Φίλιππος Φιλίππου: Πολλοί ζουν στη μιζέρια τους και αυτό τους αρέσει - Συνέντευξη

Συνέντευξη στη Γεωργία Δαλιανά*

Ο Φίλιππος Φιλίππου, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1948.

Από το 1968 έως το 1982 ταξίδεψε ως μηχανικός Εμπορικού Ναυτικού σε ποντοπόρα πλοία. Το πρώτο του βιβλίο με τίτλο “Οι εραστές της Θάλασσας ή το βιβλίο του Αγνώστου ναύτη” εκδόθηκε το 1983 και είναι αφιερωμένο στους ανθρώπους της θάλασσας. Από τότε μέχρι σήμερα έχει εκδώσει 20 βιβλία, με κύριο κορμό του έργου του το αστυνομικό μυθιστόρημα.

Άρθρα, δοκίμια και κριτικά σημειώματα του Φιλίππου έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά και εφημερίδες πανελλαδικής εμβέλειας, αλλά και σε έντυπα της Λευκωσίας και της Κωνσταντινούπολης. Από το 1997 παρουσιάζει βιβλία στην εφημερίδα “ το Βήμα”.

Το 2014 εκδόθηκε το πρώτο παιδικό βιβλίο του “ Οι περιπέτειες της Ελεάννας στη θάλασσα” το οποίο πήρε το βραβείο του Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου.

Η γραφή του Φιλίππου άμεση, ρεαλιστική, απειθάρχητη, ωμή κάποιες φορές δεν υπακούει σε συγκεκριμένο ύφος, δεν ταξινομείται σε κουτί. Ο Φιλίππου μέσα από το μηχανισμό της έκπληξης, της επίφασης, της απάθειας και της παρωδίας συνδιαλέγεται ανοιχτά με τον αναγνώστη του, παρασέρνοντας τον για “παιχνίδι” στον πυρήνα των λέξεων, θυμίζοντάς του, πως η συγκυρία επωάζει τον κρυφό εαυτό. Και πως η δεσποτεία του καθρέφτη υποβάλλει διπλή την πλάνη.

Ο λόγος στον ίδιο τον συγγραφέα:

-Κύριε Φιλίππου, έχετε 35 χρόνια στο λογοτεχνικό χώρο, έχετε εκδώσει πάνω από 20 βιβλία, είστε ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Λέσχης Συγγραφέων Αστυνομικής Λογοτεχνίας και πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο σας Ιστορία της Ελληνικής Αστυνομικής Λογοτεχνίας –Ο Γιάννης Μαρής και οι άλλοι, για το οποίο αφιερώσατε πολλά χρόνια έρευνας. Πότε ξεκίνησε αυτή η αγάπη για την αστυνομική λογοτεχνία και με ποια αφορμή;

Η αγάπη μου γι’ αυτό το λογοτεχνικό είδος, το οποίο καλλιεργώ συστηματικά και με αυτό πορεύομαι εδώ και πολλά χρόνια ξεκίνησε από μικρή ηλικία. Συνέβη να διαβάζω αστυνομικές ιστορίες από μαθητής του δημοτικού, στο περιοδικό Μάσκα, όπως άλλωστε έκαναν όλα τα παιδιά της γενιάς μου. Μεγαλώσαμε χωρίς τηλεόραση και χωρίς ραδιόφωνο, αλλά με παιδικά περιοδικά γεμάτα δράση και περιπέτειες, τον Μικρό Ήρωα τον Υπεράνθρωπο, τον Γκαούρ-Ταρζάν.

Η λογοτεχνία όλων των ειδών έχει κοινό παρανομαστή τα ανθρώπινα πάθη. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, που είναι και το κυρίαρχο κομμάτι του έργου σας, έχει βρει τη θέση που του αξίζει στην ελληνική πραγματικότητα; Δείχνει να έχει μέλλον;

Τα ανθρώπινα πάθη δεν υπάρχουν μόνο στη λογοτεχνία, υπάρχουν, πιστεύω, σε κάθε μορφή τέχνης. Στη μουσική, στα τραγούδια, στη ζωγραφική, στο θέατρο, στον κινηματογράφο. Πίσω από κάθε έργο τέχνης βρίσκεται ένας ερωτευμένος άνθρωπος, άνδρας ή γυναίκα, που διακατέχεται από έρωτα για κάποιον άλλον άνθρωπο.

Συμβαίνει τώρα ο έρωτας να περιέχει απογοήτευση, ζήλια, πόνο ή τάση εκδίκηση, και βεβαίως αγιάτρευτο πάθος. Η αστυνομική λογοτεχνία μιλάει για όλα αυτά. Επίσης, μιλάει για το χρήμα και την ανάγκη για την απόκτησή του. Άρα στα αστυνομικά μυθιστορήματα, εκτός από εκείνα της Άγκαθα Κρίστι, όπου ο Ηρακλής Πουαρό προσπαθεί να ανακαλύψει ποιος έκανε το έγκλημα, υπάρχει το κυνήγι του χρήματος, δηλαδή η κλοπή, η ληστεία, το λαθρεμπόριο. Ασφαλώς και έχει μέλλον.

Έχω την αίσθηση πως η αστυνομική λογοτεχνία είτε είναι διήγημα είτε μυθιστόρημα έχει καταλάβει στο λογοτεχνικό χώρο τη θέση του κοινωνικού μυθιστορήματος, δεδομένου ότι η κρίση και οι επιπτώσεις της στη κοινωνία είναι παρούσες στο έργο. Νομίζω πως μέσα από ένα αστυνομικό μυθιστόρημα σήμερα μπορείς να έχεις την εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας (διαφθορά, σκάνδαλα, οργανωμένο έγκλημα κλπ).

Πράγματι, αφού το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι πολιτικό και κοινωνικό, ενδιαφέρει όλους τους αναγνώστες και όχι μόνο εκείνους που αρέσκονται στην εξιχνίαση δολοφονιών. Με λίγα λόγια η αστυνομική λογοτεχνία δεν είναι σταυρόλεξο ούτε αίνιγμα που ζητάει τη λύση του, είναι ανάγνωσμα που ψυχαγωγεί μεν αλλά και προβληματίζει. Πολύ σωστά το είπατε, δίνει την εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας. Αυτό βέβαια συμβαίνει στην πλειονότητα των σημερινών αστυνομικών αφηγημάτων σε όλο σχεδόν τον κόσμο, αφού οι συγγραφείς μέσω της αστυνομικής πλοκής μιλούν για την κοινωνία της χώρας τους.

Υπάρχει διαφορά στα θέματα που πραγματεύεται η αστυνομική λογοτεχνία από χώρα σε χώρα; Και αν ναι, ποια είναι αυτή η διαφορά;

Ναι, υπάρχουν διαφορές από συγγραφέα σε συγγραφέα και από χώρα σε χώρα. Άλλα προβλήματα αντιμετωπίζει ο Αμερικανός πολίτης, άλλα ο Έλληνας, άλλα ο Σουηδός, άλλα ο Τούρκος ή ο Μεξικάνος. Η σημερινή αστυνομική λογοτεχνία χωρίζεται σε άτυπες κατηγορίες. Ο αμερικανός συγγραφέας γράφει διαφορετικά από τον Νορβηγό. Υπάρχει η σκληρή αμερικανή αστυνομική λογοτεχνία με τρομοκράτες ή με τον φόβο της τρομοκρατίας και η σκανδιναβική αστυνομική λογοτεχνία με διαταραγμένους ήρωες, αστυνομικούς και δολοφόνους

Και στις δύο βρίσκουμε άτομα εξαρτημένα από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Υπάρχει και μια τρίτη, η μεσογειακή αστυνομική λογοτεχνία, στην οποία υπάγεται και η ελληνική, όπου οι ήρωες αντιμετωπίζουν υπαρξιακά προβλήματα ή προβλήματα που ανέκυψαν από την κρίση, κάτι που δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί περνούν κι αυτοί δύσκολα.

Το πρώτο σας επάγγελμα ήταν μηχανικός εμπορικού ναυτικού. Ταξιδέψατε αρκετά χρόνια και μάλιστα δύο απ’ τα βιβλία σας είναι αφιερωμένα σε ανθρώπους της θάλασσας Οι εραστές της θάλασσας ή Το βιβλίο του άγνωστου ναύτη και Ο πολιτικός Νίκος Καββαδίας. Κατά πόσο οι εμπειρίες από τα ταξίδια σας επηρέασε τον τρόπο γραφής σας; Τι κερδίσατε και τι χάσατε;

Σπούδασα στον Πειραιά μηχανικός, σε μια εποχή που πολλοί νέοι Έλληνες στην ηλικία μου ήθελαν ένα προσοδοφόρο επάγγελμα. Τότε οι σχολές έβγαζαν καπετάνιους, μηχανικούς και ασυρματιστές. Σήμερα το επάγγελμα του ασυρματιστή δεν υφίσταται, το ξέρετε καλύτερα από μένα. Οι νέοι δεν πάνε πια στη θάλασσα, προτιμούν τη στεριά, έστω και αν η δουλειά που θα βρουν είναι σε μια χώρα της Ευρώπης. Σημεία των καιρών. Οι εμπειρίες από τα ταξίδια μου στους ωκεανούς δεν επηρέασαν τον τρόπο γραφής μου. Πώς θα γινόταν αυτό άλλωστε; Οι συγγραφείς επηρεάζονται από τα διαβάσματά τους. Τα ταξίδια μου πλούτισαν τις γνώσεις μου για τους ανθρώπους και τις ανθρώπινες κοινωνίες όπου γης. Δεν νομίζω πως έχασα κάτι. Τα κέρδη μου είναι οι πολύτιμες εμπειρίες μου.

Μιλήστε μου λίγο για τον Νίκο Καββαδία. Δεδομένου ότι η πρώτη αγάπη σας, σαν έφηβος, ήταν η ποίηση και δεδομένου ότι αφιερώσατε πολλά χρόνια έρευνας για τη συγγραφή του βιβλίου Ο πολιτικός Νίκος Καββαδίας.

Πράγματι, στη νεότητά μου εκτός από αστυνομικά αφηγήματα διάβασα πολύ ποίηση. Ο πρώτος ποιητής που αγάπησα ήταν ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, που –περιέργως και εντελώς τυχαία– είναι αυτός που επινόησε την αστυνομική λογοτεχνία. Το ποίημά του «Το κοράκι» θεωρείται αριστούργημα. Στη συνέχεια, αγάπησα την ποίηση του Καβάφη, του Ελύτη, του Αναγνωστάκη, του Άρη Αλεξάνδρου, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Νίκου Εγγονόπουλου. Τον Καββαδία τον ανακάλυψα στα καράβια και δεν ήταν δυνατόν να με αφήσει αδιάφορο. Αφού λοιπόν διάβασα όλα του τα ποιήματα και τα πεζά, όπως την Βάρδια, ένα σπουδαίο από κάθε άποψη πεζογράφημα, αφού απέκτησα όλα τα βιβλία που έγραψε ή που έγραψαν άλλοι γι’ αυτόν, αποφάσισα να γράψω για την άγνωστη ζωή του.

Για να τα καταφέρω ζήτησα πληροφορίες από τους μερικούς φίλους του, γνωστούς και άγνωστους. Έτσι, ας πούμε γνώρισα τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Ο Καββαδίας είναι σημαντικός ποιητής και δεν είναι τυχαίο που τα ποιήματά του, κυρίως εκείνα που μελοποίησε ο Θάνος Μικρούτσικος ή η Μαρίζα Κωχ, ακούγονται, διαδίδονται, τραγουδιούνται. Προσφέρουν χαρά και ευφορία, είναι αιώνια.

Πολλά απ’ τα βιβλία σας σχετίζονται με ιστορικά ή λογοτεχνικά πρόσωπα. Τι σας ώθησε να το κάνετε αυτό;

Ό,τι συνέβη με το Νίκο Καββαδία επαναλήφθηκε με άλλους ποιητές και συγγραφείς που αγαπάω, τον Ελύτη, τον Καζαντζάκη, τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος πάλι είναι ένα ιστορικό πρόσωπο που θαυμάζω, αγωνίστηκε και έπεσε υπέρ πατρίδος. Μπορούσε να συμβιβαστεί, να παραδοθεί, αλλά προτίμησε να θυσιαστεί. Αυτό δεν ήταν ούτε είναι συνηθισμένο, ο καθένας το καταλαβαίνει.

Στην Ελλάδα της παγκοσμιοποίησης και της κρίσης πώς βλέπετε το τοπίο γενικά στο χώρο του βιβλίου;

Η κρίση και τα μνημόνια έχουν επιφέρει πλήγματα στην κοινωνία. Ίσως να είναι συνέπεια της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης που θεωρήθηκε ως λύση στα προβλήματα των ανθρώπων, ενώ στην ουσία ήταν ένα οικονομικό πείραμα που κάποιοι εγκέφαλοι επέβαλλαν με το έτσι θέλω στον κόσμο. Το τοπίο στο χώρο του βιβλίου είναι οδυνηρό. Οι πωλήσεις των βιβλίων έχουν πέσει, διότι το βιβλίο δεν θεωρείται είδος πρώτης ανάγκης. Αυτοί που εξακολουθούν να αγοράζουν βιβλία είναι κάποιοι ρομαντικοί, κάποιοι ευαίσθητοι, κάποιοι πεισματάρηδες. Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι πωλήσεις βιβλίων που έχουν μειωθεί. Έχει πέσει και η αναγνωσιμότητα των εντύπων γενικώς.

Οι Έλληνες δυστυχώς δεν διαβάζουν ούτε εφημερίδες ούτε περιοδικά. Τα έντυπα στη χώρα μας βρίσκονται σε δεινή οικονομική κατάσταση. Δεν είναι μόνο κρίση η αιτία αυτού του φαινομένου. Ειδικά, οι νέοι αντί να διαβάζουν προτιμούν να παίζουν με το κινητό τους, τους βλέπω τόσο απορροφημένους με αυτό το μαραφέτι που τους λυπάμαι. Η συστηματική και υπερβολική ενασχόληση με το κινητό θεωρώ πως είναι το νέο ναρκωτικό της εποχής μας.

Έχετε ασχοληθεί και με το παιδικό βιβλίο και μάλιστα το βιβλίο σας Οι περιπέτειες της Ελεάννας στη θάλασσα βραβεύτηκε από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Αλήθεια, πόσο δύσκολο είναι να βρει κανείς τον μαγικό τρόπο που απαιτείται για να αγγίξει την ψυχή των παιδιών;

Α, δεν ξέρω. Συγγνώμη. Δεν είμαι ειδικός στα βιβλία για παιδιά. Θα εκδοθούν κι άλλα βιβλία μου για μικρούς αναγνώστες αλλά δεν ξέρω αν μέσω αυτών μπορώ ν’ αγγίξω την ψυχή τους. Το μόνο που έκανα στο βιβλίο μου με ηρωίδα την Ελεάννα, ένα μικρό κοριτσάκι που ταξιδεύει μ’ ένα καράβι στους ωκεανούς, ήταν να μιλήσω στα παιδιά για τη θάλασσα, για την ομορφιά των ταξιδιών, για την αδελφοσύνη των ανθρώπων.

Γράφοντας ένα αστυνομικό μυθιστόρημα ο συγγραφέας έχει τη δυνατότητα να πει πράγματα που τον ταλανίζουν, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με την ποίηση; Τελικά τι αλλάζει κ. Φιλίππου; Αλλάζουν οι άνθρωποι ή αλλάζουν οι εποχές ή δεν αλλάζει τίποτα και είμαστε πάντα έρμαια της συγκυρίας και των παθών μας;

Αχ, κυρία Δαλιανά. Γράφοντας ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, ο συγγραφέας μπορεί να μιλήσει για τα πάντα. Για τον πόνο του και τους καημούς του, για τους έρωτες και τις απογοητεύσεις του. Ο καθείς και τα όπλα του, όπως είπε κι ο ποιητής. Δεν έχουμε όλοι τα ίδια όπλα, όμως όλοι έχουμε την ανάγκη να πολεμήσουμε για κάτι. Για μια ιδέα, έναν σκοπό ή μιαν αγάπη. Φοβάμαι πως αλλάζουν τα πάντα κι οι άνθρωποι κι οι εποχές και όλα όσα συμβαίνουν είναι ζήτημα συγκυριών, και τα καλά και τα άσχημα. Για τα πάθη δεν ξέρω, δεν είμαι καθόλου σίγουρος πως όλοι οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν μεγάλα πάθη. Πολλοί ζουν στη μιζέρια τους και αυτό τους αρέσει.

Τι θα λέγατε σε ένα νέο παιδί που θέλει να γίνει συγγραφέας;

Κάθε νέο παιδί πρέπει να διαβάζει. Όχι για να πάρει πτυχίο ή δίπλωμα που θα το χρησιμοποιήσει στη δουλειά του. Όχι. Πρέπει να διαβάζει βιβλία ποίησης και πεζογραφίας, βιβλία φιλοσοφίας και Ιστορίας ώστε ν’ ανοίξουν οι ορίζοντές του. Ε, μετά αν δουλέψει πολύ, μα πολύ, γράφοντας και σκίζοντας, πετώντας άχρηστες φράσεις ή ξαναγράφοντας μια πρόταση, μπορεί να δώσει το χειρόγραφό του σ’ ένα εκδότη.

Τώρα αν γίνει συγγραφέας και πάλι δεν ξέρω. Αν πιστέψει πολύ σε αυτό που θέλει να κάνει, ναι, θα γίνει.

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια; Τι φοβάστε; τι ελπίζετε;

Γράφω και διαβάζω, αυτό κάνω εδώ και πολλά χρόνια, αυτό με τέρπει και με ψυχαγωγεί. Επίσης ταξιδεύω. Δεν κάνω σχέδια. Ωραία είναι τα σχέδια για τον καθένα μας αλλά ενδέχεται να μην πραγματοποιηθούν ποτέ. Είναι και θέμα ηλικίας. Ο νέος έχει οράματα, έχει φιλοδοξίες, παλεύει, πασχίζει, επιμένει, είναι ενίοτε ανυποχώρητος. Δεν είμαι πλέον νέος. Επιτρέψτε μου, σας παρακαλώ, κυρία Δαλιανά, να απαντήσω στο τελευταίο ερώτημά σας με μια φράση του Νίκου Καζαντζάκη, για τον οποίο έχω γράψει ένα μυθιστόρημα, το Ο θάνατος του Ζορμπά: «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι ελεύθερος».

Γ.Δ. Σας ευχαριστώ πολύ!

Φ.Φ. Κι εγώ σας ευχαριστώ!

Τίτλοι του Φ. Φιλίππου στη βάση Βιβλιονέτ

(2018) Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Πατάκη

(2015) Η γυναίκα ως έργο τέχνης, Κλειδάριθμος

(2014) Οι περιπέτειες της Ελεάννας στη θάλασσα, Εκδόσεις Πατάκη

(2013) Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Ψυχογιός

(2013) Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Ψυχογιός

(2013) Η κόρη του εφοπλιστή, Αιγαίον

(2012) Ο ερωτευμένος Ελύτης, Ψυχογιός

(2011) Ο ερωτευμένος Ελύτης, Ψυχογιός

(2011) Το χαμόγελο της Τζοκόντας, Alter – Ego ΜΜΕ Α.Ε.

(2010) Ο οργισμένος έφηβος, ΑΛΔΕ Εκδόσεις

(2010) Ο πολιτικός Νίκος Καββαδίας, Άγρα

(2009) Ο άντρας που αγαπούσαν οι γυναίκες, Εκδόσεις Πατάκη

(2007) Κύκλος θανάτου, Πύλη [κείμενα, επιμέλεια σειράς]

(2007) Ο θάνατος του Ζορμπά, Εκδόσεις Πατάκη

(2006) Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Ηλέκτρα

(2005) Νέα Υόρκη, καλοκαίρι και μοναξιά, Εκδόσεις Πατάκη

(2003) Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντίνου Καβάφη, Εκδόσεις Πατάκη

(2000) Ομόνοια 2000, Άγρα

(1999) Αντίο, Θεσσαλονίκη, Πόλις

(1996) Το μαύρο γεράκι, Πόλις

(1992) Οι εραστές της θάλασσας ή Το βιβλίο του άγνωστου ναύτη, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη

(1987) Το τέλος μιας περιπλάνησης, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη

(1984) Ιδανικοί αυτόχειρες ή ζήτω ο θάνατος, Νεφέλη

(1984) Κνίτες, Νεφέλη

*Η Γεωργία Δαλιανά είναι Ποιήτρια- Εικαστικός

Η Γεωργία Δαλιανά γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι από τις πρώτες γυναίκες ασυρματίστριες στα ποντοπόρα πλοία του Ελληνικού Εμπορικού Ναυτικού.

Εμφανίστηκε στη λογοτεχνία το 1996 με τη βραβευμένη από το ΥΕΝ ποιητική συλλογή “Θάλασσα της Φυρονεριάς”. Ακολούθησαν οι συλλογές “ Τηλεφωνικός Θάλαμος”, “ Πάλι του Ανέμου” (η συλλογή κοσμείται με 40 πίνακες της ιδίας), “Κύμα Σκοτεινό” επίσης βραβευμένες από το ΥΕΝ με το βραβείο ποίησης “Νίκου Καββαδία”. Συμμετέχοντας σε πανελλήνιους και διεθνείς διαγωνισμούς ποίησης, έχει αποσπάσει δεκαεπτά βραβεία και τιμητικές διακρίσεις (Παρνασσός, Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, International Associate of Poets (Washington), Διεθνής Βιβλιοθήκη Ποίησης Νέας Υόρκης, δύο βραβεία DELIA- Premio internazionale di Poeta- Ιταλία κ.ά.).

Ποιήματά της συγκαταλέχτηκαν σε ελληνικές και ξένες ανθολογίες. Η συλλογή “Θάλασσα της Φυρονεριάς” μεταφράστηκε στα Ιταλικά από το Πανεπιστήμιο της Γένοβας (διδακτορική διατριβή Roberta Risso- Tutor: Leonardo Paganelli). Το Νοέμβρη του 2001 η Γεωργία Δαλιανά είχε την τιμή να παρουσιαστεί από τον καθηγητή Ελληνικής Γλώσσας και Ιστορίας Leonardo Paganelli σε παγκόσμιο πανεπιστημιακό συνέδριο που διοργάνωσε η φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου της Ρώμης με θέμα “Η γυναικεία παρουσία στη Νεοελληνική Λογοτεχνία”.

Τα τελευταία δέκα χρόνια ασχολείται με τη ζωγραφική και τη φωτογραφία. Έχει λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει κάνει ατομική έκθεση στη Σαντορίνη.

Τέλος, άρθρα και σχόλια της Γεωργίας Δαλιανά έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς σε περιοδικά και εφημερίδες : Ναυτεργατική Ναυτιλιακή  (με το ψευδώνυμο Νίκος Αστάρτης), Νέα Αριάδνη, Ηχώ των Θαλασσών, Ελευθεροτυπία, Αντίβαρο, Εξάντας, Παλμογράφος, Πειραιάς- Κανάλι Ένα. Υπό έκδοσιν η νέα ποιητική της συλλογή “ Ύφαλος Γραμμή”.

Πειραιάς Κανάλι Ένα 90.4