία από τις φράσεις που με σημάδεψαν. Το ίδιο και ο πατέρας μου, που διάβαζε και μ” έβαζε να του διαβάζω- τη Γραφή και τα Ευαγγέλια και που είχε υπογραμμίσει πολλά εδάφια που θυμάμαι ακόμα. Ανάμεσα τους το “ Αφέτε τους νεκρούς θάψωσι τους εαυτών νεκρούς”. Και σήμερα δεν κάθομαι να κλαίω τους τόσους νεκρούς που έχω “ζήσει” και που λόγω μεγάλης ηλικίας είναι αναρρίθμητοι. Πιστεύω πως αν κλαις κλαις για τον εαυτό σου και για κανέναν άλλον».

Στο Σύλλογο Αθηναίων στην Πλάκα έγινε πριν από μερικές μέρες η Παρουσίαση του βιβλίου της Ροζίτας Σώκου (αυτοβιογραφία σε συνεργασία με την κόρη της) με τίτλο "Ο Αιώνας της Ροζίτας” Εκδόσεις Οδός Πανός). Στο πλευρό της η αγαπημένη της κόρη Ιρένε Μαραντέι.

Πλήθος κόσμου είχε γεμίσει ασφυκτικά τις δύο αίθουσες του Συλλόγου. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους και πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών.

Μέσα από την αυτοβιογραφία της Σώκου περνάει ένας αιώνας Ελλάδας, η κατοχή, ο Εμφύλιος, πρόσωπα που έγραψαν Ιστορία στη ζωγραφική στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στη μουσική, η ζωή στην Αθήνα που ελάχιστοι ζουν πια για να θυμούνται. Ένα συναρπαστικό ταξίδι “σε μια εποχή που άξιζε τον κόπο”. Ένα βιβλίο που δεν αφηγείται μόνο ιστορίες για να μπορεί κανείς εύκολα να του περάσει “ράσο” αλλά κόβει με τα διαμάντια του.

Ομιλητές ο Μίμης Πλέσσας, η Ιρένε Μαραντέι, ο Κων/νος Μπούρας, ο Παναγιώτης Φύτρας, ο Σπύρος Μπιμπίλας, ο Γιώργος Χρονάς και φυσικά η Ροζίτα. Αποσπάσματα του βιβλίου διάβασε ο Τέλης Ζώτος.

“Νοέμβρης 1944

Ένας πυρετός θυσίας είχε πιάσει τους αφελείς και μια δήθεν συναίσθηση καθήκοντος και συμφέροντος τους πιο μορφωμένους. Όλοι τους ξέσπασαν μόλις τους δόθηκε μια ηρωική δικαιολογία για να ξαναρχίσουν να περπατάνε με τα τέσσερα.”

Η Ροζίτα Σώκου υπήρξε μία από τις πρώτες Ελληνίδες δημοσιογράφους. Κόρη του δημοσιογράφου, θεατρικού συγγραφέα και εκδότη Γεωργίου Σώκου, άρχισε να ασχολείται επαγγελματικά με την κινηματογραφική κριτική το 1946 σε περιοδικά και εφημερίδες και το 1953 ανέλαβε την κριτική στήλη της Καθημερινής στη θέση της Ελένης Βλάχου. Αξιοσημείωτο είναι πως μετά το πραξικόπημα του 1967 όταν η Βλάχου έκλεισε την Καθημερινή φεύγοντας στο εξωτερικό η Ροζίτα Σώκου ήταν ένα από τα δύο στελέχη της εφημερίδας που αρνήθηκαν να υπογράψουν τη συλλογική μήνυση κατά της Βλάχου. Με την υπογραφή της θα συνομολογούσε πως είχε άδικο η Βλάχου όταν υποστήριζε πως υπό το υφιστάμενο καθεστώς ήταν αδύνατον να συνεχίσει η έκδοση μιας αντικειμενικής εφημερίδας. Με την άρνηση της αυτή διακινδύνευσε (πέρασε πειθαρχικό) τη διαγραφή της από την ΕΣΗΕΑ.

Από το 1969 έως το 2005 συνεργάστηκε με την “ΑΚΡΟΠΟΛΗ” και την “ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ”. Το 1974 άρχισε η ενασχόληση της με το θέατρο γράφοντας το “ Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ” του Oscar Wilde σε δική της εκδοχή και διασκευάζοντας το έργο “ΛΕΝΤΣ” για το θέατρο Έρευνας του Δημήτρη Ποταμίτη.

Σαν κριτικός κινηματογράφου και θεάτρου επί 50 χρόνια γύρισε όλα τα φεστιβάλ του κόσμου και γνώρισε τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του 20ου αιώνα.

Έχει μεταφράσει πολλά βιβλία και θεατρικά έργα, έχει γράψει η ίδια θεατρικά, μονογραφίες, χρονογραφήματα, έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων με τολμηρά για την εποχή της θέματα που προκάλεσαν το “κοινό αίσθημα” και έγιναν αφορμή συζητήσεων και διενέξεων. Έχει κάνει ραδιόφωνο και τηλεόραση και έχει σημειώσει μεγάλη επιτυχία, έχει διδάξει Ιστορία θεάτρου. Έχει τιμηθεί από τη Γαλλική Κυβέρνηση με το παράσημο “ Ιππότης του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών”, για τις υπηρεσίες της στον κινηματογράφο (1986) και από το ίδρυμα Μπότση (1988) και την ΕΣΗΕΑ (2009) για την προσφορά της στη δημοσιογραφία.

Οξυδέρκεια, τόλμη και ευθύτητα είναι τα στοιχεία που συνιστούσαν την ειδοποιό διαφορά στα κείμενα της Σώκου αλλά και στις συνεντεύξεις της, στοιχεία που πολλές φορές την οδήγησαν “ στο μάτι του κυκλώνα” προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων.

Μου είπε κάποτε ένας γιατρός…  «Σε σας χρωστάω το ότι έμαθα σωστά ελληνικά»

Την Κυριακή που πήγα σπίτι της για τη συνέντευξη, στον καναπέ δίπλα μου καθόταν ένα υπέροχο γατάκι. Κοίτα το, μου είπε, ένα ματωμένο κουρελάκι ήταν όταν το βρήκαμε και εδώ είναι η βασίλισσα. Η μοίρα που έλεγαν  και οι Αρχαίοι Έλληνες.

Υπήρξατε μία από τις πρώτες Ελληνίδες γυναίκες δημοσιογράφους και μάλιστα από τις πιο δυναμικές. Το γεγονός ότι εισβάλατε σ” ένα ανδρικό οχυρό εκείνη την εποχή πόσο σας δυσκόλεψε, πόσο σας πείσμωσε, δεδομένου ότι ακόμη και σήμερα η “έκφραση” ανδροκρατείται.

Δεν το ξέρω, δεν διαφωνώ, αλλά δεν το γνώρισα ποτέ. Με σύστησε η φίλη μου στον άνδρα της του είπε ότι βλέπω σινεμά απ” τη μέρα που γεννήθηκα, ρώτησε τη φίλη μου αν ξέρει να γράφει και λέει εκείνη ναι, διαβάζουν τις εκθέσεις της στο σχολείο. Έτσι ξεκίνησα και από κει και πέρα όλοι με θέλανε. Δεν είχα ποτέ την παραμικρή δυσκολία.

Θεωρώ ότι αυτό που σας χαρακτηρίζει όλα αυτά τα χρόνια σαν επαγγελματία είναι το γεγονός πως έχετε το θάρρος και το θράσος πολλές φορές να πείτε την άποψη σας χωρίς φόβο, προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων. Αυτή η ρήξη με “τα πράγματα” μακριά από το κέρδος της συναίνεσης και του εντυπωσιασμού πόσο σας έβλαψε ή πόσο σας βοήθησε στη διαδρομή σας;

Είναι περίεργο αλλά δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι μπορούσε να με βλάψει οτιδήποτε κι αν γράφω δεν αισθάνθηκα ποτέ τι θα πει φόβος. Αυτό ήταν ένα έλλειμμα. Όταν έφυγα για την Οξφόρδη η μαμά μου έκλαιγε και εγώ δεν καταλάβαινα γιατί, δεν καταλάβαινα τι θα πει φόβος. Εγώ φοβήθηκα μόνο στη γέννα όταν μου είπε ο Ιταλός γιατρός σπρώξε γιατί το μωρό υποφέρει. Εκείνη τη στιγμή φοβήθηκα πολύ και από τότε φοβάμαι συνέχεια. Αν αργήσει πέντε λεπτά η κόρη μου όλο στο κακό πάει το μυαλό μου.

Υπάρχουν κάποιοι που σας “χρεώνουν” ότι το ζητούμενο για εσάς ήτανε και παραμένει η φήμη. Κι όμως! Πέρα απ” το περίφημο “ Ως κόρη εζωγράφιζα”, στο βιβλίο σας με εντυπωσίασε μια φράση που λίγοι συγγραφείς ή διανοούμενοι θα είχαν το σθένος να τη γράψουν “Αναθρεμμένη με Προυστ ξέρω τι θα πει αληθινή λογοτεχνία και δεν διανοούμαι καν ότι θα ήμουν ποτέ άξια να την υπηρετήσω, πόσο μάλλον να την δοξάσω”. Μήπως τελικά το νόμισμα της αυτογνωσίας σ” έναν κόσμο πλήρως ισοδύναμο με το Εγώ του, εξαργυρώνεται πολύ ακριβά;

Εγώ ποτέ δεν σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να γίνω γνωστή από άποψη γραψίματος. Οι γνώμες μου ήταν σημαντικές. Όταν έγραφα στην Καθημερινή από την ημέρα που δημοσιευότανε η κριτική μου άλλαζαν τα εισιτήρια σ” όλους τους κινηματογράφους. Μου είπε κάποτε ένας γιατρός που χειρούργησε ένα συγγενή μου “ Σε σας χρωστάω το ότι έμαθα σωστά ελληνικά”. Αυτό είναι το πιο αστείο από όλα.

Όταν με ρωτούν σε σχέση με τη γλώσσα τους απαντάω “ ξέρω ελληνικά” . Τα ελληνικά είναι μια πολύ δύσκολη γλώσσα. Αυτό το οποίο είχα πάθος από την ημέρα που γεννήθηκα είναι η γλώσσα και η ετυμολογία των λέξεων και μέχρι τώρα και όσο περνάει ο καιρός τόσο περισσότερο μεγαλώνει αυτό το πάθος.

Πώς καταντήσαμε έτσι τις λέξεις; Λένε πως αυτό που χαρακτηρίζει μια χώρα είναι η γλώσσα.

Εμείς τη γλώσσα μας την κάναμε πουρέ και έτσι μπερδεύουμε τα πράγματα και γίναμε ένα κράτος πουρές απ” αυτό το λόγο. Τα ελληνικά μας είναι, ο Θεός να μας φυλάει, είναι ανατριχιαστικά. Σε σχέση με τους άλλους λαούς μόνο εμείς  χαλάσαμε τη γλώσσα μας και δεν ξέρουμε τι λέμε.

Οι Κάννες ήταν για μένα μια δεύτερη Αθήνα

Γράφετε κάπου “Πάντα στη ζωή μου πρωταγωνιστούσαν οι άνθρωποι, οι άνθρωποι που υπήρξαν για μένα δάσκαλοι, που διεύρυναν τους ορίζοντες μου, που με βοήθησαν να αναπτύξω κρυμμένες ικανότητες κλπ.” Με τη σειρά σας, έχετε δώσει μάχες για να βοηθήσετε ταλαντούχους δημιουργούς που το κατεστημένο της όποιας εποχής αγνοούσε. Λάβατε ποτέ ένα ευχαριστώ που ταξιδεύει ακόμα μαζί σας, επειδή η συγκεκριμένη λέξη “ευχαριστώ” ανήκει στις βαριές ασθένειες.

Εκείνο που έχω να απαντήσω είναι ότι έχω εξακριβώσει πως η ευγνωμοσύνη είναι κάτι πολύ βαρύ και δεν το αντέχει ο κόσμος. Είναι όντως βαριά ασθένεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν και μια λόξα. Κακώς λέμε πως ορισμένοι άνθρωποι έχουν μια προσωπικότητα. Εγώ εκείνο που πιστεύω είναι πως η προσωπικότητα είναι το σύνολο των ιδιοτροπιών μας.

Θα σταθώ σε ένα σημείο της ομιλίας σας στην παρουσίαση της αυτοβιογραφίας σας. “ Η ποίηση στη ζωή μου έπαιξε μεγάλο ρόλο και είναι πάντα μια μεγάλη παρηγοριά και στήριξη”. Ποιον ποιητή αγαπάτε περισσότερο; Ποιος μιλάει στην ψυχή σας;

Εγώ από μικρή όταν γύριζα απ” το σχολείο και πήγαινα με τα πόδια στο Ψυχικό, δεν ήταν τότε  πυκνοκατοικημένο, περπατούσα με το βιβλίο ανοιχτό. Ξεκίνησα από τους Γάλλους ποιητές βεβαίως και ήταν φυσικό αφού μεγάλωσα με Γαλλίδα. Και πίστευα ότι αυτή η χώρα προέχει και κατόπιν βέβαια όταν πήγαινα στις Κάννες 51 συνεχόμενα χρόνια, οι Κάννες ήταν για μένα μια δεύτερη Αθήνα. Ήταν φυσικό να ξεκινήσω με τους Γάλλους ποιητές. Οι λέξεις στην ποίηση για μένα έχουν μεγάλη σημασία, μεγάλο βάρος. Με γοητεύουν, με ενθουσιάζουν, μπορώ να λέω στίχους ξανά και ξανά και να χαίρομαι. Η ποίηση είναι άσκηση, είναι στήριξη, είναι τα πάντα.

Θα ξανάρθει ο καιρός που θα γίνουν όλα όπως όταν ήμουν μικρή

Σήμερα που οι σχέσεις των ανθρώπων, συνυφασμένες με την απελπισία, είναι επιφανειακές και οριοθετημένες ανάμεσα στο κέρδος και στο τέχνασμα, πιστεύετε πως η Τέχνη έχει ακόμα τη δυνατότητα να μας διδάξει αλλιώς τα πράγματα; Έχει το θάρρος να μας χαρίσει τη μεγαλοσύνη και το πάθος ενός καθαρού βλέμματος;

Εμένα ναι αλλά δεν μπορώ να εγγυηθώ για κανέναν άλλο. Η μαγεία της τέχνης και η αύρα της είναι όλη μου η ζωή.

“Όλα τα πίστευα και όλα τα αμφισβητούσα. Η αλήθεια είναι περίπλοκη και όλα τα κλειδιά που έχει ονειρευτεί η φιλοσοφία δε φτάνουν για να την ξεκλειδώσουν”. Θα μείνω στο ρήμα “έχει ονειρευτεί”. Εάν όμως καμιά αλήθεια δεν έχει μέτωπο τότε καμιά ελπίδα δεν έχει μέλλον. Ζούμε το πένθος του παραμυθιού κ. Σώκου;

Είναι περίεργα τα πράγματα. Οι πλημμύρες, οι σεισμοί, οι πόλεμοι, οι καταστροφές. Η Γη έχει θυμώσει μαζί μας. Είχα μια αγωνία σ” όλη μου τη ζωή. Γιατί οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στους μύθους και το δωδεκάθεο. Το κατάλαβα ξαφνικά. Μα είναι τρελοί αυτοί; Λέγανε Θεό τα πάντα. Και όταν λες Θεό τα πάντα είσαι μονοθεϊστής γιατί λατρεύανε τον κόσμο αυτόν που είναι, αυτή τη δύναμη που τελευταία έχουμε απαρνηθεί.

Αυτή η δύναμη, αυτή η ενέργεια που κάνει τα λουλούδια να ανθίζουν, που κρατάει τη Γη στον αέρα, είναι αυτά τα θαύματα που κάνουμε εμείς κάθε μέρα. Ο Απόλλων είναι η μουσική, τα νιάτα είναι η Ήβη και πάει λέγοντας. Η αλήθεια είναι περίπλοκη.

“Αχ αυτή η Κατοχή πόσα μας δίδαξε! Από τις διδαχές του Τσαρούχη ως το τι είναι άξιος να κάνει ένας Έλληνας σε έναν άλλον Έλληνα”. Πικρή διαπίστωση η δεύτερη. Φυσάει ακόμα γεμάτη σκελετούς και εδώ προκύπτει μια απορία αναπόφευκτη, τι είμαστε τελικά σαν λαός; Η μοίρα αυτής της χώρας ξεκινάει από τη σύμπτωση, τη συγκυρία ή από το χαρακτήρα μας;

Έχει αποδειχτεί από την εποχή του Ιούλιου Καίσαρα ότι το κλίμα παίζει ρόλο στα εθνικά χαρακτηριστικά. Από το κλίμα λοιπόν. Αυτό μας έχει κάνει αυτό που είμαστε κλέφτες και ψεύτες, ποιητές και φιλοσόφους. Θα πρέπει όμως να είμαστε ευγενικοί με τους ξένους γιατί δεν γεννήθηκαν Έλληνες. Και να σας πω κάτι, όταν έλεγα στον άνδρα μου στη Ρώμη ότι εδώ είναι όλα ήσυχα μου έλεγε κατέβα στη Νάπολη να βρεις κλεψιά, ταβέρνα, τραγούδι, να βρεις Ελλάδα.

“Ελλάς, η χώρα των ονείρων! Το όνειρο είναι πια εφιάλτης απ” τον οποίο δεν πρόκειται να ξυπνήσω”. Βουβή αλήθεια! Και η λησμονιά, επίσης αγοραία. Με τι λέξεις θα ορίζατε σήμερα την ελπίδα;

Θα πραγματοποιηθούν οι ευχές μου, θα ξανάρθει ο καιρός που θα γίνουν όλα όπως όταν ήμουν μικρή. Ανοιχτά σπίτια, ανοιχτές καρδιές. Η Ελπίδα, η τελευταία θεά, τουλάχιστον αυτή έμεινε στο πιθάρι της Πανδώρας. Έμεινε για τον άνθρωπο. Με τη διαφορά πως σήμερα ούτε αυτήν δεν έχουμε.

Σε μια εποχή σαν τη σημερινή που η απληστία της εικόνας ενοικεί στην τρομοκρατία, που η πραγματικότητα μαίνεται ως τα όρια της, που οι γενικεύσεις αποτελούν τον κανόνα και που ο κόσμος είναι υπαρκτός μονάχα μέσα από το γυαλί ή απ” το θάμπωμα, ποιος μπορεί να ονειρευτεί, ποιος μπορεί να ζήσει;

Μπορεί κανείς να ονειρεύεται με την πικρή πεποίθηση ότι τα όνειρα του θα μείνουν όνειρα. Πιστεύω πως το μόνο Ιδανικό της Ανθρωπότητας υπήρξε πάντα η απόλυτη Ακινησία. Ανέλαβαν οι μηχανές για εμάς. Δυστυχώς εκεί φτάσαμε. Αλλά, υπάρχει πάντα ένα αλλά, που μπορεί να τ” αλλάξει όλα. Η πίστη στον Εαυτό μας.

*Η Γεωργία Δαλιανά είναι Ποιήτρια- Εικαστικός

Πειραιάς Κανάλι Ένα