Οι σκληροί άνδρες - Της Σώτης Τριανταφύλλου

Πώς αναδεικνύεται ένα αναχρονιστικό πρότυπο πολιτικού "strongman"

Αν ο κινηματογράφος αντανακλά το πνεύμα της κάθε εποχής ―συχνά αναδημιουργώντας το― στις δεκαετίες του 1960 και 1970, πρόβαλλε εικόνες πολιτικών ανδρών χωρίς λάμψη και ισχύ: άλλοτε ήταν γραφειοκράτες, ανθρωπάκια που δωροδοκούνταν· άλλοτε μαριονέτες μυστικών δυνάμεων. Ως κινηματογραφικοί ήρωες αναδύονταν οι τιμωροί που προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν την τάξη μέσω της αυτοδικίας: ο Τσαρλς Μπρόνσον και ο Κλιντ Ίστγουντ είναι δύο τέτοια παραδείγματα. Στη συνέχεια, κατά την προεδρία του Ρόναλντ Ρέιγκαν και την επιθετική πολιτική που προέκυπτε από τα συνθήματα «America First» και «The Pride is Back», ο κόσμος φαινόταν να καθοδηγείται από γηραλέους, κουρασμένους και κάπως φαιδρούς πολιτικούς άνδρες. Στον κινηματογράφο ισχυροί ήταν τώρα οι μαφιόζοι.

Πολλά συνέβησαν από τότε: το σοβιετικό μπλοκ διαλύθηκε, τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα διευρύνθηκαν, εμφανίστηκαν καινούργιες αντιθέσεις και πολώσεις, ενώ η τεχνολογία άλλαξε τη μορφή ολόκληρου του κόσμου μαζί και της διακυβέρνησης. Οι ηγεσίες άρχισαν να φαίνονται πολύ πιο «μυώδεις»: οι λαϊκιστές, όπως συνηθίζουμε να τους ονομάζουμε σήμερα, συγκεντρώνουν εξουσίες και υπόσχονται να σώσουν τους «μεν», από τους «δε», όχι σπάνια με μεθόδους σκοτεινού ιππότη. Το ποιοι είναι οι «μεν» και οι «δε» εξαρτάται, φυσικά, από το ποιος μιλάει: άλλοτε είναι «οι διεφθαρμένες ελίτ», άλλοτε οι «οκνηροί φτωχοί» (που ζουν από τα επιδόματα), άλλοτε το Ισλάμ, άλλοτε η Δύση, ο καπιταλισμός, οι μεγάλες επιχειρήσεις, ο νεοφιλελευθερισμός. Συχνά είναι το τραπεζικό και χρηματιστηριακό σύστημα, ακόμα συχνότερα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι δόλιοι δημοσιογράφοι. Από εχθρούς, άλλο τίποτα. Γι’ αυτό, αναδεικνύεται ένα αναχρονιστικό πρότυπο πολιτικού που θυμίζει ταραγμένες εποχές· εμφυλίους πολέμους· καταστάσεις έκτακτης ανάγκης· τον Ήμον ντε Βαλέρα όταν προχωρούσε ανάμεσα στο πλήθος των Ιρλανδών εθνικιστών κι εκείνοι τον άγγιζαν όπως ένα ιερό είδωλο. Και την ίδια στιγμή, υπήρχαν πολλοί που τον μισούσαν με πάθος.

Ο πιο χαρακτηριστικός τέτοιος ηγέτης είναι ο Βλαντιμίρ Πούτιν που συνδυάζει αυταρχισμό και καυχησιά· αρρενωπότητα που αρέσει στις μάζες: «Έτσι σε θέλω!». Οι Ρώσοι τρελαίνονται για ισχυρούς άνδρες: μια αιτία κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η απουσία τους· το ότι οι σοσιαλιστικές ηγεσίες ήταν δυσκίνητα λείψανα. Οι Ρώσοι δεν είναι οι μόνοι που λαχταρούν πατέρες του έθνους· ο ίδιος ο Αμερικανός πρόεδρος μοιράζεται αυτή την προτίμηση και τρέφει διφορούμενα αισθήματα για τον Ρώσο ηγέτη. Τον αποκαλεί «εντάξει παιδί» και φθονεί ολοφάνερα το περιθώριο που του παραχωρεί το ρωσικό καθεστώς να φυλακίζει και να δολοφονεί τους αντιπάλους του, καθώς και να παίζει το παλιό ψυχροπολεμικό παιχνίδι των κατασκόπων. Επίσης, ο Τραμπ ζηλεύει τον Πούτιν για τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης τα οποία εξυπηρετούν τον Ρώσο πρόεδρο (όπως το Υandex News), ενώ τα περισσότερα αμερικανικά επικρίνουν λίγο-πολύ όλες τις αμερικανικές προεδρίες.

Ομοίως, στην Κίνα, ο Χι Τζινπίνγκ θεωρείται διάδοχος του Μάο υπό την έννοια ότι, υποσχόμενος μια νέα εποχή για την Κίνα, έχει συγκεντρώσει εξουσίες που υπερβαίνουν εκείνες του προέδρου. Κανείς δεν ενδιαφέρεται για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Κίνα: αρκεί να κερδηθεί στο στοίχημα της οικονομικής υπερδύναμης. Σε διαφορετικό ρεπερτόριο, από αισθητικής απόψεως, κινείται ο Ροντρίγο Ντουτέρτε στις Φιλιππίνες, ο οποίος μιλάει σαν μαφιόζος, ενώ στην Ταϋλάνδη, όπου το 2014 πήρε την εξουσία ο στρατός, ο στρατηγός Πραγιούθ Τσαν-ότσα, επικεφαλής του Εθνικού Συμβουλίου για την Ειρήνη και την Τάξη ―κοινώς «χούντα»― οργανώνει τις διώξεις μελών της αντιπολίτευσης· ιδιαίτερα εκείνων που ονομάστηκαν «Κόκκινα Πουκάμισα». Όσο για τη Λατινική Αμερική, επανέρχεται το φάντασμα των caudillos, των στρατιωτικών ηγετών: μολονότι ούτε ο Ορτέγα στη Νικαράγουα, ούτε ο Μαδούρο στη Βενεζουέλα εμπίπτουν στην κατηγορία των ισχυρών ανδρών ―είναι μάλλον αποδυναμωμένοι― η ανημπόρια τούς οδηγεί σε αυταρχισμό. Η αστάθεια ευνοεί την ανάδειξη και την ευϋποληψία των ισχυρών ανδρών: στην τελευταία δημοσκόπηση του πανεπιστημίου Βάντερμπιλτ στη Λατινική Αμερική, 39% των Βραζιλιάνων απάντησαν ότι δεν θα είχαν αντίρρηση να πάρει την εξουσία ο στρατός. Ο Κιμ Γιονγκ-ουν στη Βόρεια Κορέα, ο Αμπντούλ Φατάχ αλ-Σίζι ―ένας ακόμα στρατιωτικός― στην Αίγυπτο και ο πρίγκιπας Σαλμάν στη Σαουδική Αραβία εντάσσονται, νομίζω, σ’ αυτή την τάση, όπως και ο Αλί Χαμεϊνί που προανήγγειλε το «χαλάλ» Ίντερνετ (ισλαμική λογοκρισία στο διαδίκτυο) στο Ιράν, μιμούμενος το «Great Firewall» που έχει επιβάλει στο Ίντερνετ ο Χι Τζινπίνγκ.

Και φτάνουμε στον Ερντογάν, στο βαθύ του κράτος και στην προκλητικότητα που δείχνει έναντι των υποτιθέμενων συμμάχων του στο ΝΑΤΟ. Η αντιδυτική προπαγάνδα, η επιθετικότητα έναντι της Ελλάδας και η επίδειξη κύρους φαίνεται ότι επιτυγχάνουν· το ΝΑΤΟ έχει ζαρώσει μπροστά στον ισχυρό άνδρα. Και μπροστά στα σοβαρά προβλήματα που δημιουργεί στο εσωτερικό της χώρας του, καταλύοντας τους ήδη καχεκτικούς δημοκρατικούς θεσμούς, και στο εξωτερικό αποξενώνοντας και εκφοβίζοντας όλους όσοι δεν είναι Σουνίτες. Παρόμοια στάση με το ΝΑΤΟ κρατά η Ευρωπαϊκή Ένωση έναντι του Βίκτορ Ορμπάν, ο οποίος, στα πλαίσιο της ΕΕ, κάνει λόγο για «μη φιλελεύθερη δημοκρατία» και αρνείται να ευθυγραμμιστεί με την ευρωπαϊκή πολιτική για τους πρόσφυγες (κατηγορεί μάλιστα για «αντι-τσεχικές αξίες» τον Σόρος που υπερασπίζεται την «Ανοιχτή Κοινωνία» όπως ονομάζει την οργάνωσή του για τις μειονότητες).

Το νταηλίκι πουλάει και οι υπερ-ήρωες επιστρέφουν στον κινηματογράφο, στη λαϊκή κουλτούρα και στην πολιτική. Το στιλ τους υιοθετεί ο χαζο-Τραμπ με τη φιλοδοξία να εκμεταλλευτεί όλες τις ρωγμές του αμερικανικού συστήματος και την ίδια την προεδρία για να προωθήσει τα επιχειρηματικά του συμφέροντα. Και à propos να χτίσει το δικό του τείχος ―όχι διαδικτυακό, αλλά με μπετόν― προκειμένου να αναχαιτίσει τους Μεξικανούς. Διότι έχει υποσχεθεί να «σώσει» τους ψηφοφόρους του από τους Μεξικανούς. Οι οποίοι, όλοι ευχόμαστε ότι σε λίγο καιρό δεν θα έχουν καμιά όρεξη να περάσουν τα σύνορα· ότι η εκλογή του Ομπραδόρ που έχει δημιουργήσει κλίμα αισιοδοξίας θα αποδώσει καρπούς. Η υποτιθέμενη ισχύς του Τραμπ οφείλεται στην προσωπική, όχι την κομματική, αφοσίωση όσων Αμερικανών νιώθουν αδικημένοι και αποδίδουν ευθύνες στη μετανάστευση (που ωστόσο είναι ελεγχόμενη) και στην παγκοσμιοποίηση (την οποία ωστόσο πυροδότησαν οι ΗΠΑ). Αυτό που εκτιμούν στον Τραμπ είναι ότι «τα λέει έξω απ’ τα δόντια» ανεξαρτήτως αν λέει ασυναρτησίες. Κυρίως εκτιμούν την αρρενωπότητα που έχει εκφραστεί με ερωμένες, συζύγους, δηλώσεις για θωπείες, διαδόσεις για όργια σε ρωσικό ξενοδοχείο πολυτελείας: όλα αυτά τροφοδοτούν τη λαϊκή φαντασία. Να επιτέλους κάποιος που ξέρει να ζήσει!

Οι Δυτικοευρωπαίοι ηγέτες βρίσκονται σε διαφορετική θέση: είναι ανίσχυροι· όλες οι πρωθυπουργικές και προεδρικές καρέκλες τρίζουν. Το τελευταίο που επιθυμούν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι είναι αρχηγικοί τύποι με θεληματικό πιγούνι και στιβαρά μπράτσα. Η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ πλησίασε τις ΗΠΑ στις αναπτυσσόμενες χώρες, στις χώρες με αυταρχικά καθεστώτα και παραδόσεις πολιτικού μεσσιανισμού. Εξάλλου, ο ίδιος ο Τραμπ συμπεριφέρεται φιλικά στους εχθρούς του και εχθρικά προς τους φίλους του.

Athens Voice